مذهب، منبع هنر معماری مساجد ایران

الف . جهت قبله
از اولين نكات براي اقامه نماز ، تشخيص جهت قبله است براي ايستادن به سمت آن ، از اين رو فضاي شبستان لازم است در نشان دادن سمت قبله خوانا باشد . اين امر مهم از طريق عنصر شاخص محراب در ديواره سمت قبله تامين مي گردد . معمولا انحرافي كه در اثر زاويه قبله از شمال و جنوب ايجاد مي شود ، مي بايست به نحو مطلوبي در طرح مستهلك گردد كه صفوف نمازگزاران با ديوارهاي طرفين جهت عمود داشته باشند .
ب . اتصال صفوف
از شرايط صحت اقامه نماز جماعت ، اتصال نمازگزار از جلو يا از يك پهلو به صف نمازگزاران است ؛ به اين ترتيب كه فاصله هر نمازگزار با پهلويي يا روبرويي به حدي باشد كه نمازگزار ديگري بين آنان نتواند جاي بگيرد . اگر نماز جماعتي قرار باشد در چند تراز مختلف برگزار شود ، شرط اتصال صفوف اين است كه امام جماعت پايين تر از مامومين باشد .
معمولا محدوده نمازگزار در بهترين وجه مستطيل كشيده در جهت صفوف است . سرانه نمازگزار در شرايط عادي حدود 0.6 متر مربع مي باشد.
براي نمازگزاران بايد از طريق تشكيل صفوف جماعت با امام ، احساس حضور در جماعت وجود داشته باشد . لذا شكل شبستان نبايد به گونه اي باشد كه بعضي از نمازگزاران از مجموعه پرت و جدا افتند و يا در سايه ستون هاي قطور يا پشت ديواره هاي حايل و موانعي از آن دست قرار گيرند . اين امر در مواقعي كه ناچار از طرح نيم طبقه و يا طبقات هستيم حساسيت بيشتري مي يابد .لذا تعبيه جان پناه هاي مشبك در جهت ايجاد احساس حضور در فضاي واحد جماعت توصيه مي شود .
در همين زمينه ، عرصه اي كه براي خانم هاي نمازگزار پيش بيني مي شود ( چه همسطح ، چه با اختلاف سطح با آقايان ) مناسب تر است از كه در صورتي كه شرايط اجازه دهد از پهلو نيز اتصال داشته باشد ، تا در مواقعي كه جمعيت آقايان نمازگزار كم است اتصال صفوف ممكن باشد . ارتفاع نيم طبقه از تراز شبستان نبايد به حدي باشد كه اين احساس حضور خدشه دار شود . براي اين حد نمي توان عدد روشني تعيين كرد چرا كه به متغير هاي زيادي چون شكل و اندازه و تناسبات شبستاني بستگي دارد .
تراز محراب امام جماعت بايد از كف شبستان و حتي فضاهاي جنبي پايين تر باشد ، كه در اين صورت توسعه صفوف جماعت به فضاهاي جنب شبستان در مواقع كثرت نمازگزاران با اشكال مواجه نگردد .
هندسه و شكل شبستان بايد به گونه اي باشد كه با رعايت احكام اتصال صفوف ، حتي المقدور هيچ مانعي براي تشكيل صفوف نمازگزاران وجود نداشته باشد .
ج . آستانه ورود به شبستان
چون صفوف جماعت بايد به تدريج از سمت محراب تشكيل و تكميل شود و نماز خواندن در مقابل در و درگاه كراهت دارد ، محل ورود به عرصه جماعت بهتر است در درجه اول از سمت مقابل قبله پشت سر نمازگزاران و سپس از طرفين باشد و ورود افراد تازه وارد باعث عدم حضور قلب نمازگزاران نگردد .
