مثنوي شاه و درويش يا قصه شاه و گدا

بزم آرايي لشکر بشکار

سبز مرغان او ز سبزي پر / مرغزاري تمام سبزه تر

سبزه اش خط عنبرين مويان / لاله اش عارض نکو رويان


شاه چون خيمه زد در آن صحرا / گفت کز هر طرف کنند ندا


وحشيان را تمام گرد کنند / کار اهل شکار ورد کنند


خلق بر گرد صيد صف بستند / رخنه ها را ز هر طرف بستند


چابکان تيغ را علم کردند / صيد را دست و پا قلم کردند


سر و شاخ گوزن بشکستند / گردن کرگدن فرو بستند


شد نشان خدنگ داغ پلنگ / داغها را فتيله گشت خدنگ


از براي گريختن نخجير / پر برآورد، ليک از پر تير


شير هر دم ز خشم و کينه خويش / پنجه ميزد ولي بسينه ريش


گور از بسکه ديد فتنه و شور / دهنش باز ماند چون لب گور


آهو از گريه چشم پر نم داشت / بر سر گور مرده ماتم داشت


خواب خرگوش از سر او جست / چشم خود را دگر بخواب نبست


روبه از هول جان در آن آشوب / ساخت دم در ره سگان جاروب


در هوا هر پرنده اي که پريد / ترکي از ناوکش بسيخ کشيد


هر غزالي که از زمين برجست / چابکي در کمند پايش بست

تعاقب شاهزاده غزال را و رسيدن هر دو پيش گدا

آن غزالي که گفته شد زين پيش / که باو انس داشت آن درويش


در همان صيدگاه حاضر بود / سوي او چشم شاه ناظر بود


آرزو کرد تا ببند افتد / بي مددگار در کمند افتد


در شکارش کسي مدد نکند / صيد او را بنام خود نکند


چون پي آن غزال مرکب تاخت / خويشتن را ز صف برون انداخت


شه بدنبال و آن غزال از پيش / هر دو رفتند تا بر درويش


صيد پيشش نهاد روي نياز / يعني از چنگ او خلاصم ساز


شاه آن حال را تماشا کرد / اعتقاد عظيم پيدا کرد


رفت نزديک او ز پا بنشست / شاه در خدمت گدا بنشست


بسکه شه چهره بر فروخته بود / آن گدا ز آفتاب سوخته بود.


شاه ازو، او ز شاه غافل بود / پرده اي در ميانه حايل بود


هر يکي تيز ديد با دگري / در تفکر که اوست يا دگري؟


شه بدو گفت: اين صفت که تراست / اين چنين نور معرفت که تراست


هر چه گويي صواب خواهد بود / دعوتت مستجاب خواهد بود


گر بهمت دعا کني چه شود؟ / حاجتم را روا کني چه شود؟


طبع درويش ازين سخن آشفت / آه سردي کشيد و باوي گفت:


گر دعا مستجاب داشتمي / کي غم بي حساب داشتمي


شاه را سوي من گذر بودي / با من آن ماه را نظر بودي

تعاقب شاهزاده غزال را و رسيدن هر دو پيش گدا

شاه را سوي من گذر بودي / با من آن ماه را نظر بودي

شاه ازو چون شنيد اين سخنان / جست از جاي خويش ذوق کنان

گفتش: اي بي خبر، چه ميگويي؟ / اينک آن شه منم، که مي جويي

بر سريري و شاه مي طلبي؟ / بر سپهري و ماه مي طلبي؟

جان درويش در خروش آمد / رفت از هوش و چون بهوش آمد

گفت: هرگز نميکنم باور / که شود بختم اين چنين ياور

لوحش الله! ازين وفاداري / اين بخوابست، يا ببيداري؟

گر ببيداري آمدي بنظر / خواب بر من حرام باد دگر

ور بخوابم نموده اي ديدار / نشوم کاش! تا ابد بيدار

گر بروزست اين چه خوش روزيست! / ور شبست اين، شب دل افروزيست!

