پاسخ : هوشنگ سیحون: اعراب میخواهند هنر و معماری ایران را به نام خود کنند
در بررسی تاریخ معماری متوجه میشویم که تمام مراحل، تحولات و سر فصلهای تاریخ معماری با جنگ ها، سلسلههای پادشاهی و یا ظهور ادیان همراه بوده است. آیا این مرحله بندی درست است یا باید مرحله بندی دیگری نمود؟
این مرحله بندی درست است چون در تاریخ اتفاقاتی افتاده که بمناسبت آن اتفاقات، آثار تاریخی بوجود آمده و این دو به همدیگر مربوط میشوند. ما میگوئیم مغولها به ایران حمله کردند ولی از طرف دیگر این کاراکتر (شخصیت) و فرهنگ ملت ایران بود که قشون غالب را به لحاظ فرهنگی در خودش جذب کرد و این خاصیت ملت ایران است.
پاسخ : هوشنگ سیحون: اعراب میخواهند هنر و معماری ایران را به نام خود کنند
در نتیجه مغولها به این گرایش پیدا کردند که در ایران آن روز، آثار معماری فوق العاده و آثار فرهنگی عالی در ادبیات و هنر بوجود بیاورند. نمونههای آن کاسههای زمان مغول است که در رویش نقش و نگار بسیار زیبائی هست، یا نقاشیها و شعرهائی که از آن دوران به جا مانده است.
از یکطرف میگوئیم که قشون مسلط آمد و با بوجود آوردن آثاری، اثر خودش را گذاشت و از طرف دیگر میگوئیم متقابلا خلقیات و کاراکتر ملت ایران و تأثیرش بر قوای مسلط بوده که این آثار را خلق کرده است.
این موضوع نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورهای دنیا تا به امروز اثر گذارنده بناها و معماریها بوده است و نمیشود آنرا انکار کرد. اگر روی شهر سازی در اروپا و فی المثل در فرانسه هم مطالعه بکنیم میبینیم که یک زمانی مثلا در قرون وسطی یک کلیسا باعث بوجود آمدن یک تراکم شهری خاص بصورت شعاعی میشده و از کلیسا شروع به توسعه میکرده است.
پاسخ : هوشنگ سیحون: اعراب میخواهند هنر و معماری ایران را به نام خود کنند
پس کلیسا هم کاربرد خاص خود را بوجود آورده و هم از نظر اجتماعی، نفوذ نموده و یک تراکم شهری را در اطراف خود خلق کرده است. در ایران نیز میتوانیم همین تأثیر را مطالعه کنیم. مهمترین آثار معماری در ایران سه دسته هستند: مساجد، کاخها و مقابر. البته در یک شهری چون اصفهان پلها هم هستند که اگرچه اهمیت مسجد جامع را ندارند ولی از نظر معماری مهم هستند.
وقتی شما به یک شهری از دور نگاه میکنید اولین چیزی که میبینید آن گنبد و مناره است در حالی که در همان شهر بازار و پل و کاروانسرا هم هست، ولی مسجد حاکم است. این به مناسبت اینست که افراد جامعه از طریق معماری اهمیت دینی و عقاید و خواستههای معنوی شان را بارز میکرده اند.
پاسخ : هوشنگ سیحون: اعراب میخواهند هنر و معماری ایران را به نام خود کنند
در عالم مذهب هم همین را مشاهده میکنیم که مسجدی که برای ارضاء ایمان افراد بوجود آمده بعضا افکار دیگری هم درش بکار رفته است که این افکار صد در صد مذهبی نیستند. برای نمونه، در مساجد وکیل یا نصیر الملک شیراز میبینید که طرح اصلی، همانند اصفهان، طرح مسجد است ولی تزئینات آن فرق میکند: گل است و بلبل و خوش و خرم. در اروپا وقتی به یک کلیسا میروید یک حالت عرفانی مشاهده میکنید ولی در ایران در خیلی از موارد در مساجد این حالت عرفانی دیده نمیشود و حالت خوشی و خرمی و بزمی است.
