تغذیه دوران بارداری

پيكا يا ويار

منظور از پيكا خوردن مواد نامناسبى است كه از نظر تغذيه اى كم ارزش، بى ارزش و يا مضر هستند. در دوران باردارى اين مواد نامناسب اغلب شامل مصرف خاك يا نشاسته (رايج ترين) و مصرف مواد غير غذايى ديگر از قبيل يخ. كبريت سوخته، سنگ، زغال، خاكستر، سيگار، مهر نماز، نفتالين و... مى باشد. جايگزين كردن مواد نامناسب سبب كاهش دريافت مواد مغذى مفيد و در نتيجه كمبود ريزمغذى ها مى شود. همچنين مصرف زياد موادى كه حاوى انرژى هستند از قبيل نشاسته م ىتواند سبب چاقى شود. برخى ديگر از مواد نامناسب (پيكا) نيز ممكن است حاوى مواد سمى يا آلودگى ميكروبى باشند؛ و يا ممكن است در جذب مواد معدنى از قبيل آهن اختلال ايجاد كنند. در نهايت مشكلاتى نظير مسموميت، يبوست، كم خونى هموليتيك جنينى، بزرگ شدن بناگوش و انسداد معده و روده كوچك و آلودگى انگلى از عوارض پيكا مى باشند.

اتيولوژى (سبب شناسى) پيكا به خوبى مشخص نيست. در گذشته معتقد بودند مصرف مواد غير غذايى سبب برطرف شدن ويار و استفراغ مى شود. برخى نيز معتقدند كمبود يك ماده ى مغذى ضرورى از قبيل كلسيم يا آهن سبب پيكا مى شود. هر دو اين فرضيه ها درباره ى علت پيكا پايه علمى ندارد. بروز پيكا محدود به منطقه جغرافيايى، نژاد، جنس، فرهنگ يا وضعيت اجتماعى نيست و فقط به زنان باردار منحصر نمى شود. طبق گزارش پژوهشى در وضعيت ريزمغذى هاى ايران (سال 1380 ) دفتر بهبود تغذيه جامعه وزارت بهداشت، خوردن مواد غيرعادى در دوران باردارى بيش از همه در استان هاى هرمزگان، بوشهر و شهرستان هاى جنوبى خوزستان و كمترين آن در گيلان و مازندران گزارش شده است.

اصلاح رفتار غذايى و راهنمايى صحيح مادر باردار با استفاده از هرم غذايى باردارى در برطرف نمودن پيكا مؤثر است.

يبوست

تغييرات هورمونى دوران باردارى و فشار ناشى از بزرگ شدن رحم به روده به ويژه در اواخر دوران باردارى سبب كاهش حركات دستگاه گوارش و در نتيجه ممكن است در اجابت مزاج مشكل ايجاد كند. در زنانى كه با اوندانسترون براى بهبود تهوع و استفراغ درمان مى شوند و يا قرص آهن را براى پيشگيرى يا درمان كم خونى مصرف مى كنند يبوست غيرمعمول نيست.



توصيه هاى پيشگيرى و يا رفع يبوست:

افزايش دريافت مايعات 

مصرف مداوم سبزى ها و ميوه هاى تازه 

افزايش فعاليت بدنى و قدم زدن و فعاليت ائروبيك روزانه به صورت منظم و مداوم 

مصرف غذاهاى ملين طبيعى مانند غلات كامل و حبوبات، ميوه ها و سبزى هاى فيبردار و ميوه هاى خشك به خصوص آلو و انجير

هموروئيد يا بواسير

واريسى شدن سياهرگ هاى موجود در مقعد را هموروئيد يا بواسير مى نامند. علت آن افزايش فشار ناشى از وزن جنين مى باشد. هموروئيد ممكن است باعث ايجاد ناراحتى، سوزش و خارش شود و گاه پاره شدن مويرگ ها سبب خونريزى از مقعد و آنمى مى گردد.

