ويس و رامين، اثري فاخر از فخرالدين اسعد گرگاني

نامه دهم اندر دعا کردن و ديدار دوست خواستن


دلي پر آتش و جاني پر از دود
تني چون موي و رخساري زراندود


برم هر شب سحرگه پيش دادار
بمالم پيش او بر خاک رخسار


خروش من بدرد پشت ايوان
فغان من ببندد راه کيوان


چنان گريم که گريد ابر آذار
چنان نالم که نالد کبگ کهسار


چنان جوشم که جوشد بحر از باد
چنان لرزم که لرزد سرو و شمشاد


به اشک از شب فرو شويم سياهي
بياغارم زمين تا پشت ماهي


چنان از حسرت دل برکشم آه
کجا ره گم کند بر آسمان ماه


ز بس کز دل کشم آه جهان سوز
ز خاور برنيارد آمدن روز


ز بس کز جان برآرم دود اندوه
ببندد ابر تيره کوه تا کوه


بدين خواري بدين زاري بدين درد
مژه پرآب و روي زرد و پرگرد


همي گويم خدايا کردگارا
بزرگا، کامگارا، بردبارا


تو يار بي دلان و بي کساني
هميشه چاره بيچارگاني


نيارم گفت راز خويش با کس
مگر با تو که يار من توي بس


همي داني که چون خسته روانم
همي داني که چون بسته زبانم


زبانم با تو گويد هر چه گويد
روانم از تو جويد هر چه جويد


تو ده جان مرا زين غم رهايي
تو بردار از دلم بند جدايي


دل آن سنگدل را نرم گردان
به تاب مهرباني گرم گردان


به ياد آور دلش را مهر ديرين
پس آنگه در دلش کن مهر شيرين


يکي زين غم که من دارم برو نه
که باشد بار او از هر کهي مه


به فضل خويش وي را زي من آور
و يا زيدر مرا نزديک او بر


گشاده کن به ما بر راه ديدار
کجا خود بسته گردد راه تيمار


همي تا باز بينم روي آن ماه
نگه دارش ز چشم و دست بدخواه


بجز مهر منش تيمار منماي
بجز عشق منش آزار مفزاي


وگر رويش نخواهم ديد ازين پس
مرا بي روي او جان و جهان بس


هم اکنون جان من بستان بدو ده
که من بي جان و آن بت با دو جان به


نگارا چند نالم چند گويم
به زاري چند گريم چند مويم


نگويم بيش ازين در نامه گفتار
وگر چه هست صد چندين سزاوار


نباشد گفته بر گوينده تاوان
چو باشد اندک و سودش فراوان


بگفتم هر چه ديدم از جفايت
ازين پس خود تو مي دان با خدايت


اگر کردار تو با کوه گويم
بمويد سنگ او چون من بمويم


ببخشايد مرا سنگ و دلت نه
به گاه مردمي سنگ از دلت به


مرا چون سنگ بودي اين دل مست
دلت پولاد گشت و سنگ بشکست

صفت درود و تمام شدن نامه


درود از من بدان شمشاد آزاد
که دارد در ميان پوشيده پولاد


درود از من بدان ياقوت سفته
که دارد سي گهر در وي نهفته


درود از من بدان عيار نرگس
که دارد مر مرا از خواب مفلس


درود ا زمن بدان ماه دو هفته
که دارد ماه بخت من گرفته


درود از من بدان باغ شکفته
که دارد خانه صبرم کشفته


درود از من بدان شاخ صنوبر
که دارد شاخ بختم خشک و بي بر


درود از من بدان گلبرگ خندان
که دارد مرمرا همواره گريان


درود از من بدان خود روي لاله
که دارد چشمم آگنده به ژاله


درود از من بدان دو رسته گوهر
درود از من بدان دو خوشه عنبر


درود از من بدان عيار سرکش
که دراد مرمرا در خواب ناخوش


درود از من بدان ديباي رنگين
درود از من بدان مهتاب و پروين


درود از من بدان سرو گل اندام
که دارد مرمرا دل خسته مادام


درود از من بدان زلفين عطار
که زو مر مشک را بشکست بازار


درود از من بدان چشم فسونگر
که دارد مرمرا بي خواب و بي خور


