ارزش ها و ضد ارزش ها در نهج البلاغه
امیدواری به خداوند
در مشکلات و سختی ها باید به لطف و قدرت بی منتهای الهی توجه کرد و از آنها نهراسید. در این صورت، آدمی با توکل و روح امیدوار، بر همه مشکلات غلبه می کند. اما اگر تکیه گاه انسان غیرخدا باشد، به یقین سودی نمی برد.
در این باره، آیت الله العظمی اراکی رحمه الله فرمود:
من به سفر حج که مشرف شدم، بسیار مشتاق بودم که حجرالاسود را استلام کنم. یک روز با جمعی از دوستان همراه، برای طواف رفتیم که شاید به کمک و یاری آنان، جمعیت قدری راه دهند و ما بتوانیم برای یک بار حجر را استلام کنیم. همین که با آن همراهان و یاوران به نزدیک حجر رسیدیم و نزدیک بود استلام کنیم، ناگهان یک فشار انبوه جمعیت، چنان ما را از آنجا به کنار زد که هر کدام به گوشه ای پرتاب شدیم. این، نتیجه نبریدن از غیرخدا و اعتماد و اتکایی بود که به آن همراهان داشتیم.
حضرت علی علیه السلام می فرماید:
«لایَرْجُوَنَّ اَحَدٌ مِنْکُمْ اِلاّ رَبَّهُ؛
هیچ کس از شما به غیر از پروردگار خود، به کسی امیدوار نباشد».
باور همه اندیشمندان بر این است که امیدوار بودن، شرط اول در کسب موفقیت های بزرگ است. بدین ترتیب، با تقویت روح امیدواری، باید با هرگونه ناامیدی مبارزه کرد.
بنده شایسته خدا، نیازمندی ها را با حضرت حق در میان می گذارد و راه چاره را از او می خواهد. خداوند نیز به مصلحت خویش، او را از مشکلات می رهاند؛ آن گونه که حضرت یونس علیه السلام را در قعر دریا بر اثر توجه به خدا، از شکم ماهی نجات داد. (انبیا: 88)
پیام متن:
خداوند، تکیه گاهی مطمئن برای غلبه بر مشکلات.
واقع بینی و ترک آروزهای منفی
کسانی که واقع بین نیستند و منفی بافی می کنند یا به دنبال آرزوهای دراز هستند، از شخصیت پسندیده ای بهره مند نیستند. قضاوت های نادرست، آنان را در جامعه بی ارزش می کند و در میان دوستان بی اعتبار می گرداند. آدمی باید با کمک عقل و بینش صحیح خود، واقعیت ها را درک کند و آرزوهای منفی را از دل خود ریشه کن نماید؛ زیرا که آروزهای دست نیافتنی یا منفی، عقل و اندیشه فرد را ضعیف می سازد.
حضرت علی علیه السلام می فرماید:
«وَ اَعْلَموُا أَنْ الاْءَمَلَ یُسْهِی الْعَقْلَ؛
بدانید که آرزوهای خام و منفی، عقل را دچار غفلت می سازد».
آرزوهای دور و دراز در امور دنیوی، نه تنها انسان را محتاج دیگران می سازد، بلکه به تدریج معنویت از زندگی او گرفته می شود وچه بسا به پایین ترین مرتبه انسانی تنزل می یابد. آرزوی حکومت ری، عمرسعد را به سوی کربلا کشاند و سرانجام، دستش به خون حسین علیه السلام آلوده شد، به حکومت ری نرسید و روز قیامت نیز با ندای «یا وَیْلَتی لَیْتَنی لَمْ أَتَّخِذْ فُلانًا خَلیلاً» (فرقان: 28) تأسف خواهد خورد که چرا با یزیدیان بیعت کرد.
از علی علیه السلام ، در این باره روایت است:
«مَنْ أَطالَ الاْءَمَلَ أَساءَ الْعَمَلَ؛
کسی که آرزوهایش طولانی و منفی است، به اعمال زشت و ناروا دچار می شود».
پیام متن:
آروزی دراز، سبب فراموشی آدمی از خدا و نیز زشتی اعمال است.
راز داری و حفظ آبروی دیگران
ما باید در برابر لغزش ها و اشتباه های دیگران، رازدار باشیم و آبروی مردم را حفظ کنیم و از این راه، جامعه خود را از هرگونه آلودگی به دروغ و پخش شایعات مشکل ساز پاک کنیم. رازداری، اصلی ارزشمند در روابط دوستانه و برادرانه است.
حضرت علی علیه السلام درباره رازداری می فرماید:
فَاستُرُو العَوْرَةَ مااسْتَطَعْتَ یَسْتُرِ اللهُ مِنْکَ ما تُحِبُّ.
به هر مقدار که می توانی، لغزش ها و زشتی ها را پرده پوشی کن که خداوند نیز، لغزش ها و زشتی های تو را افشا نمی کند.
از آنجا که خود ما نیز دچار اشتباه و لغزش می شویم و زشتی و بدی در رفتار و کردار ما راه می یابد، شایسته نیست به عادت ناپسند غیبت و بازگو کردن زشتی های دیگران راضی شویم و سلامت وپاکی را از جامعه بگیریم.
امیرمؤمنان علی علیه السلام در بیان این عیب می فرماید:
اَکْبَرُ الْعَیْبِ أَنْ تَعیبَ ما فیکَ مِثْلُهُ.
بزرگ ترین عیب آن است که به همان لغزش ها و زشتی هایی که در تو وجود دارد، دیگران را سرزنش کنی.
از سوی دیگر، خود انسان در پنهان نگه داشتن رازهای خویش نقش اساسی دارد. البته در بعضی از مسائل زندگی، از جمله در زمینه ایمان، کارهای خیر را می توان آشکار ساخت تا دیگران نیز به رعایت آنها تشویق شوند. با این حال، برخی دیگر از ناگفته های زندگی باید در نهانخانه دل و ذهن باقی بماند تا حرمت و احترام آدمی نیز درامان باشد.
از حضرت علی علیه السلام در مورد لزوم افشا نکردن اسرار نقل است:
مَنْ کَتَمَ سِرَّهُ کانَتِ الْخِیرَةُ بِیَدِهِ.
کسی که راز خویش را پنهان داشت، سرنوشت خود را در دست دارد.
پیام متن:
1. راز داری، در صورت آگاهی از لغزش ها و اشتباه های دیگران؛
2. حفظ اسرار شخصی، با دوراندیشی خود فرد؛
3. پرهیز از بزرگ نمایی عیب های دیگران، در حالی که خود فرد نیز کم و بیش همان عیب را دارد.