د . كفش كن
از ضروريات ديگر ، موضوع كفش كن و ازدحام در مواقع ورود و خروج است . مهم ترين مسئله در مورد جا كفشي موقعيت و شكل استقرار آن در مسير رفت و برگشت نمازگزاران است ، به نحوي كه در حفظ بهداشت و طهارت شبستان ، به خصوص هنگام خروج نمازگزاران ازدحام ايجاد نشود .
اگر ضرورت هايي نظير شكل و موقعيت و اندازه زمين ايجاب كرد كه جا كفشي در داخل شبستان قرار گيرد ، اصول ياد شده بايد با حساسيت بيشتري رعايت گردد . وجود جا كفشي در داخل شبستان تا شعاعي از سطح شبستان را براي اقامه نماز نامطبوع مي سازد . سعي در رعايت اين نكته و جدا سازي نسبي عرصه نماز از سطوح عملكردي مختل كننده از ضرورت هاي مهم طراحي است . در اين مورد هرچه همپوشاني عرصه هاي غير نماز و گوشه هايي كه مناسب نماز نيست ( مثل حوزه ورودي ) بيشتر باشد ، عوامل مختل كننده عرصه نماز كمتر خواهد بود .
جا كفشي براي مواقعي كه شبستان با حداكثر ظرفيت ممكن كار مي كند سطح زيادي را اشغال مي كند كه در ساير مواقع بدون استفاده مي ماند لذا وجود گزينه هاي ديگر در كنار جا كفشي به استفاده بهينه از فضا ياري مي رساند. سطح و مقدار جا كفشي بهتر است بر اساس تعداد نمازگزاران در وضعيت مطلوب محاسبه گردد نه بر اساس ظرفيت حداكثر شبستان .
از آنجا كه اهل تسنن تمام زمين مسحد را پاك و مطهر مي دانند، نمازگزار قبل از ورود به صحن كفش هايش را مي كند . چه نماز در صحن و چه در شبستان . در اينصورت هم باز بايد به ازدحام ، تراكم كفش ها و بهداشت فضا توجه شود و انجام كار نيز تا حد امكان تسهيل گردد و همچنين شفافيت بين فضاي صحن مسجد و شبستان حفظ شود كه صحن شبستان حتي المقدور به هم پيوسته به نظر آيند .
نظر به تنوع زياد موقعيت ، منطقه ، اقليم ، اندازه زمين و خواسته هاي كارفرمايان ، يك راه حل واحد ضرورتا جواب مناسبي براي همه جا نخواهد بود از اين رو تشخيص راه حل هاي بهينه به عهده ابتكار و خلاقيت طراح است.

و . وضو
وضو ساختن از مقدمات واجب نماز است لذا امكان وضو گرفتن راحت با همه تاسيسات و تجهيزات و عملكرد هاي جنبي مربوط به آن از نكات مهم در برنامه ريزي كالبدي مسجد به شمار مي آيد . اين امكان از راه هايي چون ابعاد حوض در حيات ، تعبيه تجهيزات لازم در كناره حياط و در كامل ترين شكل خود به صورت حوضخانه و وضوخانه تامين مي گردد . استفاده تركيبي از اين چند امكان در طرح ، علاوه بر مطبوع ساختن فضا پاسخ مناسبي است براي مواقعي كه جمعيت نمازگزار به حداكثر ظرفيت مي رسد .
در انتخاب موقعيت عرصه وضوي آقايان و خانم ها بايد به برخي نكات دقت كرد : رفت و آمد ها تلاقي نداشته باشند ، محدوده ها به نحوي باشند كه حريم ها حفظ شوند و خانم ها به آسودگي براي وضو مهيا گردند ، وضو بسازند و پس از وضو ساختن نيز بتوانند بي مانع به شبستان برسند . به علاوه حتي الامكان مي بايست جهت باد و قرار گيري سرويس ها نيز در نظر گرفته شود .