درود از من بدان رخسار مهوش
که دارد جانم از محنت بر آتش


درود از من بدان ماه دو هفته
که دارد مرمرا بيهوش و تفته


درود از من بدان مشهور آفاق
که دراد مر مرا از کام دل طاق


درود از من بدان گلروي خوشبوي
که دارد سال و ما هم در تگ و پوي


درود از من بدان زلف رسن باز
که دارد مرمرا مشهور شيراز


درود از من بدان ناز و عتابش
که آبم برد زنخدان خوشابش

صفت درود و تمام شدن نامه

درود از من بدان ناز و عتابش
که آبم برد زنخدان خوشابش


درود از من بدان آيين و آن فر
که دارد رويم از تيمار چون زر


درود از من بدان گنج نکويي
که دارد پيشه با من کينه جويي


درود از من بدان خورشيد تابان
که داردحسن بر خورشيد گيهان


درود از من بدان روي چو گلبرگ
که از شرم رخش ريزد ز گل برگ


درود از من بدان سرو سمن روي
که ندهد همچو بوي او سمن بوي


درود از من بدان پيروزگر شاه
درود از من بدان بيدادگر ماه


درود از من بدان تاج سواران
درود از من بدان رشک بهاران


درود از من بدان جان جهانم
درود از من بدان جفت جوانم


درود از من بدان ماه سمن بوي
درود از من بدان يار جفاجوي


درود از من بدان کاو را درودست
مرا بي او ديده چون دو رودست


درود از من فزون از هر شماري
درود از من فزون از هر بهاري


فزون از ريگ کهسار و بيابان
فزون از قطره دريا و باران


فزون از رستني بر کوه و صحرا
فزون از جانور بر خشک و دريا


فزون از روزگار هر دو دوران
فزون از اختران چرخ گردان


فزون از گونه گونه تخم عالم
فزون از نر و ماده نسل آدم


فزون از پر مرغ و موي حيوان
فزون از حرف دفترهاي ديوان


فزون از فکرت و انديشه ما
فزون از وهم و کيش و پيشه ما


ترا از من درود جاوداني
مرا از تو وفا و مهرباني


ترا از من درود آشنايي
مرا از ماه رويت روشنايي


هزاران بار چونين باد چونين
دعا از من ز بخت نيک آمين

تمام شدن ده نامه و فرستادن ويس آذين را به رامين


نويسنده چو از نامه بپرداخت
به جاي آورد هر چاري که بشناخت


چو مشکين کرد مشکين نوک خامه
به نوک خامه مشکين کرد نامه


گرفت آن نامه را ويسه ز مشکين
بماليدش بدان دو زلف مشکين


به يک فرسنگ بوي نامه ويس
همي شد همچو بوي جامه ويس


پس آنگه خواند آذين را بر خويش
بدو گفت: اي به من شايسته چون خويش


اگر بودي تو تا امروز چاکر
ازين پس باشي آزاده برادر


به جاه اندر ترا انباز دارم
به مهر اندر ترا همراز دارم


ترا خواهم فرستادن به رامين
مرا در خورتر از جان و جهان بين


تو فرزندي مرا رامين خداوند
عزيز دل خداوندست و فرزند


مکن در ره درنگ و زود بشتاب
چو باد دي مهي و تير پرتاب


که من زين پس به راهت چشم دارم
گهي روز و گهي ساعت شمارم


چنان کن کت نبيند دوست و دشمن
به رامين بر پيام و نامه من


درودش ده ز من بيش از ستاره
بگو اي ناکس زنهار خواره


من از تو بدکنش آن رنج ديدم
که درد مرگ را صد ره چشيدم


فرامش کردي آن سوگند و زنهار
که خوردي با من و کردي دو صد بار


چه آن سوگند و چه باد گذاري
چه آن زنهار و چه ابر بهاري


تو آن کردي بدين مسکين دل من
که هرگز نه کند دشمن به دشمن


يکايک انچه کردي پيشت آياد
به جايي کت نيايد کس به فرياد


تو پنداري که با من کردي اين بد
به جان من که کردي با تن خود