پاسخ : هوشنگ سیحون: اعراب میخواهند هنر و معماری ایران را به نام خود کنند
گل و بلبل و رنگهای شادی که در کاشیکاریهای برخی از مساجد میبینید کمتر حالت عرفانی دارند و بیشتر شبیه مجالس بزم هستند که در سایر جاها، مثلا در نقاشیهای چهلستون و یا عالی قاپو دیده میشود.
اگر بخواهیم از نظر معماری ایران به گذشتههای دور برگردیم میبینیم که این گل دستهها هم از معماری ساسانیان به طرف اسلام آمده و ادامه و تکامل هنری در حال پیشرفت است. بعد از ساسانیان رنگ در کارها زیاد دیده نمیشود در حالی که مساجد با کاشیکاری الوان و رنگهای خوشحال کننده ساخته شده اند؛ سبز و قهوه ای و آبی. من اینطور تعبیر میکنم که درست است که ملت از دست پادشاه و از دست روحانی زمان ساسانیان به تنگ آمده و خود زمینه ورود اعراب به ایران را فراهم نمود ولی در باطن میبینید که اتفاقات و عکس العمل هائی پیدا شده که همان اعراب را که بر ایران استیلا پیدا کردند را نیز نفی کردند. برای نمونه از قیام یعقوب لیث صفار میتوان نام برد.
پاسخ : هوشنگ سیحون: اعراب میخواهند هنر و معماری ایران را به نام خود کنند
همین عکس العمل را در آثار معماری میتوان دید. کجا؟ همین توضیحاتی که قبلا دادم: مسجد ساخته اند ولی بیشتر شبیه کاخ است. نه تنها از نظر تزئینات بلکه از نظر طرح هم شبیه کاخ است. اعراب خودشان دارای هنر و معماری خاصی نبودند و هنرمندان و معماران ایرانی را برای ساختن مساجد به خدمت گرفتند، چون الگوی خاصی نداشتند از آتشگاههای ساسانیان تقلید کردند. مساجد ایران، که بعدا برای سایر ممالک اسلامی نیز الگو شد، روی دو الگو ساخته میشد:
یکم - آتشگاه: آتشگاه چهار دیوار داشته که آتش در وسطش قرار داشت. پس چهار دیواری را حفظ کرده ولی آتش را از وسط هل داده و گوشه دیوار قرار داده و نامش را محراب گذاشته اند. حتی بسیاری از مساجد اولیه ایران مستقیما روی آتشگاههای باقیمانده از ساسانیان برپا شدند که نمونه اش مسجد جامع بروجرد است. در جاهای دیگری نیز پلان (نقشه) آتشگاه را گرفته اند و بر اساس آن مسجد ساخته اند.
پاسخ : هوشنگ سیحون: اعراب میخواهند هنر و معماری ایران را به نام خود کنند
دوم - کاخ: از طرح و مفهوم کاخها برای ساختن مساجد استفاده کرده اند. در آن زمان سه کاخ مهم در ایران بوده است: کاخ مدائن، کاخ سروستان و کاخ فیروز آباد در فارس. بنای این کاخها و بطور خاص کاخ مدائن بدین صورت بوده که یک قوس بزرگ، مهم و عریض و طویلی در وسط است و پهلوی آن قوسهای کوچکتر در چهار یا پنج طبقه. همین را توی نمای مساجد بکار گرفته اند. پلان، پلان آتشگاه و نما، نمای کاخ است. نقش کاشی آنها نیز که حالت عرفانی نداشته اند.