بلکه انديشه و خيالست اين / تو کجا؟ من کجا؟ محالست اين

گر چه ميخواست شاه بنده نواز / که کشد مدت وصال دراز

ليک از بيم آن که: خيل و سپاه / ناگه آنجا رسند در پي شاه

واقف از حال آن دو يار شوند / فتنه روز و روزگار شوند

زود برجست و رو بمنزل کرد / چشم درويش خاک ره گل کرد

ماند مسکين بديده نمناک / با دل ريش و سينه غمناک

شاد گشتي که دست داد وصال / باز غمگين شدي که يافت زوال

بخت بد بين که: عاشق درويش / بعد يک نوش ميخورد صد نيش

بر دلش هيچ راحتي نرسد / کز پي آن جراحتي نرسد

بزم آرايي شاه و نظر کردن گدا

شب که در بزمگاه مينا رنگ / زهره با چنگ راست کرد آهنگ


باده از سرخي شفق کردند / اختران لعل در طبق کردند


شاه را دل بسوي باده کشيد / باده با مهوشان ساده کشيد


بهر عشرت نشست در جايي / کان گدا را بود تماشايي


شاه در بزم با هزار شکوه / آن گدا در نظاره از سر کوه


مجلس آراستند و مي خوردند / مي بآواز چنگ و ني خوردند


روي ساقي ز باده گل گل شد / غلغل شيشه صوت بلبل شد


شد لب گلرخان شراب آلود / همچو برگ گل گلاب آلود


عکس رخ بر شراب افگندند / بر شفق آفتاب افگندند


لب شيرين بباده زرين / چو رساندند گشت لب شيرين


خنده شاهدان شورانگيز / گشت در جام باده شکر ريز


چشم ساقي ز باده مست شده / ترک مخمور مي پرست شده


اهل مجلس شکفته و خرم / فارغ از هر چه هست در عالم


شيشه زهد را زدند بسنگ / تار تسبيح شد بريشم چنگ


پر مي لعل شد پياله زر / گل رعنا نمود پيش نظر


شيشه صاف و آن مي دلکش / چون دل صاف عاشقان بي غش


دختر رز بشيشه منزل کرد / گرم خون بود جاي در دل کرد


شيشه مي که پر ز خون افتاد / در درون هر چه داشت بيرون داد


مطرب صاف عندليب آهنگ / ساخت آهنگ و چنگ زد در چنگ


ديگري دف گرفت بيخود و مست / همچو طفلان نواخت بر سر دست


ني تهي ماند ازهوي و هوس / زان کمر بست در قبول نفس


هر ندا کز صداي عود آمد / چنگ بشنيد و در سجود آمد


ناله آمد رباب را بم و زير / زانکه بروي کمانچه ميزد تير


شکل قانون چو مضطر آمد راست / صفحه سينه اش بنقش آراست

بزم آرايي شاه و نظر کردن گدا

شکل قانون چو مضطر آمد راست / صفحه سينه اش بنقش آراست


از براي فروغ مجلس شاه / شمع و مشعل شدند زهره و ماه


بزم شه را چو شمع گلشن کرد / ديد درويش و ديده روشن کرد


شاه در بزم با هزار شکوه / و آن گدا را نظاره از سر کوه


تا بنزديک بزمگاه آمد / بهر نظاره سوي شاه آمد


گفت: شايد که در فروغ چراغ / بينم آن شمع بزم را بفراغ


چون ميسر نبود بزم حضور / شاد بود از نگاه دورادور


گر کسي جام عشرتي ميخورد / او بصد رشک حسرتي مي خورد


مي کشيدند مي بنغمه ني / آن گدا آه مي کشيد از پي


شاه بر لب نهاد جام شراب / آن گدا بي شراب مست و خراب


شه ز دست حريف مي مي خورد / آن گدا خون ز دست وي ميخورد


شاه در لاله زار خرم و خوش / و آن گدا در ميانه آتش


شاه ساغر گرفته از سر عيش / و آن گدا را شکسته ساغر عيش


شاه ميکرد نوش باده بکام / آن گدا تلخ کام و زهر آشام


شاه چون رخ ز باده مي افروخت / آن گدا ز آتش رخش ميسوخت


شاه را ذوق و حالتي که مپرس / آن گدا را ملالتي که مپرس


آن شب القصه تا بآخر شب / مجلس عيش بود و بزم طرب


عاقبت کار خويش کرد شراب / اهل مجلس شدند مست و خراب


باده نوشان ز باده مست شدند / سر بپاي قدح ز دست شدند


خواب چون روبآن گروه نهاد / باز درويش سر بکوه نهاد


کوه با عاشقان هم آوازست / پايدارست زان سرافرازست


همچو نازک دلان ز جا نرود / متصل با تو گويد و شنود

رفتن شاهزاده بديدن درويش

روز ديگر که با هراز شکوه / رخ نمود آفتاب سر از کوه


سر زد از جيب کوه چشمه نور / شد عيان معني تجلي طور


شاه از خواب صبح دم برخاست / رخ چو خورشيد چاشتگه آراست


بهواي خرام و جلوه گري / جانب کوه شد چو کبک دري


با حريفان دوش کرد خطاب / گفت: بي تابم از خمار شراب


هيچ کس هم عنان من نشود / در سخن هم زبان من نشود