نشانه شد روانت سرزنش را
که بگزيد از کنشها اين کنش را


کجا اين را به نکته برشمارند
پس از ما بر نگارستان نگارند


چرا از دوستان دل برگرفتي
چرااز دشمنان دلبر گرفتي


مرا چون اژدها بر جان گزيدي
چو در شهر کسان جانان گزيدي


کجا يابي تو چون من دوستداري
چو شاهنشاه موبد شهرياري


به خوشي چون خراسان جايگاهي
چو مرو شايگان محکم پناهي

تمام شدن ده نامه و فرستادن ويس آذين را به رامين

به خوشي چون خراسان جايگاهي

چو مرو شايگان محکم پناهي

فرامش کردي آن نيکي که ديدي

ز من وز شه به هر کامي رسيدي

ز شاهي بود موبد را يکي نام

ترا بود آن دگرگونه همه کام

چو بر گنجش همه فرمان مرا بود

به گنج اندر همه چيزي ترا بود

تو برخوردي ز گنج شاهوارش

چنان کز ساز و رخت بي شمارش

ستوران جز گزيده نه نشستي

کمرها جز گرانمايه نبستي

نپوشيدي مگر ديباي صدرنگ

ز چين آورده نيکوتر ز ارژنگ

نخوردي مي جز از ياقوت رخشان

چو مريخ از ميان مهر تابان

ز بت رويان ستاره پيشکارت

چو ويسه آفتاب اندر کنارت

چنين حال و چنين مال و چنين جاي

دلاويز و دل افروز و دلاراي

بدل کردي مرا آخر چه بودت

به جاي اين زيان چندست سودت

نکردي سود و مايه برفشاندي

نبردي هيچ و بي مايه بماندي

قضا برداشت از پيش تو صد گنج

کنون دانگي همي جويي به صد رنج

چه ناداني که اين مايه نداني

که از بسيار نيکي بر زياني

بدل داري ز هر چيزي يکي چيز

چنان کز زر بدل دارند ارزيز

به جاي سيم ناب و زر خود روي

بدل دادت زمانه آهن و روي

به جاي ناز و مهرت رنج و کينه

به جاي در خوشاب آبگينه

به جاي آب رويت آب جويست

به جاي مشک نابت خاک کويست

عجب دارم اگر تو هوشمندي

چنين بد خويشتن را چون پسندي

گلي کاو با تو بسياري نپايد

بدين سان دل درو بستن چه بايد

گلي به يا گلستاني شکفته

گلشن نيکوتر از ماه دو هفته

چو آذين سر به سر پيغام بشنيد

همان گه بادپايي خنگ بگزيد

به بالا و به پهنا کوه پيکر

به رفتار و به پويه باد صرصر

به کوه اندر چو سيلاب رونده

به دشت اندر چو عفريت دونده

به بالا برشدي همچون پلنگان

به دريا درشدي مثل نهنگان

به پاي او چه کهسار و چه هامون

به چشم او چه دريا و چه جيحون

به پشتش بر سوار آسوده در راه

چنان بودي که مرد خفته بر گاه

بيابان را چو نامه در نوشتي

چو پرنده به گردون برگذشتي

به راه اندر نه خوردش بود و نه خواب

به دو هفته ز مرو آمد به گوراب

مويه کردن ويس بر جدايي رامين


چو ويس دلبر آذين را گسي کرد
به درد و داغ دل مويه بسي کرد


هر آن مردي که اين مويه بخواند
اگر با دل بود بي دل بماند


کجا شد آن خجسته روزگارم
که بودي آفتاب اندر کنارم


مرا کز آفتاب آمد جدايي
چگونه پيشم آيد روشنايي


برانم زين دو چشم تيره دو رود
که ماه و آفتابم کرد بدرود


اگر نه آفتاب از من جدا شد
جهان بر چشم من تيره چرا شد


منم بيمار و نالان در شب تار
که در شب بيش باشد درد بيمار


نکردم بد به کس تا بد نبينم
چرا اکنون ز بدروزي چنينم


ز بخت بد دلم را هر زماني
تو پنداري در آيد کارواني


بدرد اين دل از بس غم که در اوست
بدرد نار چون پر گرددش پوست


دلي بسته به چندين گونه بيداد
نه تابد خور درو و نه وزد باد


هميشه در دل من ابر دارد
ازيرا زين دو چشمم سيل بارد


