تغذیه دوران بارداری

پيكا يا ويار

منظور از پيكا خوردن مواد نامناسبى است كه از نظر تغذيه اى كم ارزش، بى ارزش و يا مضر هستند. در دوران باردارى اين مواد نامناسب اغلب شامل مصرف خاك يا نشاسته (رايج ترين) و مصرف مواد غير غذايى ديگر از قبيل يخ. كبريت سوخته، سنگ، زغال، خاكستر، سيگار، مهر نماز، نفتالين و... مى باشد. جايگزين كردن مواد نامناسب سبب كاهش دريافت مواد مغذى مفيد و در نتيجه كمبود ريزمغذى ها مى شود. همچنين مصرف زياد موادى كه حاوى انرژى هستند از قبيل نشاسته م ىتواند سبب چاقى شود. برخى ديگر از مواد نامناسب (پيكا) نيز ممكن است حاوى مواد سمى يا آلودگى ميكروبى باشند؛ و يا ممكن است در جذب مواد معدنى از قبيل آهن اختلال ايجاد كنند. در نهايت مشكلاتى نظير مسموميت، يبوست، كم خونى هموليتيك جنينى، بزرگ شدن بناگوش و انسداد معده و روده كوچك و آلودگى انگلى از عوارض پيكا مى باشند.

اتيولوژى (سبب شناسى) پيكا به خوبى مشخص نيست. در گذشته معتقد بودند مصرف مواد غير غذايى سبب برطرف شدن ويار و استفراغ مى شود. برخى نيز معتقدند كمبود يك ماده ى مغذى ضرورى از قبيل كلسيم يا آهن سبب پيكا مى شود. هر دو اين فرضيه ها درباره ى علت پيكا پايه علمى ندارد. بروز پيكا محدود به منطقه جغرافيايى، نژاد، جنس، فرهنگ يا وضعيت اجتماعى نيست و فقط به زنان باردار منحصر نمى شود. طبق گزارش پژوهشى در وضعيت ريزمغذى هاى ايران (سال 1380 ) دفتر بهبود تغذيه جامعه وزارت بهداشت، خوردن مواد غيرعادى در دوران باردارى بيش از همه در استان هاى هرمزگان، بوشهر و شهرستان هاى جنوبى خوزستان و كمترين آن در گيلان و مازندران گزارش شده است.

اصلاح رفتار غذايى و راهنمايى صحيح مادر باردار با استفاده از هرم غذايى باردارى در برطرف نمودن پيكا مؤثر است.

يبوست

تغييرات هورمونى دوران باردارى و فشار ناشى از بزرگ شدن رحم به روده به ويژه در اواخر دوران باردارى سبب كاهش حركات دستگاه گوارش و در نتيجه ممكن است در اجابت مزاج مشكل ايجاد كند. در زنانى كه با اوندانسترون براى بهبود تهوع و استفراغ درمان مى شوند و يا قرص آهن را براى پيشگيرى يا درمان كم خونى مصرف مى كنند يبوست غيرمعمول نيست.



توصيه هاى پيشگيرى و يا رفع يبوست:

افزايش دريافت مايعات 

مصرف مداوم سبزى ها و ميوه هاى تازه 

افزايش فعاليت بدنى و قدم زدن و فعاليت ائروبيك روزانه به صورت منظم و مداوم 

مصرف غذاهاى ملين طبيعى مانند غلات كامل و حبوبات، ميوه ها و سبزى هاى فيبردار و ميوه هاى خشك به خصوص آلو و انجير

هموروئيد يا بواسير

واريسى شدن سياهرگ هاى موجود در مقعد را هموروئيد يا بواسير مى نامند. علت آن افزايش فشار ناشى از وزن جنين مى باشد. هموروئيد ممكن است باعث ايجاد ناراحتى، سوزش و خارش شود و گاه پاره شدن مويرگ ها سبب خونريزى از مقعد و آنمى مى گردد.

معمولاً مشكل هموروئيد با تغيير و اصلاح عادات بد غذايى، كنترل كردن يبوست از طريق اجابت مزاج در زمان هاى احساس دفع و پيروى از دستورات بهداشتى از قبيل استراحت به منظور كاهش فشار رحم به روده برطرف مى شود.




افزايش بزاق دهان يا پتياليزم (Ptyalism)

پيتاليزم عبارت است از ترشح بيش از حد بزاق در طى باردارى كه ممكن است ناشى از تحريك غدد بزاقى به علت مصرف مواد غذايى نشاسته اى مثل نان، برنج، سيب زمينى، نشاسته و... باشد اين حالت گذرا بوده و جز در موارد آزاردهنده نياز به درمان خاصى ندارد.





66

توصيه هاى تغذيه اى در خصوص بيمارى هاى شايع دوران باردارى

پره اكلامپسى و اكلامپسى

پره اكلامپسى سندرمى است كه با مجموعه اى از علائم ادم، پروتئينورى و پرفشارى خون همراه است و در نيمه دوم باردارى (معمولاً بعد از هفته 20 حاملگى) اتفاق مى افتد. چنانچه اين عارضه با تشنج همراه شود اكلامپسى ناميده مى شود. اكلامپسى و پره اكلامپسى در 7 درصد باردارى ها بروز مى كند و در صورت تشخيص بايد بسترى، درمان و در مواردى ختم باردارى انجام شود. توصيه هايى تغذيه اى به صورت مكمل با درمان دارويى و با بسترى و درمان فرد در بيمارستان مفيد است و به تنهايى نمى تواند موجب پيشگيرى يا درمان اين عارضه شود

توصيه هاى تغذيه اى شامل تجويز ويتامين e مصرف كافى كلسيم، پروتئين و پتاسيم، مصرف غذاى پر پروتئين و استفاده از منابع غذايى اسيدهاى چرب ضرورى اسيد لينولئيك و اسيد لينولنيك مى باشد.





فشارخون ناشى از پره اكلامپسى و اكلامپسى نيازمند دارودرمانى و بسترى در بيمارستان است و با توصيه هاى تغذيه اى بهبود نمى يابد. 

محدوديت شديد مصرف نمك در پره اكلامپسى و اكلامپسى توصيه نمى شود.

فشار خون باردارى( PIH یا Pregnancy Induced Hypertension )

به افزايش فشارخون بدون ادم و پروتئينورى كه از قبل از باردارى وجود داشته و در هر زمان از باردارى ممكن است اتفاق افتد فشارخون باردارى مى گويند. اضافه وزن و چاقى يكى از مهم ترين عوامل مؤثر بر ايجاد فشارخون در باردارى و ساير دوران هاى زندگى است؛ بنابراين بهتر است بعد ازكاهش وزن و كنترل فشارخون باردارى صورت پذيرد. توصيه هايى تغذيه اى و رژيم غذايى همزمان با درمان دارويى و ورزش مى تواند مفيد باشد و به تنهايى نمى تواند موجب پيشگيرى يا درمان اين عارضه شود.


