" مثنوي معنوي " ؛ اثري جاويدان از مولانا جلال الدين محمد بلخي

دفتر سوم

معنی حزم و مثال مرد حازم


یا به حال اولینان بنگرید
یا سوی آخر بحزمی در پرید

حزم چه بود در دو تدبیر احتیاط
از دو آن گیری که دورست از خباط

آن یکی گوید درین ره هفت روز
نیست آب و هست ریگ پای‌سوز

آن دگر گوید دروغست این بران
که بهر شب چشمه‌ای بینی روان

حزم آن باشد که بر گیری تو آب
تا رهی از ترس و باشی بر صواب

گر بود در راه آب این را بریز
ور نباشد وای بر مرد ستیز

ای خلیفه‌زادگان دادی کنید
حزم بهر روز میعادی کنید

آن عدوی کز پدرتان کین کشید
سوی زندانش ز علیین کشید

آن شه شطرنج دل را مات کرد
از بهشتش سخرهٔ آفات کرد

چند جا بندش گرفت اندر نبرد
تا بکشتی در فکندش روی‌زرد

اینچنین کردست با آن پهلوان
سست سستش منگرید ای دیگران

مادر و بابای ما را آن حسود
تاج و پیرایه بچالاکی ربود

کردشان آنجا برهنه و زار و خوار
سالها بگریست آدم زار زار

که ز اشک چشم او رویید نبت
که چرا اندر جریدهٔ لاست ثبت

تو قیاسی گیر طراریش را
که چنان سرور کند زو ریش را

الحذر ای گل‌پرستان از شرش
تیغ لا حولی زنید اندر سرش

کو همی‌بیند شما را از کمین
که شما او را نمی‌بینید هین

دایما صیاد ریزد دانه‌ها
دانه پیدا باشد و پنهان دغا

هر کجا دانه بدیدی الحذر
تا نبندد دام بر تو بال و پر

زانک مرغی کو بترک دانه کرد
دانه از صحرای بی تزویر خورد

هم بدان قانع شد و از دام جست

هیچ دامی پر و بالش را نبست

دفتر سوم


وخامت کار آن مرغ کی ترک حزم کرد از حرص و هوا

باز مرغی فوق دیواری نشست
دیده سوی دانه دامی ببست



یک نظر او سوی صحرا می‌کند
یک نظر حرصش به دانه می‌کشد



این نظر با آن نظر چالیش کرد
ناگهانی از خرد خالیش کرد



باز مرغی کان تردد را گذاشت
زان نظر بر کند و بر صحرا گماشت



شاد پر و بال او بخا له
تا امام جمله آزادان شد او



هر که او را مقتدا سازد برست
در مقام امن و آزادی نشست



زانک شاه حازمان آمد دلش
تا گلستان و چمن شد منزلش



حزم ازو راضی و او راضی ز حزم
این چنین کن گر کنی تدبیر و عزم



بارها در دام حرص افتاده‌ای
حلق خود را در بریدن داده‌ای



بازت آن تواب لطف آزاد کرد

توبه پذرفت و شما را شاد کرد



گفت ان عدتم کذا عدنا کذا
نحن زوجنا الفعال بالجزا



چونک جفتی را بر خود آورم
آید آن را جفتش دوانه لاجرم



جفت کردیم این عمل را با اثر
چون رسد جفتی رسد جفتی دگر



چون رباید غارتی از جفت شوی
جفت می‌آید پس او شوی‌جوی



بار دیگر سوی این دام آمدیت
خاک اندر دیدهٔ توبه زدیت



بازتان تواب بگشاد از گره
گفت هین بگریز روی این سو منه



باز چون پروانهٔ نسیان رسید

جانتان را جانب آتش کشید



کم کن ای پروانه نسیان و شکی
در پر سوزیده بنگر تو یکی



چون رهیدی شکر آن باشد که هیچ
سوی آن دانه نداری پیچ پیچ



تا ترا چون شکر گویی بخشد او
روزیی بی دام و بی خوف عدو



شکر آن نعمت که‌تان آزاد کرد
نعمت حق را بباید یاد کرد



چند اندر رنجها و در بلا
گفتی از دامم رها ده ای خدا



تا چنین خدمت کنم احسان کنم
خاک اندر دیدهٔ شیطان زنم

- - - به روز رسانی شده - - -

​دفتر سوم

حکایت نذر کردن سگان هر زمستان کی این تابستان چون بیاید خانه سازیم از بهر زمستان را