ببندد ابر و آنگه برگشايد
چرا ابر دلم چندين بپايد


ازيرا شد رخم همرنگ دينار
که گردد کشت زرد از ابر بسيار


بيامختست عشق من دبيري
بدين پژمرده رخسار زريري


به خون من نويسد گونه گونه
حروف غم به خطهاي نمونه


چه رويست اين که رنگش چون زريرست
چه بختست اين که عشق او را دبيرست


مرا عشق آتشي در دل برافروخت
دلم با هر چه در دل بد همه سوخت


مرا بر دل هميشه رحمت آيد
ز بس کز عشق وي را محنت آيد


اگر بي دانشي کرد اين دل ريش
چنين شد لاجرم از کرده خويش


بدا کارا که بود اين مهرباني
ببرد از من دل و جان و جواني


گر او را خود من آوردم به گيهان
جزاي من بسست اين داغ هجران


چنين داغي کزو تا جاوداني
بماند بر روان من نشاني


کجايي اي نگار تير بالا
مرا بين چون کماني گشته دوتا


تو تيري من کمانم در جدايي
چو رفتي نيز با زي من نيايي

مويه کردن ويس بر جدايي رامين

تو تيري من کمانم در جدايي

چو رفتي نيز با زي من نيايي

بپيچم چون به ياد آرم جفايت

چو آن شمشاد گون زلف دوتايت

بلرزم چون بينديشم ز هجران

چو گنجشکي که تر گردد ز باران

دلي دارم به دستت زينهاري

نديد از تو مگر زنهارخواري

دلت چون داد آزارش فزودن

قرارش بردن و دردش نمودن

نه بر تو همچو مادر مهربان بود

نه مهرت را هميشه دايگان بود

نه گيتي را به چشم تو همي ديد

ز چشم بد همي بر تو بترسيد

نه ديدار تو بودش کام و اميد

نه رخسار تو بودش ماه و خورشيد

نه بالاي تو بودش سرو و شمشاد

نه زين شمشاد بودي جان او شاد

بنفشه بر دو زلفت کي گزيدي

طبرزد با لبانت کي مزيدي

چرا با جان من چندين ستيزي

چرا بيهوده خون من بريزي

نه من آنم که بودم دلفروزت

رخم ماه شب و خورشيد روزت

نه مهرت بود همواره نديمم

نه بويت بود همواره نسيمم

نه روي من ز عشقت بود زرين

نه اشک من ز جورت بود خونين

نه رود از هجر تو بر رخ گشادم

نه سنگ از مهر تو بر دل نهادم

نه جز تو نيست در گيتي مرا کس

درين گيتي هواي من توي بس

مرا ديدي ز پيش مهرباني

کنون گر بينيم گويي نه آني

نه آنم که تو ديدستي نه آ نم

در آن گه تير و اکنون چون کمانم

زدم بر رخ دو دست خويش چندان

که نيلوفر شد آن گلنار خندان

دهم آبش همي زين چشم بي خواب

که نيلوفر نباشد تازه بي آب

بنالم تا بنالد زير بر مل

ببارم تا ببارد ابر بر گل

دو چشم من ز سرخي مثل لاله ست

برو بر اشک من مانند ژاله ست

درخت رنج من گشتست بي بر

تن اميد من ماندست بي سر

مرا دل دشمنست اي واي بر من

چرا چاره همي جويم ز دشمن

چه نادانم که از دل چاره جويم

که خود يکباره دل برد آب رويم

دل من گر نبودي دشمن من

چنين عاصي نبودي در تن من

مويه کردن ويس بر جدايي رامين

دل من گر نبودي دشمن من

چنين عاصي نبودي در تن من

پر آتش شد دلم چون گشت سرکش

بلي باشد سزاي سرکش آتش

بنال اي دل که ارزاني بديني

که هم در اين جهان دوزخ ببيني

قضا ما را چنين کردست روزي

که من گريم همه ساله تو سوزي

بدين سان زندگاني چون بود خوش

که من باشم در آب و تو در آتش

جهان دريا کنم از ديدگانم

پس آنگه کشتي اندر وي برانم

ز خونين جامه سازم بادبانم

به باد سرد خود کشتي برانم

چو باد از من بود دريا هم از من

نباشد کشتيم را موج دشمن

عديل ماهيان باشم به درياب

