" مثنوي معنوي " ؛ اثري جاويدان از مولانا جلال الدين محمد بلخي

دفتر اول

باز ترجیح نهادن شیر جهد را بر توکل و فواید جهد را بیان کردن



شیر گفت آری ولیکن هم ببین
جهدهای انبیا و مؤمنین


حق تعالی جهدشان را راست کرد
آنچ دیدند از جفا و گرم و سرد


حیله‌هاشان جمله حال آمد لطیف

کل شیء من ظریف هو ظریف


دامهاشان مرغ گردونی گرفت
نقصهاشان جمله افزونی گرفت


جهد می‌کن تا توانی ای کیا
در طریق انبیاء و اولیا


با قضا پنجه زدن نبود جهاد
زانک این را هم قضا بر ما نهاد


کافرم من گر زیان کردست کس
در ره ایمان و طاعت یک نفس


سر شکسته نیست این سر را مبند
یک دو روزک جهد کن باقی بخند


بد محالی جست کو دنیا بجست
نیک حالی جست کو عقبی بجست


مکرها در کسب دنیا باردست
مکرها در ترک دنیا واردست


مکر آن باشد که زندان حفره کرد
آنک حفره بست آن مکریست سرد


این جهان زندان و ما زندانیان
حفره‌کن زندان و خود را وا رهان


چیست دنیا از خدا غافل بدن
نه قماش و نقده و میزان و زن


مال را کز بهر دین باشی حمول
نعم مال صالح خواندش رسول


آب در کشتی هلاک کشتی است
آب اندر زیر کشتی پشتی است


چونک مال و ملک را از دل براند
زان سلیمان خویش جز مسکین نخواند


کوزهٔ سربسته اندر آب زفت
از دل پر باد فوق آب رفت


باد درویشی چو در باطن بود
بر سر آب جهان ساکن بود


گر چه جملهٔ این جهان ملک ویست
ملک در چشم دل او لاشی‌ست


پس دهان دل ببند و مهر کن
پر کنش از باد کبر من لدن


جهد حقست و دوا حقست و درد
منکر اندر نفی جهدش جهد کرد

دفتر اول

مقرر شدن ترجیح جهد بر توکل


زین نمط بسیار برهان گفت شیر
کز جواب آن جبریان گشتند سیر

روبه و آهو و خرگوش و شغال
جبر را بگذاشتند و قیل و قال

عهدها کردند با شیر ژیان
کاندرین بیعت نیفتد در زیان

قسم هر روزش بیاید بی‌جگر
حاجتش نبود تقاضایی دگر

قرعه بر هر که فتادی روز روز
سوی آن شیر او دویدی همچو یوز

چون به خرگوش آمد این ساغر بدور
بانگ زد خرگوش کاخر چند جور

دفتر اول

انکار کردن نخچیران بر خرگوش در تاخیر رفتن بر شیر


قوم گفتندش که چندین گاه ما
جان فدا کردیم در عهد و وفا

تو مجو بدنامی ما ای عنود
تا نرنجد شیر رو رو زود زود

دفتر اول

جواب گفتن خرگوش ایشان را

گفت ای یاران مرا مهلت دهید


تا بمکرم از بلا بیرون جهید




تا امان یابد بمکرم جانتان

ماند این میراث فرزندانتان



هر پیمبر امتان را در جهان

همچنین تا مخلصی می‌خواندشان



کز فلک راه برون شو دیده بود


در نظر چون مردمک پیچیده بود



مردمش چون مردمک دیدند خرد


در بزرگی مردمک کس ره نبرد

دفتر اول

اعتراض نخچیران بر سخن خرگوش



قوم گفتندش که ای خرگوش دار

خویش را اندازهٔ خرگوش دار



هین چه لافست این که از تو بهتران

در نیاوردند اندر خاطر آن



معجبی یا خود قضامان در پیست

ور نه این دم لایق چون تو کیست

دفتر اول

جواب خرگوش نخچیران را


گفت ای یاران حقم الهام داد
مر ضعیفی را قوی رایی فتاد

آنچ حق آموخت مر زنبور را
آن نباشد شیر را و گور را

خانه‌ها سازد پر از حلوای تر
حق برو آن علم را بگشاد در

آنچ حق آموخت کرم پیله را
هیچ پیلی داند آن گون حیله را

آدم خاکی ز حق آموخت علم
تا به هفتم آسمان افروخت علم

نام و ناموس ملک را در شکست
کوری آنکس که در حق درشکست

زاهد ششصد هزاران ساله را
پوزبندی ساخت آن گوساله را

تا نتاند شیر علم دین کشید
تا نگردد گرد آن قصر مشید

علمهای اهل حس شد پوزبند
تا نگیرد شیر از آن علم بلند

قطرهٔ دل را یکی گوهر فتاد
کان به دریاها و گردونها نداد

چند صورت آخر ای صورت‌پرست
جان بی‌معنیت از صورت نرست

گر بصورت آدمی انسان بدی
احمد و بوجهل خود یکسان بدی

نقش بر دیوار مثل آدمست
بنگر از صورت چه چیز او کمست

جان کمست آن صورت با تاب را
رو بجو آن گوهر کم‌یاب را

شد سر شیران عالم جمله پست
چون سگ اصحاب را دادند دست

چه زیانستش از آن نقش نفور
چونک جانش غرق شد در بحر نور

وصف و صورت نیست اندر خامه‌ها