در كنار وظيفه اصلي وضوخانه كه ايجاد امكان وضو گرفتن است ، ظرايف ديگري نيز بايد مورد توجه باشند . از آن جمله اينكه براي وسائل همراه نمازگزار مثل كيف و كتاب ، چتر و كلاه ، و نيز لباس هايي كه هنگام وضو كنده مي شوند بايد تمهيدات مناسب انديشيد ، به نحوي كه اين وسائل خيش نشوند و مراقبت از آنها نيز در حين وضو امكان پذير باشد ( نظير چوب لباسي ، سكو ، طاقچه و تدابير ابداعات ديگري كه بوسيله طراح انديشيده مي شود ) .
وضوي اهل سنت با شستن پا همراه است كه اين بايد در طراحي وضوخانه مساجد ايشان مد نظر قرار گيرد . كه البته استاندارد هاي خاص خود را دارد . پيش بيني چنين امكاني هر جا كه شرائط اجازه دهد براي همه مساجد توصيه شدني است .
در انتخاب مصالح كف وضوخانه بايد دقت كرد كه به راحتي قابل شستشو باشد ، ليز نباشد ، حتي المقدور از رنگ هاي روشن كه با كوچكترين خاك و گلي هميشه كثيف به نظر مي آيد پرهيز گردد و البته بي دوام و آسيب پذبر نيز نباشد .
همانطور كه امام در جماعت موظف به رعايت اضعف مامومين است ، بناي مسجد نيز لازم است رعايت حال اينگونه افراد را بكند . از جمله توصيه مي شود كه حتي المقدور از اختلاف سطح بي جا و غير ضروري در بين عرصه هاي مرتبط با نماز پرهيز گردد ، مگر اينكه مضيقه خاص يا دليل محكمي وجود داشته باشد كه در آن صورت نيز لازم است تدابير جبراني انديشيده شود . تعداد شير هاي آب در وضوخانه بر اساس تعداد نمازگزار تخمين زده مي شود و بهتر است در طراحي وضوخانه و تاسيسات آن از شير هاي تك لوله استفاده كرد ، به نحوي كه در هر فصل از سال و مطابق با دما قابل تنظيم باشد .
ه . آستانه ورود به مسجد
آنچه ذكر گرديد مروري بود بر ويژگي هاي اصلي فضاهايي كه ظرف انجام مراحل مختلف نماز جماعت يعني ورود به مسجد ، تطهير و وضو ساختن ، كندن كفش ، پيوستن به صف نمازگزاران ، و بالاخره اقامه نماز هستند . در ادامه به عناصر كالبدي اصلي كه در عرف ساخت مسجد به عنوان عناصر تشكيل دهنده بناي مسجد بر شمرده مي شوند اشاره مي گردد .
صحن . در مسير نزديك شدن نمازگزاران به شبستان معمولا صحن قرار مي گيرد . اين فضا وظايفي را به عهده دارد كه در نمونه هاي موجود به شكل و درجات مختلف به انجام مي رسند . از جمله آن وظايف اينهاست : كمك به قرار گيري طرح در بستر خود ، جمع كردن عملكرد ها و عناصر متعدد و متنوع در كليتي واحد ، كمك به توسعه صف نمازگزاران يا استقرار مستمعين در مواقعي كه به هر دليل شبستان از جمعيت پر مي شود ( مثل نمازهاي خاص يا مراسم اعياد و وفيات ) ، فاصله گذاري ضروري بين فضا هاي ورودي ، وضوخانه ، شبستان ، و بالاخره ايفاي نقش مبدل بين فضاي صحن و شبستان . در نمونه هاي موجود صحن در دو صورت ديده مي شود :
الف – صحن به صورت گسترده بناي شبستان را در بر مي گيرد و شبستان همانند كوشك در بخشي از عرصه صحن استقرار مي يابد . در اين حالت سطح صحن به تناسب شكل و موقعيت آن براي عملكردهاي مختلف به خصوص دسترسي ها ساماندهي مي گردد .