معمولاً مشكل هموروئيد با تغيير و اصلاح عادات بد غذايى، كنترل كردن يبوست از طريق اجابت مزاج در زمان هاى احساس دفع و پيروى از دستورات بهداشتى از قبيل استراحت به منظور كاهش فشار رحم به روده برطرف مى شود.




افزايش بزاق دهان يا پتياليزم (Ptyalism)

پيتاليزم عبارت است از ترشح بيش از حد بزاق در طى باردارى كه ممكن است ناشى از تحريك غدد بزاقى به علت مصرف مواد غذايى نشاسته اى مثل نان، برنج، سيب زمينى، نشاسته و... باشد اين حالت گذرا بوده و جز در موارد آزاردهنده نياز به درمان خاصى ندارد.





66

توصيه هاى تغذيه اى در خصوص بيمارى هاى شايع دوران باردارى

پره اكلامپسى و اكلامپسى

پره اكلامپسى سندرمى است كه با مجموعه اى از علائم ادم، پروتئينورى و پرفشارى خون همراه است و در نيمه دوم باردارى (معمولاً بعد از هفته 20 حاملگى) اتفاق مى افتد. چنانچه اين عارضه با تشنج همراه شود اكلامپسى ناميده مى شود. اكلامپسى و پره اكلامپسى در 7 درصد باردارى ها بروز مى كند و در صورت تشخيص بايد بسترى، درمان و در مواردى ختم باردارى انجام شود. توصيه هايى تغذيه اى به صورت مكمل با درمان دارويى و با بسترى و درمان فرد در بيمارستان مفيد است و به تنهايى نمى تواند موجب پيشگيرى يا درمان اين عارضه شود

توصيه هاى تغذيه اى شامل تجويز ويتامين e مصرف كافى كلسيم، پروتئين و پتاسيم، مصرف غذاى پر پروتئين و استفاده از منابع غذايى اسيدهاى چرب ضرورى اسيد لينولئيك و اسيد لينولنيك مى باشد.





فشارخون ناشى از پره اكلامپسى و اكلامپسى نيازمند دارودرمانى و بسترى در بيمارستان است و با توصيه هاى تغذيه اى بهبود نمى يابد. 

محدوديت شديد مصرف نمك در پره اكلامپسى و اكلامپسى توصيه نمى شود.

فشار خون باردارى( PIH یا Pregnancy Induced Hypertension )

به افزايش فشارخون بدون ادم و پروتئينورى كه از قبل از باردارى وجود داشته و در هر زمان از باردارى ممكن است اتفاق افتد فشارخون باردارى مى گويند. اضافه وزن و چاقى يكى از مهم ترين عوامل مؤثر بر ايجاد فشارخون در باردارى و ساير دوران هاى زندگى است؛ بنابراين بهتر است بعد ازكاهش وزن و كنترل فشارخون باردارى صورت پذيرد. توصيه هايى تغذيه اى و رژيم غذايى همزمان با درمان دارويى و ورزش مى تواند مفيد باشد و به تنهايى نمى تواند موجب پيشگيرى يا درمان اين عارضه شود.


توصيه هاى تغذيه اى شامل موارد زير است:


تنظيم كالرى مورد نياز با مشاوره كارشناس تغذيه 

افزايش مصرف سبزى ها و ميوه ها و كاهش مصرف قندهاى ساده 

محدوديت مصرف نمك

كم خونى در باردارى

تعريف كم خونى در دوران باردارى اندكى با كم خونى براى افراد معمول متفاوت است زيرا افزايش حجم خون در باردارى باعث مى شود غلطت گلبول هاى قرمز در خون به طور فيزيولوژيك كاهش يابد. درحالى كه كم خونى در زنان غير باردار با هموگلوبين كمتر از 12 گرم در دسى ليتر تعريف مى شود در دوران باردارى هموگلوبين كمتر از 11 گرم در دسى ليتر كم خونى محسوب مى شود. اين تعريف براى زنان باردار كه مكمل آهن دريافت مى كنند نيز تفاوت دارد. صرف نظر از مصرف و يا عدم مصرف مكمل آهن، تعريف پذيرفته شده كه در كتاب مراقبت هاى ادغام يافته به آن اشاره شده براى سه ماهه اول و سوم، هموگلوبين كمتر از 11 گرم در دسى ليتر و در سه ماهه دوم هموگلوبين كمتر از 10.5 گرم در دسى ليتر كم خونى اطلاق مى گردد.
پايين بودن ميزان هموگلوبين در باردارى مخاطراتى را براى مادر و نوزاد ايجاد مى كند كه در شكل روبرو آمده است.