عالم و عادل بود در نامه‌ها

عالم و عادل همه معنیست بس
کش نیابی در مکان و پیش و پس

می‌زند بر تن ز سوی لامکان
می‌نگنجد در فلک خورشید جان

دفتر اول

ذکر دانش خرگوش و بیان فضیلت و منافع دانستن


این سخن پایان ندارد هوش‌دار
هوش سوی قصهٔ خرگوش دار

گوش خر بفروش و دیگر گوش خر
کین سخن را در نیابد گوش خر

رو تو روبه‌بازی خرگوش بین
مکر و شیراندازی خرگوش بین

خاتم ملک سلیمانست علم
جمله عالم صورت و جانست علم

آدمی را زین هنر بیچاره گشت
خلق دریاها و خلق کوه و دشت

زو پلنگ و شیر ترسان همچو موش
زو نهنگ و بحر در صفرا و جوش

زو پری و دیو ساحلها گرفت
هر یکی در جای پنهان جا گرفت

آدمی را دشمن پنهان بسیست
آدمی با حذر عاقل کسیست

خلق پنهان زشتشان و خوبشان
می‌زند در دل بهر دم کوبشان

بهر غسل ار در روی در جویبار
بر تو آسیبی زند در آب خار

گر چه پنهان خار در آبست پست
چونک در تو می‌خلد دانی که هست

خارخار وحیها و وسوسه
از هزاران کس بود نه یک کسه

باش تا حسهای تو مبدل شود
تا ببینیشان و مشکل حل شود

تا سخنهای کیان رد کرده‌ای
تا کیان را سرور خود کرده‌ای

دفتر اول

باز طلبیدن نخچیران از خرگوش سر اندیشهٔ او را

بعد از آن گفتند کای خرگوش چست
در میان آر آنچ در ادراک تست

ای که با شیری تو در پیچیده‌ای
بازگو رایی که اندیشیده‌ای

مشورت ادراک و هشیاری دهد
عقلها مر عقل را یاری دهد

گفت پیغامبر بکن ای رای‌زن
مشورت کالمستشار مؤتمن

دفتر اول

منع کردن خرگوش از راز ایشان را

گفت هر رازی نشاید باز گفت
جفت طاق آید گهی گه طاق جفت

از صفا گر دم زنی با آینه
تیره گردد زود با ما آینه

در بیان این سه کم جنبان لبت
از ذهاب و از ذهب وز مذهبت

کین سه را خصمست بسیار و عدو
در کمینت ایستد چون داند او

ور بگویی با یکی دو الوداع
کل سر جاوز الاثنین شاع

گر دو سه پرنده را بندی بهم
بر زمین مانند محبوس از الم

مشورت دارند سرپوشیده خوب
در کنایت با غلط‌افکن مشوب

مشورت کردی پیمبر بسته‌سر
گفته ایشانش جواب و بی‌خبر

در مثالی بسته گفتی رای را
تا ندانند خصم از سر پای را

او جواب خویش بگرفتی ازو
وز سؤالش می‌نبردی غیر بو

دفتر اول

قصهٔ مکر خرگوش


ساعتی تاخیر کرد اندر شدن
بعد از آن شد پیش شیر پنجه‌زن

زان سبب کاندر شدن او ماند دیر
خاک را می‌کند و می‌غرید شیر

گفت من گفتم که عهد آن خسان
خام باشد خام و سست و نارسان

دمدمهٔ ایشان مرا از خر فکند
چند بفریبد مرا این دهر چند

سخت در ماند امیر سست ریش
چون نه پس بیند نه پیش از احمقیش

راه هموارست زیرش دامها
قحط معنی درمیان نامها

لفظها و نامها چون دامهاست
لفظ شیرین ریگ آب عمر ماست

آن یکی ریگی که جوشد آب ازو
سخت کم‌یابست رو آن را بجو

منبع حکمت شود حکمت‌طلب
فارغ آید او ز تحصیل و سبب

لوح حافظ لوح محفوظی شود
عقل او از روح محظوظی شود

چون معلم بود عقلش ز ابتدا
بعد ازین شد عقل شاگردی ورا

عقل چون جبریل گوید احمدا
گر یکی گامی نهم سوزد مرا

تو مرا بگذار زین پس پیش ران
حد من این بود ای سلطان جان

هر که ماند از کاهلی بی‌شکر و صبر
او همین داند که گیرد پای جبر

هر که جبر آورد خود رنجور کرد
تا همان رنجوریش در گور کرد

گفت پیغمبر که رنجوری بلاغ
رنج آرد تا بمیرد چون چراغ

جبر چه بود بستن اشکسته را
یا بپیوستن رگی بگسسته را

چون درین ره پای خود نشکسته‌ای
بر کی می‌خندی چه پا را بسته‌ای

وانک پایش در ره کوشش شکست
در رسید او را براق و بر نشست

حامل دین بود او محمول شد
قابل فرمان بد او مقبول شد

تاکنون فرمان پذیرفتی ز شاه
بعد ازین فرمان رساند بر سپاه

تاکنون اختر اثر کردی درو
بعد ازین باشد امیر اختر او

گر ترا اشکال آید در نظر
پس تو شک داری در انشق القمر

تازه کن ایمان نی از گفت زبان
ای هوا را تازه کرده در نهان

تا هوا تازه‌ست ایمان تازه نیست
کین هوا جز قفل آن دروازه نیست

کرده‌ای تاویل حرف بکر را
خویش را تاویل کن نه ذکر را

بر هوا تاویل قرآن می‌کنی

پست و کژ شد از تو معنی سنی