توصيه هاى تغذيه اى شامل موارد زير است:


تنظيم كالرى مورد نياز با مشاوره كارشناس تغذيه 

افزايش مصرف سبزى ها و ميوه ها و كاهش مصرف قندهاى ساده 

محدوديت مصرف نمك

كم خونى در باردارى

تعريف كم خونى در دوران باردارى اندكى با كم خونى براى افراد معمول متفاوت است زيرا افزايش حجم خون در باردارى باعث مى شود غلطت گلبول هاى قرمز در خون به طور فيزيولوژيك كاهش يابد. درحالى كه كم خونى در زنان غير باردار با هموگلوبين كمتر از 12 گرم در دسى ليتر تعريف مى شود در دوران باردارى هموگلوبين كمتر از 11 گرم در دسى ليتر كم خونى محسوب مى شود. اين تعريف براى زنان باردار كه مكمل آهن دريافت مى كنند نيز تفاوت دارد. صرف نظر از مصرف و يا عدم مصرف مكمل آهن، تعريف پذيرفته شده كه در كتاب مراقبت هاى ادغام يافته به آن اشاره شده براى سه ماهه اول و سوم، هموگلوبين كمتر از 11 گرم در دسى ليتر و در سه ماهه دوم هموگلوبين كمتر از 10.5 گرم در دسى ليتر كم خونى اطلاق مى گردد.
پايين بودن ميزان هموگلوبين در باردارى مخاطراتى را براى مادر و نوزاد ايجاد مى كند كه در شكل روبرو آمده است.

آنمى فقر آهن (Iron deficiency Anemia)

كمبود آهن زمانى روى مى دهد كه افزايش نياز به آهن وجود داشته باشد و يا اتلاف بيش از حد خون موجب كاهش ذخاير بدن شود. دو علت شايع كم خونى در دوران باردارى فقر آهن و خونريزى حاد است. نياز مادر به آهن در يك باردارى طبيعى 1000 ميلى گرم است. از اين ميزان 300 ميلى گرم مربوط به جنين و جفت و 500 ميلى گرم مربوط به افزايش توده هموگلوبين مادر است و 200 ميلى گرم نيز مربوط به ميزانى است كه به طور طبيعى از طريق دستگاه گوارش، ادرار و پوست دفع مى شود. ميزان تام آهن ( 1000 ميلى گرم) به مراتب بيش از ذخاير آهن اكثر زنان است و اين مسئله در صورت عدم تجويز مكمل آهن، سبب كم خونى فقر آهن مى شود. با افزايش حجم خون در طى سه ماهه دوم باردارى، كاهش آهن اغلب به صورت افت قابل توجه غلظت هموگلوبين تظاهر مى كند. در سه ماهه سوم براى افزايش ميزان هموگلوبين مادر و نيز براى انتقال به جنين، آهن بيشترى مورد نياز است. چون ميزان آهن منتقل شده به جنين در مادران مبتلا به فقر آهن با مقدار منتقل شده در مادران طبيعى مشابه است، حتى نوزادى كه از مادر شديداً كم خون به دنيا مى آيد، دچار كم خونى فقر آهن نمى شود؛ اما ميزان ذخاير آهن بدن نوزاد با وضعيت مادر از لحاظ آهن در ارتباط است.


كم خونى فقر آهن در دوران باردارى، عمدتاً از افزايش حجم پلاسما در غياب افزايش توده هموگلوبين مادر ناشى مى شود. 

مصرف ناكافى منابع غذايى آهن، سابقه خونريزى شديد در قاعدگى ها يا باردارى هاى قبلى، تعداد زياد باردارى و باردارى مجدد با فاصله كمتر از 3 سال احتمال ابتلا به كم خونى فقر آهن را افزايش مى دهد.

تغذيه مناسب مى تواند نقش مهمى در درمان و پيشگيرى كم خونى فقر آهن و ساير كم خونى ها ايجاد نمايد. 

درمان كم خونى فقر آهن منوط به مصرف روزانه و منظم مكمل آهن متناسب با شدت كم خونى است. 

پس از طى دوره درمان كم خونى، مصرف مكمل آهن با دوز پيشگيرى تا سه ماه پس از زايمان بايد ادامه پيدا كند.

بررسى و تشخيص كم خونى

گام اوليه براى تشخيص كم خونى آزمايش هموگلوبين و هماتوكريت است. ساير تست هاى آزمايشگاهى در بررسى شدت كم خونى و تعيين مداخلات دارويى حائز اهميت است.

http://uc-njavan.ir/images/b0ub3xqc6mypjqywvzpy.jpg

درمان كم خونى به مدت حداقل سه ماه ( 120 روز) بايد ادامه يابد تا ذخيره فريتين بدن بهبود يابد و با تست هاى آزمايشگاهى تأييد شود. گرچه مصرف كوتاه مدت قرص آهن مى تواند ميزان هموگلوبين را در سطح نرمال نشان دهد ولى دليل بر افزايش ميزان ذخاير آهن ندارد. بعد از يك ماه مصرف مكمل اضافى آهن، بايد هموگلوبين و هماتوكريت بررسى شود اگر مشكل كم خونى برطرف نشد علل ديگر كم خونى را بررسى كنيد در زمانى كه مادر بيش از يك قرص آهن استفاده مى كند بهتر است از مكمل مولتى ويتامين و مينرال ويژه باردارى استفاده كند. هر چند شايع ترين نوع كم خونى در باردارى، كم خونى فقر آهن است ولى به ندرت ممكن است كمبود فوليك اسيد و يا كمبود ويتامين B12 ( آنمی مگالوبلاستیک) نيز وجود داشته باشد. اگر كم خونى با تجويز مكمل آهن اصلاح نشد بيمار بايد به متخصص ارجاع داده شود تا از نظر كمبود اسيدفوليك و ويتامين B12 مورد بررسى قرار گيرد. در صورت كمبود اسيد فوليك مصرف منابع غذايى غنى از اسيدفوليك توصيه مى شود.

http://uc-njavan.ir/images/83z9pulpfby78xrxoegr.jpg

توصيه هاى تغذيه اى در پيشگيرى و درمان كم خونى

منابع غذايى حاوى آهن مثل گوشت، مرغ، ماهى، حبوبات و سبزى هاى سبز تيره مثل جعفرى در برنامه غذايى روزانه مصرف شود.

از انواع مغزها مثل گردو، بادام، پسته، فندق و انواع خشكبار مثل برگه ها، توت خشك، كشمش و خرما كه منابع خوبى از آهن هستند به عنوان ميان وعده استفاده شود.

منابع غذايى ويتامين C مثل سبزى هاى تازه و سالاد (شامل گوجه فرنگى، كلم، گل كلم، فلفل دلمه اى) و همچنين چاشنى هايى مثل آب ليمو و آب نارنج تازه كه جذب آهن را افزايش مى دهند به همراه غذا مصرف شود.

براى جذب بهتر آهن غذا، از مصرف چاى، قهوه و دم كرده هاى گياهى يك ساعت قبل از غذا و حداقل دو ساعت پس از غذا خوددارى گردد همچنين از مصرف چاى پررنگ اجتناب شود.

براى كاهش اختلالات گوارشى و جذب بهتر آهن، بهترين زمان مصرف قرص آهن پس از غذا و يا شب قبل از خواب است.

سوءتغذيه (Malnutrtion) كم وزنى

همان طور كه اشاره شد زمانى كه بدن براى حفظ عملكرد بافت ها و ارگان ها به ميزان مناسب از مواد مغذى نظير ويتامين ها، مواد معدنى، پروتئين، چربى و كربوهيدرات دريافت نكند سوءتغذيه اطلاق مى شود. دريافت نامناسب غذا به صورت چاقى يا لاغرى سوء تغذيه تلقى مى شود. وزن گيرى ناكافى، كاهش چربى بدن، ضعف و خستگى، آتروفى عضلات، ابتلا مكرر به عفونت، ادم، تحمل نكردن سرما، تأخير در بهبود زخم، زخم هاى پوستى و ريزش مو از جمله علائم بالينى عمده سوءتغذيه هستند.