آنمى فقر آهن (Iron deficiency Anemia)

كمبود آهن زمانى روى مى دهد كه افزايش نياز به آهن وجود داشته باشد و يا اتلاف بيش از حد خون موجب كاهش ذخاير بدن شود. دو علت شايع كم خونى در دوران باردارى فقر آهن و خونريزى حاد است. نياز مادر به آهن در يك باردارى طبيعى 1000 ميلى گرم است. از اين ميزان 300 ميلى گرم مربوط به جنين و جفت و 500 ميلى گرم مربوط به افزايش توده هموگلوبين مادر است و 200 ميلى گرم نيز مربوط به ميزانى است كه به طور طبيعى از طريق دستگاه گوارش، ادرار و پوست دفع مى شود. ميزان تام آهن ( 1000 ميلى گرم) به مراتب بيش از ذخاير آهن اكثر زنان است و اين مسئله در صورت عدم تجويز مكمل آهن، سبب كم خونى فقر آهن مى شود. با افزايش حجم خون در طى سه ماهه دوم باردارى، كاهش آهن اغلب به صورت افت قابل توجه غلظت هموگلوبين تظاهر مى كند. در سه ماهه سوم براى افزايش ميزان هموگلوبين مادر و نيز براى انتقال به جنين، آهن بيشترى مورد نياز است. چون ميزان آهن منتقل شده به جنين در مادران مبتلا به فقر آهن با مقدار منتقل شده در مادران طبيعى مشابه است، حتى نوزادى كه از مادر شديداً كم خون به دنيا مى آيد، دچار كم خونى فقر آهن نمى شود؛ اما ميزان ذخاير آهن بدن نوزاد با وضعيت مادر از لحاظ آهن در ارتباط است.


كم خونى فقر آهن در دوران باردارى، عمدتاً از افزايش حجم پلاسما در غياب افزايش توده هموگلوبين مادر ناشى مى شود. 

مصرف ناكافى منابع غذايى آهن، سابقه خونريزى شديد در قاعدگى ها يا باردارى هاى قبلى، تعداد زياد باردارى و باردارى مجدد با فاصله كمتر از 3 سال احتمال ابتلا به كم خونى فقر آهن را افزايش مى دهد.

تغذيه مناسب مى تواند نقش مهمى در درمان و پيشگيرى كم خونى فقر آهن و ساير كم خونى ها ايجاد نمايد. 

درمان كم خونى فقر آهن منوط به مصرف روزانه و منظم مكمل آهن متناسب با شدت كم خونى است. 

پس از طى دوره درمان كم خونى، مصرف مكمل آهن با دوز پيشگيرى تا سه ماه پس از زايمان بايد ادامه پيدا كند.

بررسى و تشخيص كم خونى

گام اوليه براى تشخيص كم خونى آزمايش هموگلوبين و هماتوكريت است. ساير تست هاى آزمايشگاهى در بررسى شدت كم خونى و تعيين مداخلات دارويى حائز اهميت است.