سگ زمستان جمع گردد استخوانش
زخم سرما خرد گرداند چنانش



کو بگوید کین قدر تن که منم
خانه‌ای از سنگ باید کردنم



چونک تابستان بیاید من بچنگ
بهر سرما خانه‌ای سازم ز سنگ



چونک تابستان بیاید از گشاد
استخوانها پهن گردد پوست شاد



گوید او چون زفت بیند خویش را
در کدامین خانه گنجم ای کیا



زفت گردد پا کشد در سایه‌ای
کاهلی سیری غری خودرایه‌ای



گویدش دل خانه‌ای ساز ای عمو
گوید او در خانه کی گنجم بگو



استخوان حرص تو در وقت درد
درهم آید خرد گردد در نورد



گویی از توبه بسازم خانه‌ای
در زمستان باشدم استانه‌ای



چون بشد درد و شدت آن حرص زفت
همچو سگ سودای خانه از تو رفت



شکر نعمت خوشتر از نعمت بود
شکرباره کی سوی نعمت رود



شکر جان نعمت و نعمت چو پوست
ز آنک شکر آرد ترا تا کوی دوست



نعمت آرد غفلت و شکر انتباه
صید نعمت کن بدام شکر شاه



نعمت شکرت کند پرچشم و میر
تا کنی صد نعمت ایثار فقیر



سیر نوشی از طعام و نقل حق
تا رود از تو شکم‌خواری و دق

- - - به روز رسانی شده - - -

دفتر سوم

منع کردن انبیا را از نصیحت کردن و حجت آوردن جبریانه

قوم گفتند ای نصوحان بس بود
اینچ گفتید ار درین ده کس بود



قفل بر دلهای ما بنهاد حق
کس نداند برد بر خالق سبق



نقش ما این کرد آن تصویرگر
این نخواهد شد بگفت و گو دگر



سنگ را صد سال گویی لعل شو
کهنه را صد سال گویی باش نو



خاک را گویی صفات آب گیر
آب را گویی عسل شو یا که شیر



خالق افلاک او و افلاکیان
خالق آب و تراب و خاکیان



آسمان را داد دوران و صفا
آب و گل را تیره رویی و نما



کی تواند آسمان دردی گزید
کی تواند آب و گل صفوت خرید



قسمتی کردست هر یک را رهی
کی کهی گردد بجهدی چون کهی

​دفتر سوم

جواب انبیا علیهم السلام مر جبریان را


انبیا گفتند کاری آفرید
وصفهایی که نتان زان سر کشید



و آفرید او وصفهای عارضی
که کسی مبغوض می‌گردد رضی



سنگ را گویی که زر شو بیهده‌ست
مس را گویی که زر شو راه هست



ریگ را گویی که گل شو عاجزست
خاک را گویی که گل شو جایزست



رنجها دادست کان را چاره نیست
آن بمثل لنگی و فطس و عمیست



رنجها دادست کان را چاره هست
آن بمثل لقوه و درد سرست



این دواها ساخت بهر ایتلاف
نیست این درد و دواها از گزاف



بلک اغلب رنجها را چاره هست
چون بجد جویی بیاید آن بدست

دفتر سوم

مکرر کردن کافران حجتهای جبریانه را


قوم گفتند ای گروه این رنج ما
نیست زان رنجی که بپذیرد دوا



سالها گفتید زین افسون و پند
سخت‌تر می‌گشت زان هر لحظه بند



گر دوا را این مرض قابل بدی
آخر از وی ذره‌ای زایل شدی



سده چون شد آب ناید در جگر
گر خورد دریا رود جایی دگر

لاجرم آماس گیرد دست و پا

تشنگی را نشکند آن استقا

​دفتر سوم

بازجواب انبیا علیهم السلام ایشان را


انبیا گفتند نومیدی بدست
فضل و رحمتهای باری بی‌حدست



از چنین محسن نشاید ناامید
دست در فتراک این رحمت زنید



ای بسا کارا که اول صعب گشت
بعد از آن بگشاده شد سختی گذشت



بعد نومیدی بسی اومیدهاست
از پس ظلمت بسی خورشیدهاست



خود گرفتم که شما سنگین شدیت
قفلها بر گوش و بر دل بر زدیت



هیچ ما را با قبولی کار نیست
کار ما تسلیم و فرمان کردنیست



او بفرمودستمان این بندگی
نیست ما را از خود این گویندگی



جان برای امر او داریم ما
گر به ریگی گوید او کاریم ما



غیر حق جان نبی را یار نیست
با قبول و رد خلقش کار نیست



مزد تبلیغ رسالاتش ازوست
زشت و دشمن‌رو شدیم از بهر دوست



ما برین درگه ملولان نیستیم
تا ز بعد راه هر جا بیستیم



دل فرو بسته و ملول آنکس بود