در خانمهاى باردار وزن گيرى نامناسب در طول دوران باردارى مهم ترين علامت سوءتغذيه است. علاوه بر بررسى ميزان وزن گيرى در دوران باردارى كه در اين دوران استفاده مى شود، يك معاينه فيزيكى دقيق نيز مى تواند علائم سوءتغذيه را مشخص كند. برخى از اين علائم غيراختصاصى هستند و تغييرات فيزيولوژيك باردارى ممكن است تفسير يافته هاى بالينى را مغشوش كند. به عنوان مثال ادم اندام تحتانى اغلب زمانى كه كمبود پروتئين انرژى وجود دارد رخ مى دهد اما ممكن است يك يافته طبيعى در سه ماهه سوم باردارى نيز باشد. تفسير يافته هاى بالينى با گرفتن شرح حال و سابقه بيمارى در خانم باردار و در صورت لزوم درخواست برخى تست هاى آزمايشگاهى، ساده تر مى شود.

علل سوءتغذيه كم وزنى مادران در دوران باردارى

عوامل مرتبط به سوءتغذيه كم وزنى به شرح زير است:

BMI .1 كمتر از 18.5 قبل از بارداری

2. قد كمتر از 150 سانتى متر

3. حاملگى در سنين قبل از 18

4. چندقلويى

5. حاملگى هاى مكرر و يا با فاصله كمتر از سه سال

6. محروميت اقتصادى، اجتماعى يا فرهنگى« درآمد كم، تحت پوشش دائمى خدمات حمايتى محلى يا دولتى بودن يا نداشتن شغل ثابت سرپرست خانوار، كم سوادى و محدوديت دسترسى به غذا» ناآگاهى زنان از تغذيه صحيح در دوران باردارى

7. خرافات و باورهاى نادرست غذايى « استفاده از رژيم غذايى غير متعارف يا با ارزش تغذيه اى محدود»

8. ابتلا به بيمارى هاى مزمن نظير بيمارى هاى قلبى، كليوى، ديابت و فشارخون بالا

9. ابتلا به بيمارى هاى عفونى نظير سل و مالاريا

10 . عدم دسترسى به خدمات و مراقبت هاى دوران باردارى

11 . فعاليت بدنى سنگين و زياد مانند كار سخت در مزرعه يا ايستادن به مدت طولانى در محل كار يا منزل

12 . استعمال دخانيات، اعتياد به مواد مخدر و مصرف الكل

13 . داشتن رژيم غذايى درمانى براى يك بيمارى سيستميك مزمن

14 . كم خونى (هموگلوبين كمتر از 11g/dl در سه ماهه اول و سوم و كمتر از 10.5 g/dl در سه ماهه دوم)

تشخيص علت اوليه وزن گيرى كمتر از نياز، مهم ترين اصل در درمان است. رفع علت سوءتغذيه و به دنبال آن اقدامات تغذيه اى مى تواند عوارض سوءتغذيه را براى مادر و جنين كاهش دهد. همزمان با رفع علت اصلى سوءتغذيه، رعايت اصول تغذيه اى زير براى رفع مشكل ضرورى است:

1. در صورت امكان دريافت پروتئين را زياد كرده و غذاها را با استفاده از حبوبات، گوشت قرمز، مرغ و ماهى، پودر شير خشك، پنير، ماست چكيده، مغزها و تخم مرغ غنى نمايد.

2. غذاها را از لحاظ كربوهيدرات غنى كند، از گروه نان و غلات 7-11 7 واحد در روز استفاده كند. همچنين، مصرف پوره سيب زمينى و جوانه گندم توصيه مى شود. از انواع آردها، نشاسته ها و رشته ها در غذا مى توان استفاده كرد.

3. در صورت امكان غذاها با استفاده از مغزها، كره، خامه و روغن زيتون از نظر كالرى غنى شود.

4. مخلوط حبوبات و غلات در غذاها گنجانده شود. در انواع پلوهاى مخلوط مثل عدس پلو و يا لوبياپلو، ماش پلو، عدسى با نان، خوراك لوبيا با نان، اين امكان فراهم مى شود.

5. از جايگزين هاى مناسب گوشت استفاده شود مثلاً ما كارونى با پنير، افزودن كشك در غذاهايى مثل آش، كشك بادمجان، حليم بادمجان يا افزودن تخم مرغ به انواع سوپ ها و غذاهاى مختلف

6. ميان وعده هاى غذايى مقوى نظير سوپ غليظ، پوره سيب زمينى با پنير و يا گوشت مرغ، ساندويچ تخم مرغ، ماست چكيده، بستنى، فرنى، شيربرنج، شله زرد و... مصرف شود.

7. مصرف نمك غذا محدود شود؛ و همان مقدار كم حتماً از نوع نمك يددار تصفيه شده باشد.

8. روزانه حداقل 2-3 ليوان از آب ميوه هاى طبيعى و خانگى در فواصل غذا استفاده شود.

9. در كنار غذا از سبزى هاى پخته (نخودفرنگى، هويج، سيب زمينى، كدو، بادمجان، گل كلم، لوبيا سبز، كرفس، لبو و...) و يا پوره آن ها استفاده گردد.

10 . مصرف انواع دسر پس از غذا توصيه مى شود. از فرنى، شله زرد، كيك هاى ميوه اى، خرما، حلوا و...مى توان به عنوان دسر استفاده كرد.

11 . غذاهاى بد هضم و ناراحت كننده حذف و از برنامه غذايى متنوع استفاده شود.

12 . روزانه يك عدد قرص مولتى ويتامين مينرال ويژه باردارى مصرف شود.

13 . در هفته 2-3 بار از گوشت ماهى استفاده شود.



علاوه بر اين ها راهكارهاى زير براى تعديل شيوه زندگى به كار گرفته شود:

1. غذا در ساعات منظم و با آرامش كامل و نيز به آهستگى خورده شود.

2. غذاها به طور كامل جويده شود.

3. از سه وعده اصلى و دو ميان وعده استفاده شود. صبحانه به عنوان كامل ترين و مهم ترين وعده غذايى محسوب گردد.

4. در صورت وجود تهوع و استفراغ و يا مشكلات گوارشى تعداد وعده هاى غذايى زياد شده و حجم غذا در هر وعده كم شود.

5. الگوى غذاى مصرفى با حفظ تنوع در مصرف همه گروه هاى غذايى اصلى اصلاح شود.

سوءتغذيه ناشى از پرخورى و دريافت بيش از حد غذا

وزن گيرى بيش از مقدار لازم در دوران باردارى (اضافه وزن و چاقى در مادر) نيز نوعى سوءتغذيه محسوب مى شود. وزن گيرى بيش از حد مى تواند احتمال وقوع ديابت باردارى، پره اكلامپسى، خونريزى بعد از زايمان، ماكروزومى جنين، زايمان دشوار، سزارين، عفونت ها در باردارى نظير عفونت ادرارى، عفونت پس از زايمان، مرده زايى و عدم بازگشت وزن مادر به وزن قبل از باردارى را افزايش دهد؛ بنابراين ضرورى ا ست براى افزايش سلامت مادر و جنين و پيشگيرى از وقوع عوارض مذكور ميزان اضافه وزن دوران باردارى را مراقبت نمود و با كنترل وزن خانم باردار از اضافه وزن بيش از حد او پيشگيرى نمود. همان طور كه در فصل دو توضيح داده شد هنگامى كه نمودار وزن گيرى مادر شيب صعودى و تندى داشته باشد هشدارى براى اضافه وزن بيش از حد مادر محسوب مى شود.