ب – صحن داراي بدنه اي كامل است و فضايي دروني را مي سازد كه حياط مسجد شكل مي گيرد . و البته حياط با رواق مطلوبتر است . در طراحي حياط مي بايست برخي نكات توجه گردد : تاثيرات مثبت فضاي حياط بر روحيه نمازگزار در آماده ساختن وي براي عبادت و فراغت از شهر و هياهوي آن ، كه نبايد تضعيف كردد ؛ بدنه هاي حياط بهتر است به عملكرد هايي اختصاص يابند كه با نماز سنخيت داشته باشند و به حيثيت و شان حياط بيفزايند ( نظير ايوان ، رواق ، كلاس ، ورودي ، كتابخانه ) .
چنانچه ضرورت حكم به همجواري عملكردهاي ديگري با حياط مسجد داد ، بايد تمهيداتي انديشيد تا اين همجواري حياط را از يكدستي و يكپارچگي نياندازد ؛ و بايد به شكلي در همجواري با صحن سامان يابد كه با اين معنا سازگاري داشته باشد و به يكپارچگي طرح از نظر فرم عملكرد و معنا كمك كند .
عوامل و اجزاي كالبدي مسجد كه در زمان گذشته مورد توجه طراحان و معماران بوده و فضاي دلپذيري را براي حضور در مسجد فراهم مي آورده اند ، اين ها هستند :
پيش ورودي و هشتي . دالان . رواق و صحن ( حياط ) . حوض يا آب نما . ايوان . شبستان . گنبدخانه ( گنبد ) . مقصوره . محراب . مناره ( گلدسته ) .
همچنين توجه به بدنه ها و حجم خارجي مسجد . جايگاه نماد ورودي در بدنه هاي خارجي . تنوع عرصه ها و فضاهاي داخلي . درجه بندي و ارزش گذاري فضاهاي داخلي . هندسه به كار برده شده در همكف شبستان و مقاطع و عناصر فضايي . استخوان بندي و ساختار

اساس سازه اي مساجد
امروزه علم مهندسي ساختمان بسيار گسترش يافته است ، به طوري كه شاخه هاي زيادي با آن مرتبط است . از آن جمله مي توان مهندسي سازه را ذكر كرد . فلسفه وجودي اين بخش از مهندسي آن است كه اعضاي قسمتهاي مختلف ساختمان بر اساس طرح مهندس معمار ، محاسبه مي شود و وضعيت تحليل هر يك از اعضا و نهايتا مصالح مورد نياز در اجراي طرح را نيز معين كند . بديهي است مهندس سازه در طرح اعضاي ساختمان به عوامل مختلف كه به نحوي از انحا بر اعضا تاثير مي گذارد توجه مي كنند و با تحليل اين عوامل طرحي جامع براي كاربرد مصالح ارائه مي دهد و نهايتا اصول سازه اي بنا را معين مي كند . همانطور كه در مقدمه ذكر شد ، مهندسان مسلمان بايد به طراحي و اجراي مسجد آشنا باشند و از عهده آن بر آيند . در مورد مهندس سازه نيز همين گونه است .
مهندس سازه بايد بداند كه مسجد چيست و چه اهدافي در طراحي و ساخت مسجد مورد نظر است . وي بايد بداند مسجد يكي از نمادهاي مشهور جامعه اسلامي است و بايد براي نسل ها ، پا بر جا و استوار باشد . بنابراين در طرح سازه اي مسجد ، ضرايب اطمينان بالاتري مورد نياز است و تحقيقات لازم بايد بسيار ريشه اي باشد تا سازه مورد نظر استحكام و دوام بيشتري داشته باشد . در خصوص رعايت مسائل مربوط به سازه در ادامه مطالبي به اختصار آورده مي شود :
1 – تحقيق و آزمايش هاي زمين شناسي و خاك شناسي به طور دقيق و وسيع انجام شود تا وضعيت زمين و خاك به درستي بدست آيد .