کز فراق یار در محبس بود



دلبر و مطلوب با ما حاضرست

در نثار رحمتش جان شاکرست



در دل ما لاله‌زار و گلشنیست
پیری و پژمردگی را راه نیست



دایما تر و جوانیم و لطیف

تازه و شیرین و خندان و ظریف



پیش ما صد سال و یکساعت یکیست
که دراز و کوته از ما منفکیست



آن دراز و کوتهی در جسمهاست
آن دراز و کوته اندر جان کجاست



سیصد و نه سال آن اصحاب کهف
پیششان یک روز بی اندوه و لهف



وانگهی بنمودشان یک روز هم
که به تن باز آمد ارواح از عدم



چون نباشد روز و شب یا ماه و سال
کی بود سیری و پیری و ملال



در گلستان عدم چون بی‌خودیست
مستی از سغراق لطف ایزدیست



لم یذق لم یدر هر کس کو نخورد
کی بوهم آرد جعل انفاس ورد



نیست موهوم ار بدی موهوم آن
همچو موهومان شدی معدوم آن



دوزخ اندر وهم چون آرد بهشت
هیچ تابد روی خوب از خوک زشت



هین گلوی خود مبر هان ای مهان
این‌چنین لقمه رسیده تا دهان



راههای صعب پایان برده‌ایم
ره بر اهل خویش آسان کرده‌ایم

دفتر سوم

مکرر کردن قوم اعتراض ترجیه بر انبیا علیهم السلام


قوم گفتند از شما سعد خودیت
نحس مایید و ضدیت و مرتدیت



جان ما فارغ بد از اندیشه‌ها
در غم افکندید ما را و عنا



ذوق جمعیت که بود و اتفاق
شد ز فال زشتتان صد افتراق



طوطی نقل شکر بودیم ما
مرغ مرگ‌اندیش گشتیم از شما



هر کجا افسانهٔ غم‌گستریست
هر کجا آوازهٔ مستنکریست



هر کجا اندر جهان فال بذست
هر کجا مسخی نکالی ماخذست



در مثال قصه و فال شماست
در غم‌انگیزی شما را مشتهاست

دفتر سوم

بازجواب انبیا علیهم السلام


انبیا گفتند فال زشت و بد
از میان جانتان دارد مدد



گر تو جایی خفته باشی با خطر
اژدها در قصد تو از سوی سر



مهربانی مر ترا آگاه کرد
که بجه زود ار نه اژدرهات خورد



تو بگویی فال بد چون می‌زنی
فال چه بر جه ببین در روشنی



از میان فال بد من خود ترا
می‌رهانم می‌برم سوی سرا



چون نبی آگه کننده‌ست از نهان
کو بدید آنچ ندید اهل جهان



گر طبیبی گویدت غوره مخور
که چنین رنجی بر آرد شور و شر



تو بگویی فال بد چون می‌زنی
پس تو ناصح را مثم می‌کنی



ور منجم گویدت کامروز هیچ
آنچنان کاری مکن اندر پسیچ



صد ره ار بینی دروغ اختری
یک دوباره راست آید می‌خری



این نجوم ما نشد هرگز خلاف
صحتش چون ماند از تو در غلاف



آن طبیب و آن منجم از گمان
می‌کنند آگاه و ما خود از عیان



دود می‌بینیم و آتش از کران
حمله می‌آرد به سوی منکران



تو همی‌گویی خمش کن زین مقال
که زیان ماست قال شوم‌فال



ای که نصح ناصحان را نشنوی
فال بد با تست هر جا می‌روی



افعیی بر پشت تو بر می‌رود
او ز بامی بیندش آگه کند



گوییش خاموش غمگینم مکن
گوید او خوش باش خود رفت آن سخن



چون زند افعی دهان بر گردنت
تلخ گردد جمله شادی جستنت



پس بدو گویی همین بود ای فلان
چون بندریدی گریبان در فغان



یا ز بالایم تو سنگی می‌زدی
تا مرا آن جد نمودی و بدی



او بگوید زآنک می‌آزرده‌ای
تو بگویی نیک شادم کرده‌ای



گفت من کردم جوامردی بپند
تا رهانم من ترا زین خشک بند



از لئیمی حق آن نشناختی
مایهٔ ایذا و طغیان ساختی



این بود خوی لئیمان دنی
بد کند با تو چو نیکویی کنی



نفس را زین صبر می‌کن منحنیش
که لئیمست و نسازد نیکویش



با کریمی گر کنی احسان سزد
مر یکی را او عوض هفصد دهد



با لئیمی چون کنی قهر و جفا
بنده‌ای گردد ترا بس با وفا



کافران کارند در نعمت جفا
باز در دوزخ نداشان ربنا

دفتر سوم

حکمت آفریدن دوزخ آن جهان و زندان این جهان تا معبد متکبران باشد کی ائتیا طوعا او کرها