هرگز نبايد براى مادران چاق باردار رژيم لاغرى تجويز نمود.



تشخيص علت اوليه افزايش بيش از حد وزن مهم ترين اصل در درمان است. رفع علت سوءتغذيه و به دنبال آن اقدامات تغذيه اى مى تواند عوارض سوءتغذيه را براى مادر و جنين كاهش دهد. ارزيابى ميزان كالرى دريافتى توسط مشاور تغذيه و با استفاده از روش ياد آمد رژيم غذايى انجام مى شود. افزايش حجم غذاى دريافتى (به دليل ناآگاهى مادر و يا عوارض روحى او نظير استرس و افسردگى) و يا مصرف غذاهاى پركالرى (پرچرب و پركربوهيدرات) بدون افزايش حجم غذا از مهم ترين عوامل دريافت كالرى بيش از نياز است.



به كارگيرى موارد زير براى كنترل اضافه وزن در خانم باردار كمك كننده است.

1. انجام روزانه 30 دقيقه ورزش و نرمش حداقل 5 يا 6 روز در هفته توصيه مى شود. بهتر است اين ميزان به تدريج افزايش يابد.

2. مصرف روزانه حدود 6-8 ليوان آب توصيه شود. بهتر است هر ساعت مقدارى آب بنوشد. 1 ليوان آب قبل از غذا و در صورت احساس گرسنگى زياد 2 ليوان آب قبل از غذا نوشيده شود.

3. شير و لبنيات كم چرب (كمتر از 2.5 درصد) و ترجيحاً ماست و پنير پروبيوتيك و گوشت كم چرب استفاده شود.

4. گوشت ماهى در هفته 2-3 بار استفاده شود.

5. روغن زيتون و حبوبات بيشتر در برنامه غذايى گنجانده شود.

6. از مواد غذايى حاوى آنتى اكسيدان ها مانند سير و كلم، قارچ، گوجه فرنگى، شلغم، هويج، كدو تنبل، فلفل دلمه اى به ويژه نوع رنگى آن ها، زردچوبه، زغال اخته، زرشك، انجير، گريپ فورت، كيوى، انواع توت ها، انگور به ويژه نوع قرمز و سيب قرمز بيشتر استفاده شود.

7. مصرف غذاهاى سرخ كردنى و حجيم، قهوه و نوشابه هاى گازدار و شيرين و غذاهاى آماده و فرايند شده محدود شود.

8. مصرف سس هاى چرب مانند مايونز و سس هاى مخصوص سالاد محدود شود و از ماست كم چرب، روغن زيتون، آب ليمو يا آب نارنج و يا آب غوره بى نمك و يا آب گوجه فرنگى به جاى سس هاى پرچرب استفاده شود.

9. مصرف نمك، شيرينى ها، كيك هاى خامه اى و دسرهاى پرچرب و شيرين، مواد صنعتى و تنقلات پرچرب نظير چيپس، پيراشكى و شكلات محدود شود.



علاوه بر اين ها راهكارهاى زير براى تعديل شيوه زندگى در باردارى به كار گرفته شود:

1. به طور منظم ورزش شود

2. غذا در ساعات منظم، در محيطى آرام و با آرامش كامل و نيز به آهستگى خورده شود.

3. غذاها به طور كامل جويده شود.

4. از سه وعده اصلى و دو ميان وعده استفاده شود. صبحانه به عنوان كامل ترين و مهم ترين وعده غذايى محسوب گردد.

5. با پايان غذا سفره و ميز غذا ترك شود.

6. فقط هنگام گرسنگى غذا ميل شود.

7. غذا در بشقاب كوچك و با چنگال خورده شود

8. از كشيدن غذاى زياد در بشقاب خوددارى شود.

9. همواره با نشستن در جايى خاص غذا خورده شود.

10 . از ريزه خوارى خوددارى شود.

11 . از پرى معده خوددارى شود و قبل از سيرى از غذا خوردن دست كشيده شود.





73

ديابت

تغييرات فيزيولوژيك در ترشح و به طور كلى كاركردهاى غدد درون ريز آن چنان بر فرآيند توليدمثل مؤثرند كه كوچك ترين اختلال در ميزان هورمون هاى بدن مى تواند تأثير شديدى بر روى بارورى و باردارى داشته باشد. انواع گوناگونى از بيمارى هاى غدد درون ريز مى توانند حاملگى را تحت تأثير قرار دهند و از سوى ديگر باردارى نيز مى تواند بر روند فعاليت طبيعى غدد درون ريز تأثير بگذارد. يكى از شايع ترين اين اختلالات كه مى تواند بر روى حاملگى تأثيرگذارد و يا در هنگام حاملگى بروز كند ديابت است. ديابت حاملگى شايع ترين اختلال متابوليك دوران باردارى است كه به علت درجات مختلف اختلال در تحمل گلوكز ايجاد مى شود و به طرق مختلف مى تواند براى حاملگى زيان آور باشد و مادر و جنين را مستعد بروز عوارض جدى و مهلك كند.


اثرات سوء ديابت باردارى بر روى جنين شامل افزايش خطر ماكروزومى، هيپوگليسمى نوزادى، هيپربيليروبينمى، هيپرتروفى قلبى، هيپوكلسمى، تولد نوزاد مرده و... است.

اثرات سوء ديابت باردارى بر روى مادر در دوران باردارى شامل زايمان زودرس، پلى هيدرامينوس، پره اكلامپسى و اكلامپسى و پس از زايمان ديابت در سنين بالاتر مى باشد.

ديابت در باردارى به دو شكل مى تواند بروز نمايد:


1. افراد ديابتى كه پيش از باردارى ديابت داشته اند (Pre-GDM) و ديابت آن ها مى تواند وابسته و يا غير وابسته به انسولين باشد.

2. ديابتى كه اولين بار در طى حاملگى تشخيص داده شده (GDM) است.


در حقيقت در طى باردارى طبيعى، متابوليسم مادر براى تطبيق با نياز جنين تغيير مى كند و سطح قند خون ناشتا 10-15 ميلى گرم در دسى ليتر پايين تر از فرد غير باردار است. پاتوژنز (آسيب شناسى) ديابت باردارى شامل كاهش حساسيت به انسولين به همراه اختلالات گيرنده هاى انسولين، اختلال كاركرد سلول هاى بتا و در مواردى تخريب اتوايميون سلول هاى بتاى پانكراس مى باشد. زمانى كه فرد به دليل افزايش توليد چربى و هورمون هاى ضدانسولين در حين باردارى (نظير هورمون هاى جفتى، پرولاكتين، كورتيزول و پروژسترون) قادر به ترشح انسولين كافى نباشد ديابت باردارى ايجاد مى شود. اين حالت در سه ماهه سوم باردارى به اوج خود مى رسد.
چه ديابت از قبل وجود داشته باشد و چه در باردارى ايجادشده باشد شيوه مديريت عارضه يكسان بوده و بر اساس ميزان قند خون تعريف مى شود.