- - - به روز رسانی شده - - -
دوم - کاخ: از طرح و مفهوم کاخها برای ساختن مساجد استفاده کرده اند. در آن زمان سه کاخ مهم در ایران بوده است: کاخ مدائن، کاخ سروستان و کاخ فیروز آباد در فارس. بنای این کاخها و بطور خاص کاخ مدائن بدین صورت بوده که یک قوس بزرگ، مهم و عریض و طویلی در وسط است و پهلوی آن قوسهای کوچکتر در چهار یا پنج طبقه. همین را توی نمای مساجد بکار گرفته اند. پلان، پلان آتشگاه و نما، نمای کاخ است. نقش کاشی آنها نیز که حالت عرفانی نداشته اند.
پاسخ : هوشنگ سیحون: اعراب میخواهند هنر و معماری ایران را به نام خود کنند
می دانید که مساجد در ایران نمای خارجی مهمی ندارند و اغلب چسبیده به کوچه و بازار هستند و هر چه هست، نمای داخلی است. وقتی وارد مساجد میشوید تازه نمای اصلی مسجد نمایان میشود. چهار نمائی که داخل حیاط مساجد در چهار گوشه هست تماما یک قوس بزرگ وسطی دارند و قوسهای کوچکتر در دو طرف و در دو سه طبقه تعبیه شده اند که تداعی کاخ مدائن را میکنند. برای من اینطور تداعی میشه که هنرمند ایرانی هم همانند سیاستمدار ایرانی بر علیه اعراب عکس العمل نشان داده است.
خواسته بگوید مسجد میسازم ولی با روش خودم. پس، هم میتوانیم رده بندی را اینطوری، از نظر دینی و حکومتی، ارزیابی بکنیم و هم از نظر اجتماعی. اما رده بندی بر اساس سلسلههای پادشاهی مربوط به زمان بندی تاریخ است و تاریخ تا الان اینطوری دسته بندی شده است. البته نباید فراموش کرد که این سلسلهها نیز مشخصات تاریخی و آثار خاص خودشان را نیز بوجود آورده اند که با سایرین فرق دارند.
پاسخ : هوشنگ سیحون: اعراب میخواهند هنر و معماری ایران را به نام خود کنند
چه علتی باعث شده که مساجد نمای خارجی نداشته باشند؟
یک نکته مهم در مورد عملکرد مسجد باید در اینجا ذکر بشود و آن اینست که مساجد یک کارکرد اجتماعی و گاهی اوقات سیاسی و اقتصادی دارند و محلی هستند که اضافه بر انجام عبادات، مرکز برخورد افراد و عقاید و مباحثات و درس بوده است. بنابراین کارکرد مسجد طوری است که در بافت شهری قرار میگیرد، یعنی محل تردد اشخاص بوده بطوری که وقتی میخواستند از یک کوچه به کوچه دیگر بروند گاهی اوقات میبایست از وسط مسجد عبور میکردند. مسجد شاه (امام) تهران همین حالت را دارد و یک حالت اجتماعی خاص دارد. وقتی عملکرد یک واحد ساختمانی اینطور میشود، قاعدتا بایستی ارتباط و بستگی آن با بافت شهری خیلی تنگ تر و نزدیک تر باشد.
پاسخ : هوشنگ سیحون: اعراب میخواهند هنر و معماری ایران را به نام خود کنند
در خاور دور بودائیها برای انجام مراسم مذهبی معبد میسازند که ارتباطی با جامعه ندارد و یک بنائی است دور از جامعه، بطوری که باید از پلههای زیاد بالا بروند و مراسم مذهبی خود را در آن اجرا کنند، ولی مسجد اینطور نیست و در قلب شهر و جامعه و چسبیده به خانه و بازار و کوچههای تنگ و تاریکی است که خانه و بازار و مدرسه را بهم ارتباط میدهد. پس قصد و نیت مسجد اینست که در بافت خود شهر قرار بگیرد. اما اینکه چرا نمای خارجی ندارد باید گفت که نمای بیرونی مسجد از جنس و سبک همان خانه و مغازه گلی است و این داخل است که خود نمائی میکند و عظمت خود را از داخل نشان میدهد که خیلی جالب است.