که لئیمان در جفا صافی شوند
چون وفا بینند خود جافی شوند



مسجد طاعاتشان پس دوزخست
پای‌بند مرغ بیگانه فخست



هست زندان صومعهٔ دزد و لیم
کاندرو ذاکر شود حق را مقیم



چون عبادت بود مقصود از بشر
شد عبادتگاه گردن‌کش سقر



آدمی را هست در هر کار دست
لیک ازو مقصود این خدمت بدست



ما خلقت الجن و الانس این بخوان
جز عبادت نیست مقصود از جهان



گرچه مقصود از کتاب آن فن بود
گر توش بالش کنی هم می‌شود



لیک ازو مقصود این بالش نبود
علم بود و دانش و ارشاد سود



گر تو میخی ساختی شمشیر را
برگزیدی بر ظفر ادبار را



گرچه مقصود از بشر علم و هدیست
لیک هر یک آدمی را معبدیست



معبد مرد کریم اکرمته
معبد مرد لئیم اسقمته



مر لئیمان را بزن تا سر نهند
مر کریمان را بده تا بر دهند



لاجرم حق هر دو مسجد آفرید
دوزخ آنها را و اینها را مزید



ساخت موسی قدس در باب صغیر
تا فرود آرند سر قوم زحیر



زآنک جباران بدند و سرفراز
دوزخ آن باب صغیرست و نیاز

دفتر سوم

بیان آنک حق تعالی صورت ملوک را سبب مسخر کردن جباران کی مسخر حق نباشند ساخته است چنانک موسی علیه السلام باب صغیر ساخت بر ربض قدس جهت رکوع جباران بنی اسرائیل وقت در آمدن کی ادخلوا الباب سجدا و قولوا حطة

آنچنانک حق ز گوشت و استخوان

از شهان باب صغیری ساخت هان



اهل دنیا سجدهٔ ایشان کنند

چونک سجدهٔ کبریا را دشمنند



ساخت سرگین‌دانکی محرابشان

نام آن محراب میر و پهلوان



لایق این حضرت پاکی نه‌اید

نیشکر پاکان شما خالی‌نیید



آن سگان را این خسان خاضع شوند

شیر را عارست کو را بگروند



گربه باشد شحنه هر موش‌خو

موش که بود تا ز شیران ترسد او



خوف ایشان از کلاب حق بود

خوفشان کی ز آفتاب حق بود



ربی الاعلاست ورد آن مهان

رب ادنی درخور این ابلهان



موش کی ترسد ز شیران مصاف

بلک آن آهوتگان مشک‌ناف



رو به پیش کاسه‌لیس ای دیگ‌لیس

توش خداوند و ولی نعمت نویس



بس کن ار شرحی بگویم دور دست

خشم گیرد میر و هم داند که هست



حاصل این آمد که بد کن ای کریم

با لئیمان تا نهد گردن لئیم



با لئیم نفس چون احسان کند

چون لئیمان نفس بد کفران کند



زین سبب بد که اهل محنت شاکرند

اهل نعمت طاغیند و ماکرند



هست طاغی بگلر زرین‌قبا

هست شاکر خستهٔ صاحب‌عبا



شکر کی روید ز املاک و نعم

شکر می‌روید ز بلوی و سقم

قصه عشق صوفی بر سفرهٔ تهی

صوفیی بر میخ روزی سفره دید
چرخ می‌زد جامه‌ها را می‌درید



بانگ می‌زد نک نوای بی‌نوا
قحطها و دردها را نک دوا



چونک دود و شور او بسیار شد
هر که صوفی بود با او یار شد



کخ‌کخی و های و هویی می‌زدند
تای چندی مست و بی‌خود می‌شدند



بوالفضولی گفت صوفی را که چیست
سفره‌ای آویخته وز نان تهیست



گفت رو رو نقش بی‌معنیستی
تو بجو هستی که عاشق نیستی



عشق نان بی نان غذای عاشق است
بند هستی نیست هر کو صادقست



عاشقان را کار نبود با وجود
عاشقان را هست بی سرمایه سود



بال نه و گرد عالم می‌پرند
دست نه و گو ز میدان می‌برند



آن فقیری کو ز معنی بوی یافت
دست ببریده همی زنبیل بافت



عاشقان اندر عدم خیمه زدند
چون عدم یک‌رنگ و نفس واحدند



شیرخواره کی شناسد ذوق لوت
مر پری را بوی باشد لوت و پوت



آدمی کی بو برد از بوی او
چونک خوی اوست ضد خوی او



یابد از بو آن پری بوی‌کش
تو نیابی آن ز صد من لوت خوش



پیش قبطی خون بود آن آب نیل
آب باشد پیش سبطی جمیل



جاده باشد بحر ز اسرائیلیان
غرقه گه باشد ز فرعون عوان