عوامل خطر ديابت باردارى:

• اضافه وزن و چاقى قبل از باردارى (BMI بيش از kg/m2 25 )
• سابقه فاميلى ديابت در اقوام درجه اول
• سابقه اختلال متابوليسم گلوكز يا گليكوزورى
• سابقه قبلى ديابت باردارى و تولد نوزاد ماكروزوم در زايمان قبلى 
• سابقه اختلال در پيامد حاملگى هاى قبلى (مانند سقط، نوزاد مرده، ماكروزومى، زايمان پره ترم، اكلامپسى، پره اكلامپسى و...) 
• سن 35 سال يا بالاتر

برخى مطالعات نشان داده اند كه شيوع ديابت باردارى در شرايطى كه كم خونى فقر آهن وجود دارد، كاهش مى يابد كه شايد نشان دهنده فاكتورهايى مانند ناكافى بودن تغذيه و كم بودن افزايش وزن دوران باردارى باشد. در اين صورت ارتباط بين بهبود تغذيه و افزايش شيوع ديابت باردارى در كشورهاى پيشرفته قابل توجيه است.

ورزش و تغذيه مناسب از ابتداى باردارى مى تواند از ابتلا به ديابت باردارى پيشگيرى كند.

******************

GDM = Gestational Diabetes Mellitus

غربالگرى و تشخيص ديابت باردارى

1. براى تمام خانم ها مى بايست در اولين مراقبت باردارى، آزمون قند خون ناشتا درخواست گردد؛ و نتيجه به شكل زير تفسير شود.
http://uc-njavan.ir/images/w9yj2mqiduk5foe1y.jpg


2. براى تمام خانم هاى باردار غيرديابتيك (طبيعى و پره ديابتيك)، به منظور غربالگرى ديابت باردارى، در هفته 24-28 باردارى آزمون تحمل گلوكز خوراكى دو ساعته با مصرف 75 گرم گلوكز (OGTT) درخواست مى گردد. در صورتى كه حداقل يكى از نتايج آزمايش قند خون غيرطبيعى باشد، تشخيص ديابت باردارى قطعى و اقدام لازم و پيگيرى ضرورى است.

http://uc-njavan.ir/images/5e8wd3a0mdzrj49fbrhd.jpg

پيگيرى ديابت پس از زايمان

به منظور كشف ديابت پايدار، لازم است براى همه خانم هاى مبتلا به ديابت باردارى در فاصله هفته 6-12 پس از زايمان، آزمون گلوكز خوراكى (OGTT) با مصرف 75 گرم گلوكز (نمونه گيرى ناشتا و دوساعته) درخواست گردد.

http://uc-njavan.ir/images/88e5vk8y0b2pvm41o58.jpg

درمان ديابت در باردارى شامل رژيم غذايى، ورزش و دارو است. رژيم غذايى نخستين گام در كنترل و درمان بيماران دچار ديابت باردارى است. لازمه استفاده از اين روش درمانى، ارزيابى اثربخشى درمان با كنترل قند خون است كه در اين مورد استفاده از گلوكومترهاى خانگى توصيه شده است.

تأثير ورزش بر ديابت باردارى:

ثابت شده است افزايش فعاليت جسمانى فرد علاوه بر اينكه ارتباط معنادارى با كاهش ميزان انسولين پلاسما دارد همچنين باعث افزايش حساسيت گيرنده هاى انسولين در سلول هاى عضلانى- اسكلتى و بافت چربى مى شود.


فوايد ورزش در مبتلايان به ديابت

كاهش سطح گلوكز خون طى ورزش و بعد از آن 

كاهش غلظت انسولين پايه و انسولين بعد از غذا 

تنظيم سطح گلوكز روزانه خون 

افزايش حساسيت به انسولين

بهبود وضعيت ليپيد ها (كاهش ترى گليسريد ها، كاهش اندك ldl و افزايش hdl )

كاهش خفيف تا متوسط فشارخون 

بهبود وضعيت قلبى – عروقى و كاهش عوامل خطرساز قلبى 

جلوگيرى از افزايش وزن زياد 

كاهش بافت چربى بدن و هيپر ليپيدمى 

ايجاد حس مطلوب و ارتقاء كيفيت زندگى



موارد احتياط در هنگام ورزش براى زنان باردار ديابتى عبارت است از:

كاهش قند خون در صورت درمان با انسولين، كتوز و تشديد بيمارى هاى قلبى

درمان با انسولين:

انسولين تنها دارويى است كه علاوه بر رژيم غذايى و اقدامات عمومى توصيه مى شود. عوامل زيادى در جذب انسولين موثرند. تفاوت در جذب انسولين به خصوص در نوع كوتاه اثر بيشتر است.

جذب انسولين در هر فرد از روزى به روز ديگر مى تواند تا 25 % تغيير كند و حتى اين تغيير تا 50 % هم برسد.



رژيم درمانى:

هدف از رژيم درمانى رساندن قند خون به سطح نرمال است. اين ميزان بر اساس يك برنامه غذايى مناسب براى دريافت كالرى مورد نياز تعيين مى شود. ميزان كالرى مورد نياز در سه ماه اول مانند پيش از باردارى و به ازاى هر كيلوگرم وزن 30-32 كالرى و در سه ماه دوم و سوم 35-38 كالرى تعيين مى شود. در صورت چاقى، محاسبه كالرى بر اساس وزن ايده آل انجام مى شود. و در غير اين صورت از وزن فعلى استفاده مى شود. همچنين ميزان فعاليت بدنى و ورزش فرد در محاسبه كالرى بايد در نظر گرفته شود.



مشخصات رژيم غذايى ديابت باردارى

http://uc-njavan.ir/images/deqds03r4aji8w1gacdm.jpg

مواد غذايى غيرمجاز براى زنان باردار ديابتى

مصرف سه گروه از مواد غذايى در مادران باردار ديابتيك مجاز نيست:
1) مواد غذايى با سديم بالا نظير كالباس، سوسيس يا هر نوع ماده غذايى كنسرو شده، چيپس، پفك

2) مواد غذايى چرب با كلسترول بالا: هر نوع غذاى سرخ شده، انواع گوشت قرمز پر چرب، كله پاچه، پوست مرغ، مايونز،
شير و لبنيات پر چرب

3) قند هاى ساده در مقادير بالا: انواع شيرينى، بيسكويت، نوشابه هاى گازدار، قند، شكر، عسل، مربا، انواع بستنى


توصیه ها

** بيمارانى كه از انسولين NPH استفاده مى كنند به يك ميان وعده بعدازظهر ( 3 ساعت پس از صرف ناهار) نياز دارند.

** جنين به طور دائم گلوكز را از دستگاه گردش خون مادر جذب مى كند؛ در نتيجه مادر هميشه در معرض هيپوگليسمى (به خصوص پيش از وعده هاى غذايى) و كتوز قرار دارد

** در زنان چاق كه BMI آن ها بيشتر از 30 است، هنگام باردارى مى توان مقدار انرژى دريافتى روزانه را بين 30 تا 33 درصد كاهش داد ( 1800 kcal/kg )، بدون اينكه احتمال بروز كتون اورى در آن ها افزايش يابد. با اين عمل احتمال بروز هيپر گليسمى كه براى جنين بسيار خطرناك است، كاهش مى يابد.