http://uc-njavan.ir/images/b0ub3xqc6mypjqywvzpy.jpg

درمان كم خونى به مدت حداقل سه ماه ( 120 روز) بايد ادامه يابد تا ذخيره فريتين بدن بهبود يابد و با تست هاى آزمايشگاهى تأييد شود. گرچه مصرف كوتاه مدت قرص آهن مى تواند ميزان هموگلوبين را در سطح نرمال نشان دهد ولى دليل بر افزايش ميزان ذخاير آهن ندارد. بعد از يك ماه مصرف مكمل اضافى آهن، بايد هموگلوبين و هماتوكريت بررسى شود اگر مشكل كم خونى برطرف نشد علل ديگر كم خونى را بررسى كنيد در زمانى كه مادر بيش از يك قرص آهن استفاده مى كند بهتر است از مكمل مولتى ويتامين و مينرال ويژه باردارى استفاده كند. هر چند شايع ترين نوع كم خونى در باردارى، كم خونى فقر آهن است ولى به ندرت ممكن است كمبود فوليك اسيد و يا كمبود ويتامين B12 ( آنمی مگالوبلاستیک) نيز وجود داشته باشد. اگر كم خونى با تجويز مكمل آهن اصلاح نشد بيمار بايد به متخصص ارجاع داده شود تا از نظر كمبود اسيدفوليك و ويتامين B12 مورد بررسى قرار گيرد. در صورت كمبود اسيد فوليك مصرف منابع غذايى غنى از اسيدفوليك توصيه مى شود.

http://uc-njavan.ir/images/83z9pulpfby78xrxoegr.jpg

توصيه هاى تغذيه اى در پيشگيرى و درمان كم خونى

منابع غذايى حاوى آهن مثل گوشت، مرغ، ماهى، حبوبات و سبزى هاى سبز تيره مثل جعفرى در برنامه غذايى روزانه مصرف شود.

از انواع مغزها مثل گردو، بادام، پسته، فندق و انواع خشكبار مثل برگه ها، توت خشك، كشمش و خرما كه منابع خوبى از آهن هستند به عنوان ميان وعده استفاده شود.

منابع غذايى ويتامين C مثل سبزى هاى تازه و سالاد (شامل گوجه فرنگى، كلم، گل كلم، فلفل دلمه اى) و همچنين چاشنى هايى مثل آب ليمو و آب نارنج تازه كه جذب آهن را افزايش مى دهند به همراه غذا مصرف شود.

براى جذب بهتر آهن غذا، از مصرف چاى، قهوه و دم كرده هاى گياهى يك ساعت قبل از غذا و حداقل دو ساعت پس از غذا خوددارى گردد همچنين از مصرف چاى پررنگ اجتناب شود.

براى كاهش اختلالات گوارشى و جذب بهتر آهن، بهترين زمان مصرف قرص آهن پس از غذا و يا شب قبل از خواب است.

سوءتغذيه (Malnutrtion) كم وزنى

همان طور كه اشاره شد زمانى كه بدن براى حفظ عملكرد بافت ها و ارگان ها به ميزان مناسب از مواد مغذى نظير ويتامين ها، مواد معدنى، پروتئين، چربى و كربوهيدرات دريافت نكند سوءتغذيه اطلاق مى شود. دريافت نامناسب غذا به صورت چاقى يا لاغرى سوء تغذيه تلقى مى شود. وزن گيرى ناكافى، كاهش چربى بدن، ضعف و خستگى، آتروفى عضلات، ابتلا مكرر به عفونت، ادم، تحمل نكردن سرما، تأخير در بهبود زخم، زخم هاى پوستى و ريزش مو از جمله علائم بالينى عمده سوءتغذيه هستند.

در خانمهاى باردار وزن گيرى نامناسب در طول دوران باردارى مهم ترين علامت سوءتغذيه است. علاوه بر بررسى ميزان وزن گيرى در دوران باردارى كه در اين دوران استفاده مى شود، يك معاينه فيزيكى دقيق نيز مى تواند علائم سوءتغذيه را مشخص كند. برخى از اين علائم غيراختصاصى هستند و تغييرات فيزيولوژيك باردارى ممكن است تفسير يافته هاى بالينى را مغشوش كند. به عنوان مثال ادم اندام تحتانى اغلب زمانى كه كمبود پروتئين انرژى وجود دارد رخ مى دهد اما ممكن است يك يافته طبيعى در سه ماهه سوم باردارى نيز باشد. تفسير يافته هاى بالينى با گرفتن شرح حال و سابقه بيمارى در خانم باردار و در صورت لزوم درخواست برخى تست هاى آزمايشگاهى، ساده تر مى شود.