2 – كليه بار هاي وارد بر اعضا محاسبه شود و اعضا با ضرايب هرچه دقيق تر طرح گردند .
3 – سعي شود كه تلفيقي مناسب بين طرح معماري و اندازه هاي محاسباتي به وجود آيد تا طرح جامع معماري و اساس سازه اي با هماهنگي كامل رعايت شود . بدين منظور مشاوره و ارتباط بسيار نزديك طراح و محاسب ضروري است .
4 – نقشه هاي اجرايي ، دقيق و كامل ترسيم شوند و به موقع مورد استفاده قرار گيرند .
5 – با مد نظر قرار دادن روش هاي اجراي اصولي در تمام موارد از مصرف مصالح غير استاندارد و نا مرغوب جدا پرهيز شود .
6 – آزمايش هاي لازم قبل از عمليات با دقت و منطبق با آئين نامه هاي معتبر انجام گيرد .
7 – در اجراي سازه هاي فلزي ، اجراي شاخك گذاري و ايجاد اتصالات لازم براي كلاف سازي و اصول زير بندي نماها با دقت و بر اساس اصول انجام شود .
8 – در اجراي سازه هاي بتني براي زير بند سازي نماها بايد از ميلگرد مطمئن با قطر كافي استفاده گردد و هنگام پيوند ميلگرد با سازه مورد نظر ، سر ميلگرد در جوار قالب تا داده شود . در اينصورت قالب ميلگرد تا شده به آرامي راست مي شود ، و زمينه براي اتصالات در كلاف سازي جهت نماها فراهم مي آيد .
در سازه هاي نيم اسكلت بتني داراي شناژ هاي عمودي و افقي ، موارد اجرايي اتصالات با استخوان بندي بنا براي پيوند اسكلت نما سازي را مي توان مانند نكات مطرح شده در ساختمان هاي بتني به وجود آورد .
امروزه در بعضي موارد عمل شكل دادن به اسكلت بتني ، در قالب بندي شكل گيري و مادگي ( مقعر و محدب ) و در طرح هاي مختلف هندسي انجام مي شود . به خصوص در مواردي ، انواح رسمي بندي ها و حاشيه كشي بر اسكلت بتني را با دورهاي جالب قوسي در قالب بندي ها به وجود مي آوردند تا بعد از بتن ريزي و دكفره كردن قالب ( باز شدن قالب ) نيز اشكالي در اسكلت بتني پديد نيايد . اين كار از ويژگي هاي كارهاي هنري بر روي بتن به حساب مي آيد .
اجراي فرم دهي به اسكلت بتني ، در زمينه كارهاي بتني داراي نماي اكسپوزه كه در نوع خود جالب و گاهي بي مانند است . اصالت اصل نماسازي در كار هاي معماري اسلامي از ضابطه خاص خود پيروي مي كند . بنابراين با تعصب خاص نسبت به اين ضوابط و استفاده و بهره گيري از آنها ، چه در سازه هاي ماسونري ( آجري ) و چه در سازه هاي فلزي و نيمه اسكلت بتني و تمام اسكلت بتني با روش ميلگردهاي مهاري مقاوم . تسمه كشي . نبشي كشي و ساير اتصالات است كه اصل و اساس زيربندي كارهاي تزئيني معماري اسلامي و اسكلت و استخوان بندي كامل بنا به وجود خواهد آمد .
در سازه هاي فلزي اجراي كلاف بندي و زير سازي ، اسكلت نماسازي نيز بوسيله اتصالات و جوش كاري اصولي و بسيار مطمئن و بار بر قابل اجراست . با استفاده از اتصالات ذكر شده در سازه هاي فلزي مي توان كارهاي زيادي انجام داد . از جمله زير بندي نماسازي ها بسيار شگرف و زيبا تحت اصول مباني نماسازي براي زير بندي و تيغه كشي براي كارهاي گچ بري ؛ خطوط مختلف گچي و همچنين بدون زير بندي تيغه بوسيله گلچين معقلي ، خطوط بنايي و معقلي ؛ كارهاي بسيار زيباي كاشي معرق ؛ پنجره هاي معرق مشبك سازي ها ؛ مقرنس بندي ؛ رسمي بندي ؛ يزدي بندي ؛ گونه سازي ؛ طاسه سازي ؛ محراب سازي و پيشخان سازي هاست . همچنين مي توان با ساختن جداره اي سبك و با ضخامت بسيار كم و مقاوم با فاصله اي از اسكلت و استخوان بندي از بنا و با اتصالات مقاوم و كلاف پوششي كاذب به وجود آورد .