** توصيه مى شود زنان چاق پيش از تصميم به باردارى، وزن خود را به حد مطلوب برسانند. 

** ورزش هاى سبك (مانند پياده روى سبك) كه بر مادر باردار و جنين فشار اضافى وارد نكند، در كنترل هيپر گليسمى (از راه كاهش مقاومت به انسولين) و حفظ وزن بدن در محدوده قابل قبول، مؤثر است و توصيه مى شود.

** استفاده از برخى شيرين كننده هاى مصنوعى مانند اسپارتام، در دوران باردارى مجاز است، به شرط آنكه بيشتر از 2 تا 3 واحد از خوراكى حاوى آن مصرف نشود. به علت آنكه شيرين كننده ساخارين مى تواند وارد جريان خون جنين شود، توصيه مى شود در دوران باردارى مصرف نشود.

** حتماً غذا را در حجم كم و به دفعات بيشتر ( 5 وعده در روز) ميل كنند. در هيچ وعده اى بيش از حد غذا نخورند.

** در برنامه غذايى خود از همه گروه هاى غذايى به شكل متنوع و متعادل استفاده كنند.

** مصرف غذاهاى چرب و سرخ كرده را كاهش دهند.

** مصرف نمك را كاهش دهند و حتماً از نمك يددار تصفيه شده به مقدار كم مصرف كنند.

** روزانه از مواد غذايى فيبردار مانند حبوبات، سبزى، ميوه و نان هاى سبوس دار مانند سنگك كه در كاهش قند خون مؤثر است،استفاده كنند. 

** مصرف قند هاى ساده (مانند قند، شكر، تنقلات شيرين و ميوه هاى شيرين) را كاهش دهند. 

** بعد از وعده هاى غذايى كمى پياده روى داشته باشند. 

** كنترل قند خون را به طور مرتب و طبق نظر متخصص انجام دهند.

** ضرورى است كه كليه مادران باردار ديابتى با ليست جانشينى مواد غذايى آشنا باشند. در اين موارد ضمن ارجاع مادر به كارشناس تغذيه ليست جانشينى به مادر باردار آموزش داده شود.

عفونت هاى ادرارى (Urinary Tract Infections)


عفونت هاى ادرارى دوران باردارى اغلب از نوع عفونت هاى باكتريايى هستند كه در بين زنان باردار اتفاق مى افتد. تغييرات فيزيولوژيك به وجود آمده در دوران باردارى احتمال ابتلا به عفونت ادرارى را افزايش مى دهند. تأثير هورمون پروژسترون و فشار مكانيكى ايجادشده توسط رحم حاوى جنين باعث مى شوند مثانه در حين ادرار كردن به طور كامل تخليه نشود كه اين امر به نوبه خود باعث افزايش مقدار باقى مانده ادرار در مثانه و همينطور بالا رفتن احتمال ريفلاكس مثانه به حالب مى گردد. همجنين تغييرات فيلتراسيون گلومرولى باعث افزايش قند موجود در ادرار و قليايى شدن آن هم مى گردند. همه اين امور در كنار هم باعث آسان تر شدن رشد باكترى ها مى گردند. عفونت هاى ادرارى با توجه به انواع آن علائم و نشانه هاى مختلفى دارند. عفونت هاى ادرارى در باردارى با توجه به محل و وسعت درگيرى دستگاه ادرارى تقسيم بندى مى گردند. عفونت با منشأ دستگاه ادرارى مى تواند به شكل باكترى اورى بدون علامت، عفونت مثانه (سيستيت)، پيلونفريت و حتى سپسيس (انتشار گسترده عفونت در بدن) بروز كند و عوارض مهمى مانند كم وزنى نوزاد، زايمان زودرس، عفونت پس از زايمان و در نهايت مرگ را ايجاد كند.

واقعيت اين است كه مصرف مواد غذايى مختلف تأثير مستقيمى بر ابتلا به عفونت ادرارى ندارد؛ اما مى تواند با تغيير ph ادرار محيط رشد باكترى ها را مساعد نمايد.

گاهى نيز سوزش ادرار با منشأ غير عفونى و به دليل استفاده از مصرف مواد غذايى محرك ايجاد مى شود در اين موارد كه موضوع ابتلا به عفونت ادرارى پس از بررسى هاى آزمايشگاهى منتفى شده است توصيه مى شود از مصرف برخى غذاها خوددارى شود.


اين مواد غذايى عبارت اند از:

• ادويه ها: فلفل سبز، فلفل قرمز، خردل و...

• فرآورده هاى گوشتى نمك سود به ويژه سوسيس و كالباس

• سيرابى، گوشت هاى كنسرو شده و صنعتى

• مواد غذايى گوگرددار مانند مارچوبه، تربچه، سير و پياز

• نوشيدنى هاى حاوى تركيبات گزانتيك مانند قهوه


همچنين با اسيدى كردن ادرار مى توان از ايجاد محيط مناسب براى رشد و تكثير باكترى ها جلوگيرى كرد. مواد غذايى نظير انواع گوشت لخم (قرمز و سفيد) ماهى و تخم مرغ، پنير، شكلات و غلاتى كه كمتر قابل تخمير هستند؛ مانند: برنج و انواع نان در اسيدى كردن ادرار مؤثرند.

نوشيدن مايعات زياد به خصوص آب با افزايش دفع ادرار موجب كاهش ph ادرار و نيز كاهش غلظت ادرار و تخفيف علائمى نظير سوزش مى گردد.

فنيل كتونورى (pku)

فنيل كتونورى يك اختلال متابوليك ارثى است كه در آن اسيدآمينه فنيل آلانين به علت كمبود آنزيم فنيل آلانين هيدروكسيلاز، در خون تجمع مى يابد. تجمع فنيل آلانين و متابوليت هاى آن در بافت هاى مختلف از جمله مغز سبب آسيبهاى متعددى به بافت مغز مى شود و در نهايت مى تواند موجب اختلال رشد و عقب ماندگى ذهنى كودكان شود. از آنجا كه حدود 40 سال از شناخت اين بيمارى مى گذرد، انجام آزمايشات تشخيص بيمارى در بدو تولد موجب گرديده كه تعداد زيادى از اين بيماران به طور طبيعى رشد كرده و ازدواج كنند. در نتيجه احتمال باردارى مبتلايان افزايش يافته است. بنابراين ضرورى است در هنگام حاملگى سطح سرمى فنيل آلانين در اين افراد اندازه گيرى شود تا از تولد نوزاد با مشكلات ذهنى پيشگيرى شود.

رژيم درمانى تنها روش كنترل اين بيمارى است.

مهم ترين هدف رژيم درمانى در اين بيمارى قبل و حين باردارى حفظ سطح فنيل آلانين خون در محدوده ى 2 تا 6 ميلى گرم در دسى ليتر مى باشد. به منظور حصول اطمينان از باقى ماندن سطح فنيل آلانين خون در محدوده طبيعى، ضرورى است اندازه گيرى ميزان اين اسيدآمينه در خون به طور منظم انجام شود. مبتلايان به اين بيمارى نمى توانند آزادانه مواد غذايى دلخواه خود را انتخاب كنند.