که خود چون ماهيم همواره در آب

فرستادم به نزد دوست نامه

برو پيچيده خون آلوده جامه

بخواند نامه من يا نخواند

بداند زاري من يا نداند

ببخشايد مرا از مهرگويي

کند با من به پاسخ مهرجويي

نباشد عاشقان را زين بتر روز

که چشم نامه اي دارند هر روز

بشد روز وصال و روز خوشي

که من با دوست کردم ناز و گشي

کنون با او به نامه گشت گفتار

وگر خسپم بود در خواب ديدار

بماندم تا چنين روزي بديدم

وزان پايه بدين پايه رسيدم

چرا زهر گزاينده نخوردم

چرا روزي به بهروزي نبردم

اگر مرگ من آنگه در رسيدي

مگر چشمم چنين روزي نديدي

روان را مرگ روز کامراني

بسي خوشتر ز چونين زندگاني

جهانا خود ترا اينست پيشه

که با بي دل کني خواري هميشه

همان ابري که باري درد و زاري

ازو بر بيدلانت سنگ باري

همان بادي که آرد بوي گلزار

همي نارد به من بوي تن يار

چه بد کردم که او با من چنينست

مگر باد تو با من هم به کينست

بهار خاک را بينم شکفته

زمين را در گل و ديبا گرفته

بهار من ز من مهجور مانده

چو جان پاک از تن دور مانده

همانا خاک در گيتي ز من به

که او را نوبهارست و مرا نه

سير شدن رامين از گل و ياد کردن عهد ويس

چو رامين چند گه با گل بپيوست
شد از پيوند او هم سير و هم مست


بهار خرمي شد پژمريده
چو باد دوستي شد آرميده


کمان مهرباني شد گسسته
چو تير دوستداري شد شکسته


طراز جامه شادي بفرسود
چو آب چشمه خوشي بيالود


چنان بد رام را پيوند گوراب
که خوش دارد سبو تا نو بود آب


چو مي بد مهر گل رامين چو ميخوار
به شادي خورد ازو تا بود هشيار


دل مي خواره را باشد به مي آز
بسي رطل و بسي ساغر خورد باز


بفرجامش ز خوردن دل بگيرد
ز مستي آزش اندر تن بميرد


نخواهد مي و گر چه نوش باشد
کجا در نوش وي را هوش باشد


دل رامينه لختي سير گشته
همان ديدار ويسه دير گشته


به صحرا رفت روزي با سواران
جهان چون نقش چين و نوبهاران


ميان کشت لاله ديد بالان
ميان شاخ بلبل ديد نالان


زمين همرنگ ديباي ستبرق
بنفش و سبز و زرد و سرخ و ازرق


ز يارانش يکي حور پري زاد
بنفشه داشت يک دسته بدو داد


دل رامين به ياد آورد آن روز
که پيمان بست با ويس دل افروز


نشسته ويس بر تخت شهنشاه
ز رويش مهر تابان وز برش ماه


به رامين داد يک دسته بنفشه
بيادم دار گفت اين را هميشه


کجا بيني بنفشه تازه هربار
ازين عهد و ازين سوگند ياد آر


پس آنگه کرد نفرين فراوان
بران کاو بشکند سوگند و پيمان


چنان دلخسته شد آزاده رامين
که تيره شد جهانش بر جهان بين


جهان تيره نبود و چشم او بود
که بر چشم آمد از سوزان دلش دود


ز چشم تيره خون چندان بباريد
که آن سال از هوا باران نباريد


سرشک از چشم آن کس بيش بارد
که انده جسم او را ريش دارد


نبيني ابر تيره در بهاران
که او را بيش باشد سيل باران


چو نو شد ياد ويسه بر دل رام
فزون شد تاب مهر اندر دل رام


تو گفتي آفتاب مهرباني
برون آمد ز ميغ بدگماني


چو آيد آفتاب از ميغ بيرون
در آن ساعت بود گرماش افزون


چو بنمود از دلش مهر و وفاچهر
ز ياران دور شد رامين بدمهر


فرود آمد ز باره دل شکسته
قرار ا جان ورنگ از رخ گسسته


زماني بر زمانه کرد نفرين
که جانش را هميشه داشت غمگين


به دل هر دم همي کردي خطابي