اين اجرا وسيله اتصالات اصولي با بينش كافي طراحي و سپس انجام مي شود .
از آن جمله مي توان به نحوه اجراي گنبد با ( سازه فلزي ) اشاره نمود :
معمولا گنبد بر روي چهار ستون قرار مي گيرد ستون ها با در نظر گرفتن ارتفاع مورد نظر ، كلاف مربع شكل ايجاد مي كنند (a) بر روي دهانه ستون ها ، چهار خرپا قرار ميگيرد كه باعث مي شود اين مربع به هشت ضلعي در ارتفاع بالاتر (b) تبديل شود ( اين ارتفاع ناحيه شكنج را تشكيل مي دهد كه در چهار كنج فيلپوش هايي ايجاد مي كند .) يك حلقه هشت ضلعي بر روي خرپا ها قرار مي گيرد (c)‌ كه شرايط لازم براي قرارگيري ساق گنبد ايجاد شود . ساق گنبد به ارتفاع مورد نظر مي رسد (d) و سپس پروفيل هاي قوس گنبد كه قبلا اجرا شده به روي ساق نصب مي شود (e) .
( گنبد مساجد الحميد شهر جديد گلبهار و شهر جديد بينالود از جمله مساجدي است كه با استفاده از اين شيوه ساخته شده است . )
بديهي است با رعايت نكات ياد شده و استفاده از تجربه هاي اجرايي اصولي و تجربه افراد مجرب مي توان بنايي را اجرا كرد كه داراي بيشترين عمر مفيد و بهره دهي دراز مدت باشد . اين مسئله در ساخت مسجد بسيار مهم است . چرا كه بناي مسجد ، بنايي ماندگار است . براي مثال بايد مجددا به مساجد به جا مانده از روزگاران گذشته اشاره كنيم كه هنوز هم قابل استفاده اند . مسجد فهرج يزد در زمان سعيد ابن عثمان و در نيمه نخست قرن اول هجري از خشت ساخته شد . ستون ها و پايه هاي ستبر باربر ( پيل پايه ) و قوس هاي بكار رفته در اين مسجد بيشتر ساساني است ، ارتفاع ديوار ها تا حدي كوتاه و پوشش طاف ها پوشش گهواره اي آهنگ است . گلدسته خشتي الحاقي آن از دوره سلجوقي مي باشد ، كه فقط كف پله هاي آن از آجر بزرگ استفاده شده است در انتهاي گلدسته ، كنگره هايي كه تداعي كنگره هاي سنگي از آثار تخت جمشيد را مي نمايد . پوشش داخلي اندود كاهگل و گچ كاري و تعدادي گلهاي گچ بري شده برجسته در تركيب گلهاي رزاس هخامنشي ، تزئين سازه داخلي مسجد را به وجود آورده است . نماي خارجي اين مسجد ، اندود كاهگل ريگ است . اين مسجد حياط محدودي دارد . اين اثر بسيار ارزشمند خشتي ، از صدر اسلام تا كنون همواره مورد استفاده نمازگزاران بوده است .