استفاده از مواد غذايى حاوى مقادير زياد اين اسيدآمينه موجب محدوديت شديد دريافت ساير مواد غذايى و عدم تأمين انرژى و مواد مغذى مورد نياز مى گردد. غذاهايى كه حاوى پروتئين زياد هستند فنيل آلانين بالايى نيز دارند مانند شير و لبنيات، گوشت، مرغ، ماهى، تخم مرغ، باقلا، لوبيا، مغزها.



چند نكته مهم در تنظيم رژيم غذايى اين افراد بايد مد نظر قرار گيرد:

در مادرانى كه در رژيم غذايى خود سهل انگارى مى كنند حداقل از 3 ماه قبل از باردارى بايد محدوديت مصرف مواد غذايى حاوى فنيل آلانين در رژيم غذايى رعايت گردد.

در مصرف مواد غذايى و داروهايى كه در تركيب آن ها از فنيل آلانين يا آسپارتام استفاده شده است بايد احتياط كرد. آسپارتام يك دى پپتيد حاوى فنيل آلانين است كه به عنوان شيرين كننده مصنوعى در برخى از مواد غذايى يا داروها مورد استفاده قرار مى گيرد. به طور مثال نوشابه هاى رژيمى اغلب حاوى شيرين كننده آسپارتام مى باشند. هر قوطى از اين نوشابه ها به حجم تقريبى 330 ميلى ليتر حاوى حدود 105 ميلى گرم فنيل آلانين است؛ كه اين مقدار معادل 25 تا 50 درصد از كل ميزان مجاز دريافت فنيل آلانين روزانه مبتلايان به PKU مى باشد.

در مادرانى كه غذاهاى مخصوص رژيمى به مقدار مناسب استفاده نمى كنند (به دليل در دسترس نبودن، گران بودن و...) لازم است مصرف ويتامين ها خصوصاً B12 و اسيدفوليك به ميزان كافى مورد تاكيد قرار گيرد.

تجويز انواع مكمل هاى ويتامين و مواد معدنى خصوصاً روى، منگنز و نياسين در اين بيماران ضرورى است. 

دريافت ناكافى انرژى و يا صدمه ناشى از بيمارى و عفونت، به تجزيه پروتئين هاى بدن و در نتيجه رها شدن آمينو اسيدها از جمله فنيل آلانين در خون و افزايش سطح خونى آن منجر مى شود.

به منظور اطمينان از رعايت رژيم غذايى، ميزان فنيل آلانين خون 2 بار در هفته كنترل شود؛ زيرا ميزان فنيل آلانين و ساير اسيدهاى آمينه خون كه در نتيجه متابوليسم فنيل آلانين به وجود مى آيند (مانند تيروزين) بر اساس رژيم غذايى مادر در ماه هاى مختلف حاملگى و ميزان اضافه وزن تغيير مى كند.

ميزان پروتئين مورد نياز در اين مادران از مقادير توصيه شده بيشتر است و اين ميزان پروتئين بايد از مواد غذايى مخصوص كه فاقد فنيل آلانين هستند تأمين شود.

غذاهاى مخصوص فاقد اسيدآمينه فنيل آلانين از نظر ويتامين هاى و مواد معدنى غنى سازى مى شوند لذا در صورت استفاده از اين نوع غذاها لازم است مصرف كپسول هاى ويتامينى خصوصاً ويتامين هاى A و D قطع شود.

از آنجايى كه مادران مبتلا به PKU در معرض خطرزايمان زودرس قرار دارند، لازم است تحت نظارت دقيق ترى قرار گيرند (حتى در زمانى كه ميزان فنيل آلانين خون در محدوده ى طبيعى قرار دارد.)

در جدول زیر مقايسه ى مقدار فنيل آلانين چند ماده غذايى در 100 گرم ماده خوراكى نمايش داده شده است. در نهايت توصيه مى شود برنامه غذايى اين افراد تحت نظر مشاور رژيم درمانى به شكل دقيق تنظيم گردد.



http://uc-njavan.ir/images/qnvg4kafmd22i0ujr1b.jpg


* استفاده از نشاسته ذرت و گندم به دليل ميزان بسيار كم فنيل آلانين براى تهيه انواع نان، رشته در سوپ و... توصيه مى شود.
** ساير روغن ها فاقد فنيل آلانين هستند.

نكات تغذيه اى در ساير بيمارى ها

*. همزمان با مصرف داروهاى تيروئيد از مصرف سويا، كلم و ترب خام خوددارى شود.

*. از مصرف هم زمان آسپرين با سير اجتناب شود.

*. از مصرف هم زمان قرص فشارخون با گريپ فروت اجتناب شود.






83

تغذيه مادران شيرده

تغذيه مادران شيرده

تداوم تغذيه با شير مادر مستلزم مصرف مواد مغذى و مقوى توسط مادر است. تغذيه مناسب مادر در اين دوران علاوه بر تأمين نيازهاى تغذيه اى نوزاد (از جمله مواد معدنى و ويتامين ها)، براى حفظ بنيه، سلامت و اعتمادبه نفس مادر و نيز حفظ و نگهدارى ذخاير بدن مادر ضرورى است. تغذيه با شير مادر همچنين موجب بهبود سطح ايمنى بدن شيرخوار در برابر ابتلا به انواع عفونت هاى حاد تنفسى، اسهال و نيز بازگشت وزن مادر به قبل از باردارى مى شود. حجم شير مادر رابطه مستقيم با تكرر شيردهى دارد. تغذيه مكرر نوزاد با شير مادر سبب مى شود شير بيشترى توليد شود. با شروع مصرف غذاهاى كمكى و كاهش دفعات شيردهى، حجم شير توليدشده نيز كاهش مى يابد و بالطبع نياز افزايش يافته مادر به مواد مغذى نيز تعديل مى شود.

يكى از علل كاهش توليد شير، خستگى مادر، خصوصاً در 4 تا 6 ماه اول شيردهى است. مادر شيرده را بايد تشويق كرد تا در طول روز به اندازه كافى استراحت كند، حجم كارهاى خود را كاهش دهد و از اطرافيان خود در كارها كمك بگيرد. به خصوص حمايت همسر در اين زمينه از اهميت زيادى برخوردار است.

توجهات تغذيه اى خاص در دوران شيردهى:

در هرم غذايى، سهم هاى توصيه شده در هر گروه از مواد غذايى در دوران شيردهى مشابه دوران باردارى مى باشد.


• نياز مادر شيرده به كالرى حدود 500 كيلوكالرى بيش از دوران قبل از باردارى است. براى تأمين اين مقدار كالرى علاوه بر مواد غذايى مقوى (شامل انواع چربى ها و پروتئين كه لازم است در اين دوران مصرف شود) از چربى هاى ذخيره شده در بدن مادر در دوران باردارى نيز استفاده مى شود. ذخاير چربى مادر كه در طى باردارى ذخيره شده است، 100 تا 150 كيلوكالرى از انرژى مورد نياز براى توليد شير را فراهم مى كند. دريافت كالرى ناكافى سبب كاهش توليد شير مى شود.


• هر چند توليد شير مادر بستگى به مقدار مايعات مصرفى مادر ندارد و مصرف مايعات سبب افزايش توليد شير نمى شود ولى براى پيشگيرى از كم آبى بدن، مادران شيرده بايد به مقدار كافى مايعات بنوشند. حدود 8-10 ليوان در روز شامل شير، دوغ كم نمك و بدون گاز، چاى و آب ميوه طبيعى بنوشند و حتى مواد غذايى آب دار مانند انواع آش سوپ و انواع خورش ها را ميل كنند


• مصرف نوشابه هاى كافئين دار اعم از چاى غليظ، قهوه، كوكاكولا و... بايد كاهش يابد زيرا مصرف اين مواد ممكن است سبب تحريك پذيرى، بى اشتهايى و كم خوابى شيرخوار شود. همچنين از نوشيدن الكل بايد خوددارى كرد.