به سوز جان همي کردي عتابي


بدو گفتي که اي حيران بي خويش
چو مجنون فارغ از بيگانه و خويش


گهي در شهر و جاي خويش رنجور
گهي از خان و مان و دوستان دور


گهي با دوست کردن بردباري
گهي بي دوست کردن زار واري


همي گفت اي دل رنجور تا کي
ترا بينم بسان مست بي مي


هميشه تو به مرد مست ماني
که زشت از خوب و نيک از بد نداني


به چشمت چه سراب و چه گلستان
به پيشت چه بهار و چه زمستان


چه بر خاک و چه بر ديبا نشيني
ز ناداني پسندي هر چه بيني


جفا را چون وفا شايسته خواني
هوا را چون خرد بايسته داني


ز سستي بر يکي پيمان نپايي
ز ناداني به هر رنگي برآيي

سير شدن رامين از گل و ياد کردن عهد ويس


ز سستي بر يکي پيمان نپايي
ز ناداني به هر رنگي برآيي


هميشه جاي آسيب جهاني
کمينگاه سپاه اندهاني


بلا در تو مجاور گشت و بنشست
در اميدواري را فرو بست


به گوراب آمدي پيمان شکستي
مرا گفتي برستم هم نرستي


نه تو مستي که من نادان و مستم
که بر باد تو در دريا نشستم


مرا گفتي که شو ياري دگر گير
دل از مهر و وفاي ويس برگير


مترس از من که من هنگام دوري
کنم بر درد ناديدن صبوري


به اميد تواز جانان بريدم
به جاي او يکي ديگر گزيدم


کنونم غرقه در دريا بماندي
مرا بر آتش هجران نشاندي


نه تو گفتي مرا از دوست برگرد
چو برگشتم برآوردي ز من گرد


نه تو گفتي که من باشم شکيبا
کنونت ناشکيبي کرد شيدا


پشيمانم چرا فرمانت بردم
مهار خود به دست تو سپردم


چرا بر دانش تو کار کردم
ترا و خويشتن را خوار کردم


گمان بردم که از غم رسته گشتي
چو مي بينم خود اکنون بسته گشتي


توي درمانده همچون مرغ نادان
چنه ديده نديده دام پنهان


دلا زنهار با جانم تو خوردي
مرا با کام بدخواهان سپردي


چرا کار چنين بيهوش کردم
چرا گفتار تو در گوش کردم


سزد گر من چنين باشم گرفتار
که خود نادان چنين باشد سزاوار


سزد گر خوار و انده خوار گشتم
که شمع دل به دست خود بکشتم


سزد گر انده و تيمار ديدم
که شاخ شادماني خود بريدم


منم چون آهوي کش پاي در دام
منم چون ماهيي کش شست در کام


به دست خويش چاه خويش کندم
اميد دل به چاه اندر فگندم


چه عذر آرم کنون با دل ربايم
دل پرداغ وي را چون نمايم


چو شوخم من چه بي آب و چه بي شرم
اگر بفسرده مهري را کنم گرم


بدا روزا که در وي مهر کشتم
به تيغ هجر شادي را بکشتم


همي تا عشق بر من گشت فيروز
نديدم خويشتن را شاد يک روز


گهي در غربت از بيگانگانم
گهي در فرقت از ديوانگانم


نجويد بخت با من هيچ پيوند
به بخت من مزاياد ايچ فرزند


چو رامين دور شد لختي ز انبوه
نشسته بر رخانش گرد اندوه


همي شد در پسش پنهان رفيدا
نگهبان گشته بر داماد پيدا


نبود آگه ازو رامين بيدل
چنين باشد به عشق آيين بيدل


رفيدا هر چه رامين گفت بشنيد
پس آنگه پيش او رفت و بپرسيد


بدو گفت: اي چراغ نامداران
چرا داري نشان سوکواران


چه ماند از کامها کايزد ندادت
چرا ديو آورد انده به يادت


چرا کردار بيهوده سگالي
ز بخت نيک و روز نيک نالي


نه تو رامينه اي تاج سواران
برادرت آفتاب شهرياران


اگرچه در زمانه پهلواني
به نام نيک بيش از خسرواني


جواني داري و اورنگ شاهي
ازين بهتر که تو داري چه خواهي


مکن بر بخت چندين ناپسندي
که آرد ناپسندي مستمندي