شاه چون اين بهانه پيش آورد / رو بسوي گداي خويش آورد


مرکب ناز تاخت بر سر او / همچو جان جا گرفت در بر او


نظر لطف سوي او بگشاد / لب شيرين بگفتگو بگشاد


گفتش: اي از مي وفا سرمست / روز و شب هيچ خورد و خوابت هست؟


گفت: سير آمدم ز غم خوردن / خواب بر من حرام، جز مردن


باز گفتش که: روز حال تو چيست؟ / در چه فکري شب و خيال تو چيست؟


گفت: روزم دو ديده پر خونست / حال شب را چه گويمت چونست؟


باز گفتش که: چون شبت سيهست / در شب تيره مشعل تو مهست


گفت: شب تا سحر ز شعله آه / هر دم آتش زنم بمشعل ماه


باز گفتش که: کيست محرم تو؟ / تا شود گاه گاه همدم تو؟


گفت: جز آه سرد نيست کسي / تا باو هم نفس شوم نفسي


باز گفتش که: در ضمير تو چيست؟ / حاصل عمر دلپذير تو چيست؟


گفت: غير از تو نيست در دل من / غير ازين خود مباد حاصل من

رفتن شاهزاده بديدن درويش

گفت: غير از تو نيست در دل من / غير ازين خود مباد حاصل من

همچنين حسب حال ميگفتند / در جواب و سؤال ميگفتند

چون بهم شرح راز خود کردند / عرض راز و نياز خود کردند

شاه را شد هواي منزل خويش / ماند درويش خسته با دل ريش

باز فردا شه سعادتمند / سايه لطف اين گدا افگند

همچنين چند روز پي در پي / گذر افتاد شاه را بر وي

شاه چون سوي او گذشت بمي / گفت اين قصه با رقيب کسي

مدعي باز حيله اي انگيخت / که ز هم رشته وصال گسيخت

روز ديگر رقيب دشمن روي / روي با شاه کرد آن بد خوي

گفت شاها دگر بهار گذشت / وقت صحرا و لاله زار گذشت

چند بينيم وحش صحرا را؟ / نيست الفت وحشيان ما را

جاي در شهر کن که آنجا به / سگ شهر از غزال صحرا به

شهرباشد نکوترين جهان / شهر باشد مقام پادشهان

جاه يوسف ز مصر حاصل شد / مصطفي را مدينه منزل شد

در و ديوار و کوي شهر مدام / سايه افگنده بر خواص و عوام

خانه ها همچو خانه ديده / منزل مردم پسنديده

بسکه افسانه و فسون پرداخت / شاه را سوي شهر مايل ساخت

باز درويش در فراق بماند / دل پر از درد و اشتياق بماند

روي در حالتي غريب آورد / اين بلا بر سرش رقيب آورد

هيچ کس را غم رقيب مباد / دوري از صحبت حبيب مباد

نيست مقصود بي کسان غريب / غير وصل حبيب و مرگ رقيب

وصل جانان بود ز جان خوشتر / ليک مرگ رقيب ازان خوشتر

بشهر آمدن شهزاده

بار ديگر که خسرو انجم / سرطان را گرفت در قلزم


بس هواي تموز گرمي کرد / آهن و سنگ رو بنرمي کرد


رگ و پي از تف سموم گداخت / مغز در استخوان چو موم گداخت


آب دريا فتاد از کم و کاست / تا بحدي که گرد ازو برخاست


آب گرديد آهن از گرمي / سنگ شد همچو موم از نرمي


بط که در آب داشت مسکن خويش / بود بريان ميان روغن خويش


هر که مي راند توسن سرکش / توسنش نعل داشت در آتش


قيمت يخ چو نقره گشت گران / قحط شد همچو وصل سيم بران


شب ز گرمي مه جهان افروز / گشت چون آفتاب عالم سوز


آن کواکب نبود شب بفلک / که عرق ريختند خيل ملک


شد عرق ريز روي ماه و شان / قرص خورشيد شد ستاره فشان


در چنين روزها مگر يک روز / از تف آفتاب عالم سوز


چهره آتشين چو شاه افروخت / آتشي گشت و عالمي را سوخت


شمع رخساره را چو روشن ساخت / ديگران سوختند و او بگداخت


زرد شد آفتاب طلعت شاه / رنگ شمعي گرفت مشعل ماه


پدر همچو بدر آن مه نو / خسروي بود نام او خسرو


بد فلک حشمت و ستاره حشم / آسمان چتر و آفتاب علم


لشکرش را شماره پيدا نه / کشورش را کناره پيدانه


عالم از کوس او پر آوازه / صيت عدلش برون ز اندازه


چون پدر ديد ضعف حال پسر / از دلش بر دويد دود بسر


هر غباري که بر دل پسرست / کوه اندوه بر دل پدرست


پدران را پسر بود محبوب / همچو يوسف بديده يعقوب

بشهر آمدن شهزاده

پدران را پسر بود محبوب / همچو يوسف بديده يعقوب


دلفريبست عارض پسران / خاصه در پيش ديده پدران


خسرو از بهر چاره کارش / ناتوان شد چو چشم بيمارش


هر حکيمي که در ديارش بود / همه را خواند و کرد گفت و شنود:


کين جگر گوشه بجان پيوند / بعلاج شماست حاجت مند


حکما گوهر بيان سفتند / پيش خسرو بصد زبان گفتند:


کين سخن قول هوشمندانست / که درين فصل شهر زندانست


در چنين وقت بهترين جايي / نيست جز در کنار دريايي


لب درياست چون لب دلبر / از برون سبزه وز درون گوهر


دايم آنجا هواي معتدلست / آن هوا فيض بخش جان و دلست


خشکي اين هوا ضرر دارد / لب دريا هواي تر دارد


خسرو اسباب ره مهيا کرد / شاه از آن جا هواي دريا کرد


آن نه دريا، که بود صد قلزم / صد چو توفان نوح در وي گم


چرخ گويي در اضطراب شده / در زمين رفته است و آب شده


موج او سر بر آسمان ميسود / يعني از ماه تا بماهي بود


عالمي را بآب کرده خراب / آري اينست کار عالم آب


گوهرش از حساب افزون بود / همچو ريگ از شمار بيرون بود


گر چه غواص پا ز سر کردي / هيچ زو سر برون نياوردي


از خوشي کف زنان که: دارد در / کف او خالي و کنارش پر


شاه با آن رخ جهان آرا / کرد منزل کناره دريا


آن هوا برد ضعف حالش را / داد زيب دگر جمالش را


گل رويش نمود زيبايي / سرو قدش فزود رعنايي


بوالعجب قد و قامتي برخاست / وه! چه گفتم؟ قيامتي برخاست


کمر از روي چابکي بربست / سرو قدش بنازکي برجست


سستي او بدل بچستي شد / همه اسباب تن درستي شد


هيچ دولت چو تن درستي نيست / هيچ محنت چو ضعف و سستي نيست


مبتلاي مرض مباد کسي / خاصه خوبان، که ناز کند بسي


هر کسي عمر خواهد و بيمار / هر دم از عمر خود شود بيزار


غم بخوبان سرو قد مرساد / قوم نيک اند، چشم بد مرساد


ناز اين قوم نازنين باشد / غايت نازکي همين باشد


دل پريشان جمع ايشان باد / ور نه، يک بارگي پريشان باد

اقامت شاهزاده بر لب دريا و گدا بر کوه


بود چون بحر و کان ز معني پر / اين يکي لعل دارد و آن در


هر دو را خاتم و نگين کردند / نقش آن خاتم اين چنين کردند


که: چو آن شاه مسند تمکين / نقش صحت گرفت زير نگين


همچو در يگانه يکتا شد / جلوه گاهش کنار دريا شد


بسکه طبعش بصيد شد مايل / روز و شب جا گرفت بر ساحل


تا در آن صيدگه مقامش بود / مرغ و ماهي اسير دامش بود


بر لب آن محيط شورانگيز / لجه موج خيز گوهر ريز


بود کوهي که گفته شد زين پيش / که بدان انس داشت آن درويش


بسکه کاهيده بود از اندوه / بود مانند کاه در پس کوه


کوه درويش را وطن شده بود / بيستون جاي کوهکن شده بود


هر گه از شوق بي قراري شدي / بر بلندي کوهسار شدي


بهر شاه از مژه گهر سفتي / قصرش از دور ديدي و گفتي


چون ندارم بکوي او گذري / دارم از دور سوي او نظري


گر رسيدن بکعبه نتوانم / باري، از قبله رو نگردانم


با صبا هم نفس شدي بهوس / گفتي: اي همدم خجسته نفس


چون دهي جلوه سرو ناز مرا / عرض ده پيش او نياز مرا


سجده کن خاک آستانش را / بوسه زن پاي پاسبانش را


سگ او را سلام من برسان / پيک او را پيام من برسان


طوف کن گرد آن ديار، بيا / گردي از کوي او بيار، بيا


تا من از آب ديده گل سازم / مرهم زخمهاي دل سازم


چون رسيدي از آن طرف بادي / کردي از روي شوق فريادي


که: تو امروز بوي او داري / گردي از خاک کوي او داري