معماری قاجار ............ آیین و ویژگی ها

معماری مدرن به راحتی در زوایای معماری كهن ایرانی رخنه كرد به طوری كه در معماری بناهای دوران قاجار تاثیر این سبك معماری به وضوح دیده می شود، اما به هر حال تاثیر معماری مدرن بر بناهای مذهبی، همچون سایر بناها نبود. برای مثال می توان از مسجد سپهسالار نام برد كه هر چند ساخت آن به اواسط دوره قاجار و تاثیر معماری مدرن بر معماری آن روز ایران باز می گردد، اما بنای مسجد، در قالب یك مكان مذهبی،‌ نمایانگر ارزش های معماری اسلامی و ایرانی است. هر چند مسجد سپهسالار براساس طرح ها و نقشه های یكی از نخستین فارغ التحصیلان ایرانی در حوزه معماری از اروپا ساخته شد اما در این بنا سبك اصفهانی با تزیینات اسلامی قابل مشاهده است .

(منبع: مصاحبه با «علی رضا بهرمان» كارشناس ارشد مرمت؛ برگرفته شده از وبلاگ معماری و هنر)

در سال ( 1250 ه. ش ، 1871 م.)، که ناصرالدین شاه به اروپا سفر کرد و اولین پادشاه ایرانی که بدون قصد کشور گشایی پا از وطن بیرون گذاشت؛ دارالفنون تاسیس شده بود، و حضور هیئت های اروپایی در پایتخت اشکار بود. .هوسمان در کار باز سازی پاریس بود و گارنیه در کار تکمیل ساختمان اپرای پاریس بود. در چنین وضعیتی است که تحت تاثیر غرب و به دستور ناصرالدین شاه برج و باروری تهران به سبک رنسانس ساخته شده بود (هشت ضلعی با اضلاع نابرابر) و نفوذ معماری اروپا در انواع گوناگون ساختمانها و در خیابان های شهر جا افتاده بود.

در حقیت مدتها قبل از انکه شاه راه سفر در پیش گیرد ، این گرایش اغاز شده بود . ویلای سبک اروپایی معیر الممالک کامل ترین نماد ان روند است که تاثیر آن در بنای شمس العماره و تکیه ی دولت نیز که زیر نظر معیر الممالک ساخته شدند به خوبی محسوس است.

ايجاد سرسرای ورودی با پلكانهايی كه در وسط سرسرا شروع می شود و از پاگرد به دو شاخه در جهت مقابل يكديگر بالا ادامه می يابد تاثير معماری كشورروسيه است كه اين نوع معماری از قبيل كاشيكاری و آئينه كاری و گچبری و ازاره بندی توام می گردد .

و گوشه ای از معماری قاجار را شكل می دهد.
ايجاد زير زمين ها با طراحهای زيبا و پوشش های ضربی - آجری - تهيه حوضخانه- متداول گشتن بادگير در بنا جهت خنك كردن فضاها و احداث تالارهای بزرگ شاه نشين و غرفه ها و گوشوارها نمونه ای از بنا ها در كاشان می باشد .
بادگيرهای زمان قاجار در تهران - يزد - ابرقو - كاشان - سمنان مشاهده می شود كه چطور در دوره قاجار ساختن بادگير از صفويه اقتباس شده و تكامل پيدا كرده است .

در معماری مذهبی قاجاريه مانند ساختن مسجد - مدارس دينی - تكيه و حسينيه ها شيوه معماری همان است كه در ادوار پيش بوده است - مسجد شاه تهران قزوين - سمنان - مسجد سيد در زنجان و مدرسه سلطانی در كاشان گواه اين ادعاست ( رنگ زرد در كاشيكاری - طرح گلپونه ) در جداره ها و نماها .
از دوره قاجار تيمچه های وسيع با پوشش ضربی مانند تيمچه حاجب الدوله صدراعظم - امين اقدس -علاءالدوله در تهران موجود است .اما مشهور ترين و زيباترين آنها تيمچه امين الدوله در كاشان است.