• غذاى مادر شيرده بايد حاوى مقادير كافى از 5 گروه غذايى اصلى باشد تا از دريافت ويتامين و املاح معدنى به ميزان كافى اطمينان حاصل شود. مقدار ويتامين موجود در شير مادر عمدتاً انعكاسى از مقدار ويتامين مصرفى مادر است. ميزان ويتامين d شير مادر به ميزان قرار گرفتن او در معرض نور مستقيم خورشيد وابسته است.


• وجود مواد معدنى نظير كلسيم، آهن، روى، مس، فسفر و يد در تغذيه مادر شيرده ضرورى است. با اين حال برخى از مواد معدنى مانند كلسيم، فسفر، آهن و روى، بدون توجه به دريافت غذا، مى تواند از ذخاير بدن مادر به شير وارد شوند؛ اما وجود برخى مواد معدنى همچون يد در شير مادر ارتباط مستقيمى با تغذيه او دارد. بنابراين تغذيه مناسب مادر شيرده جهت تأمين انواع مواد معدنى ضرورى مخصوصاً كلسيم، آهن و يد براى سلامتى مادر و شيرخوار ضرورى است. توصيه مى شود مادران شيرده همچون دوران باردارى از منابع كلسيم و ساير مواد معدنى استفاده كنند. همچنين مصرف نمك يد دار تصفيه شده به مقدار كم و رعايت شرايط نگهدارى مناسب آن مهم است؛ يعنى با نگهدارى نمك يد دار در ظروف در بسته و دور از نور، يد موجود در نمك را حفظ كنند. همچنين توصيه مى شود براى پايدار ماندن يد در غذاها، نمك در انتهاى پخت به غذا اضافه شود.


• لازم است مصرف قرص فروسولفات تا 3 ماه بعد از زايمان ادامه يابد.


• مصرف برخى غذاها مانند سير، انواع كلم، پياز، مارچوبه و تربچه و يا غذاهاى پر ادويه و پر چاشنى ممكن است روى طعم شير اثر بگذارد و تغيير ناگهانى طعم شير سبب تمايل نداشتن شيرخوار به شير خوردن شود. با توجه به تأثير برخى مواد غذايى بر طعم شير، در صورتى كه شيرخوار از شير خوردن امتناع مى كند بهتر است مادران از مصرف اين مواد خوددارى كرده يا مصرف آن را محدود كنند.


• كاهش وزن بعد از زايمان بايد تدريجى صورت گيرد تا بر مقدار شير مادر تأثير نگذارد. لازم به ذكر است كه شيردهى خود سبب كاهش تدريجى وزن مادر مى شود، با اين شرط كه مواد مغذى لازم با مصرف مواد غذايى مناسب و كافى براى مادر تأمين شود. كاهش وزن دوران شيردهى بايد بيشتر از كم خورى و محدود كردن رژيم غذايى، متكى بر افزايش تحرك و انجام فعاليت هاى بدنى باشد وزن گيرى مناسب شيرخوار در طول دوران شيرخوارگى به خصوص 6 ماه اول نشان دهنده كافى بودن مقدار شير مادر مى باشد و مادر با اطمينان از كافى بودن شير خود مى تواند كمتر از 450 گرم در هفته كاهش وزن داشته باشد. زنان شيرده داراى اضافه وزن مى توانند با كاهش مصرف غذاهاى سرشار از چربى و قند هاى ساده در حدود 500 كيلوكالرى از انرژى دريافتى را كاهش دهند اما بايد غذاهاى سرشار از كلسيم، سبزى ها و ميوه ها را بيشتر مصرف كنند.


• توليد شير در مادران مبتلا به سوءتغذيه شديد ممكن است از ساير مادران كمتر باشد. در اين مورد و مواردى كه bmi كمتر از 18.5 مى باشد، مادران بايد انرژى دريافتى روزانه خود را (تا 750 كيلوكالرى) افزايش دهند. مادر شيرده حتى اگر مبتلا به سوءتغذيه باشد، مى تواند شير توليد كند؛ اما بايد توجه داشت كه در چنين شرايطى ذخاير غذايى بدن مادر صرف توليد شير مى شود و در نتيجه مادر به دليل تخليه ذخاير بدنى خود و احساس ضعف، خستگى و بى حوصلگى توان مراقبت از كودك را نخواهد داشت؛
بنابراين تغذيه مناسب مادر در دوره شيردهى براى پيشگيرى از سوءتغذيه كه هم سلامت مادر را به خطر مى اندازد و هم در مراقبت از كودك اختلال ايجاد مى كند حائز اهميت است. در صورت تغذيه نادرست و ناكافى در دوران شيردهى، مادر بيش از شيرخوار متضرر مى شود؛ و با عوارضى هم چون پوكى استخوان، مشكلات دندانى، كم خونى و... مواجه خواهد شد.


• بعضى از شيرخواران ممكن است غذاهايى كه مادر مصرف كرده و وارد شير او شده است را تحمل نكنند. به عنوان مثال، مصرف سير، پياز و يا حبوبات كه توسط مادر ممكن است موجب دردهاى شكمى و يا توليد قولنج در شيرخوار شود. همچنين كلم، شلغم و يا ميوه هاى مثل زردآلو، آلو، هلو، هندوانه و بعضى سبزى ها در صورتى كه زياد مصرف شوند ممكن است موجب نفخ و دردهاى شكمى در شيرخوار شوند؛ بنابراين مادر بايد دقت كند در صورتى كه طى 24 ساعت پس از خوردن موادى كه در بالا ذكر شد، شيرخوار دچار نفخ و دل درد شود از مصرف آن ها خوددارى كند. به طور كلى مادر شيرده هر غذايى را كه ميل دارد مى تواند مصرف كند مگر آنكه حس كند شيرخوار وى پس از خوردن آن غذا توسط مادر دچار درد هاى شكمى شود.

فعاليت بدنى

فعاليت بدنى مناسب براى بهبود وضعيت جسمانى و روانى مادر شيرده مهم است. اگر چه ورزش منظم و در حد متعادل در زنانى كه قبل از باردارى از نظر جسمانى متناسب بوده اند مانعى در برابر شيردهى نيست، اما گاهى ديده شده پس از فعاليت بدنى شديد و ورزش مادر شيرده (به علت ورود اسيدلاكتيك به شير)، طمع تلخ در شير ايجاد مى شود و شيرخوار از خوردن شير امتناع مى كند. در اين مواقع لازم است مادر قبل از شير دادن، سينه خود را بشويد؛ و اگر هنوز شيرخوار مايل به شير خوردن نيست مقدار كمى از شير خود را قبل از تغذيه شيرخوار بدوشد و دور بريزد و سپس اقدام به شيردهى نمايد.

منبع:

کتاب راهنمای جامع تغذیه مادران باردار و شیرده

وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشكى
معاونت بهداشت
دفتر بهبود تغذيه جامعه


تهیه و تنظیم سایت علمی نخبگان جوان