علاوه بر معماری مذهبی كه پيروی از صفويه بوده است معماری كاخ سازی و ساختمان مسكونی آميزه ای از عوامل معماری ايرانی و اروپايی را در هم آميخته است. در معماری كاخ سازی - ساختن بادگير مزين به كاشيكاری و طلا در عمارات و آئينه كاری يك ركن از معماری اصيل ايرانی بوده است.

بناهای مسكونی دوره قاجاريه ، شامل اطاق مركزی ، ايوان ، با ستون در جلوی ورودی و بعضا در قسمت ورودی خانه و اطاقهای كوچكتر واقع در اطراف اطاق مركزی بصورت های ساده يا مفصل بنا به صنعت يا قوت مالی احداث شده متاسفانه به جهت استفاده از مصالح نامطلوب مانند چوب و خشت خام و فقدان استحکام بناهای زيادی از دوره قاجاريه بجا مانده است .در بناهای مسکونی دوره ی قاجار (بخصوص در اواخر این دوره) مشخصه ی برونگرایی آرام آرام جایگزین درونگرایی موجود در بناهای مسکونی در پیش از این دوره می باشد که این امر نیز ناشی از تاثیر فرهنگ و معماری غربی در جامعه ی ایرانی می باشد. مانند خانه آجری آقای شيبانی در طبس .

در زیر ویژگی های معماری قاجار را به طور خلاصه و به صورت فهرست وار ارائه شده است:

ویژگی های کلان معماری:

- استفاده از پنجره های عمودی مشبک رنگی به نام ارسی

- استفاده از رنگ قرمز یا ارغوانی در کاشی های خشتی هفت رنگ

- استفاده از نقش گل لندنی در کاشیکاری

- استفاده از کنگره های کنار بام کاخها

- استفاده از نقش ومتیف های تخت جمشید

- عناصر تزئینی و نما کاری تحت تاثیر عناصر غربی

- ایجاد ایوانهای عظیم ومرتفع در ورودیها

- مرکزیت بنا با ستون و سرستونها

- بنا ها به شکل مرتفع که حاکی از عظمت وقدرت

- مصالح سنگ وسیمان وآهن

- درونگرا

- تزئینات داخل

تزئینات دوره قاجار :

- کاشی کاری هفت رنگ و لعابهای رنگارنگ

- نمای داخلی گچبری و کاشیکاری

- استفاده از آرایه های چوبی در تزئینات

- شیشه های رنگی

- نقاشی های لندن کاری

- استفاده ازآجر تزئینی قالبی و تراش مخصوص دوره قاجار

- استفاده از تزئینات آئینه کاری

- استفاده از کاشی منقوش و نقش دار ( منقوش اساطیری کهن و درباری )

- استفاده از قواره آجر تراش در تزئینات مکانهای مذهبی

- رسمی بندی وکاربندی

رنگ مسلط به بنا در دوره قاجار:

- رنگ زرد و نارنجی که گوشه ای از معماری قاجار را شکل میدهد.

بناهای مسکونی دوره قاجار:

- شامل اتاق مرکزی ؛ایوان با دو ستون در برابر آن؛اتاقهای کوچک واقع دراطراف اتاق مرکزی بصورت ساده ومفصل

- پلانها کشیده در امتداد بنا

- ایجاد چشم انداز وسیع توسط پنجره ها

- ایجاد زیرزمین با طرحهای زیبا و پوششهای ضربی آجری

- تعبیه حوضخانه

- رواج بادگیر برا ی خنک کردن فضا

- ایجاد سرستونها وستونها در ورودیها

- ایوانهای بلند

- ایجاد پلکان دو طرفه در محور اصلی بنا

- تبدیل سه دری به دو دری و وارد شدن نور مستقیما&qu