ديگري مسجد جامع اصفهان است كه به حق موزه كاملي از هنر معماري به شمار مي آيد . نشانه هاي معماري اسلامي ايران موجود در اين مسجد كه از ادوار مختلف از صدر اسلام تا كنون بر جا مانده ، نمايانگر بسياري از ارزش هاي معماري اين سرزمين است . مسجد امام اصفهان نيز مسجدي منحصر به فرد در دنياي معماري است ، با ويژگي هاي بي نظير خود مانند " پژواك " صداي زير گنبد آن كه در قديم براي پخش خطابه خطيب مورد استفاده بوده است . مسجد شيخ لطف الله ، مسجد سيد اصفهاني ، مسجد ايلخاني اصفهان ، مسجد گوهرشاد مشهد ، مسجد جامع كبير يزد ، مسجد اردستان ، مسجد جامع عتيق شيراز و آثار بسياري كه براي شرح هر يك بايد كتابي نوشت نيز از جمله اين آثارند . اين آثار بسيار محكم و اصولي اكنون به دليل زيبايي و استحكام توجه محافل معماري و هنري بين المللي را به خود جلب كرده اند . بنابراين مي توان گفت كه اين آثار متعلق به دنيا و بشريت است . از اين رو برماست كه مساجد امروزي را از جهت استحكام و نماسازي در مقياسي اصولي بنا كنيم تا روزگار درازي پا بر جا و استوار و قابل استفاده باشند .
معماري مساجد در دوره هاي مختلف تاريخ ، بيانگر اعتقاد و بينش معماري هر عصر است . پايه و اصول طراحي مسجد ، ضمن اشاره به مواردي نظير ساختمان مسجد و معماري عملكردي آن و توضيح جهت قبله ، اتصال صفوف ، آستانه ورود به شبستان ، كفش كن ، وضو خانه ، آستانه ورود به مسجد و صحن به بيان اساس سازه اي مساجد و ارتباط آن با مهندسي سازه مي پردازد.

توجه به معماری مساجد یکی از عوامل مهمی است که در جذب افراد و بخصوص جوانان به سوی این مکان مقدس می تواند تأثیرگذار باشد. مسجد به عنوان یک بنای مذهبی و فضای پرستشگاهی در طول تاریخ هنر اسلامی همواره عالی ترین نمونه های معماری و تزئین را داشته و فضایی مقدس بوده است که مومنان آن را از فضای دنیوی پیرامون خود متمایز دانسته و معتقد بوده اند که این مکان با جایگاه قدسی می تواند بر معنای حرکت و کلمات انسان بیفزاید. نکته قابل توجه در معماری مساجد این است که معماری این بناها با بهره گیری از کلام وحی و با تکیه برنیازهای معنوی فطرت انسان بنا نهاده شده اند، از این رو هر انسانی از هر کجای این کره خاکی جذب زیبایی های ظاهری و معنوی معماری این اماکن می شود. جلوه های بسیاری از معماری و هنر در مساجد دیده می شود که این معماری و هنر آمیخته با مهندسی، گچبری، آجرکاری، موزاییک کاری، کاشیکاری، سفالگری، سنگ تراشی، مقرنس سازی، آیینه کاری، کنده کاری، منبت کاری، خاتم کاری، نگارگری، خوشنویسی، تذهیب،پرتو پردازی، فضاآرایی و محوطه سازی ارائه می شود و هر یک به تنهایی نمونه هایی از هنرمندی های بی بدیلی است که در این مکان های معنوی انجام می شود.
گنبد، محراب، گلدسته، ستون و منبر هر یک به نوعی پیامی معنوی را منتقل کرده و نقشی اساسی در اتصال هر چه بهتر به خالق هستی دارند.
در مساجدی که امروزه در کرمان ساخته می شود به معماری اصیل مذهبی آنچنان که در مساجد بزرگ و قدیمی این شهر چون مسجد مظفری و مسجد ملک وجود دارد توجهی نمی شود ولی تلاش بر این است تا با استفاده از هنرمندان خبره ای که در این زمینه فعالیت می کنند گام های مفیدی در نوع معماری مساجد امروزی برداشته شود و از سبک معماری مساجد قدیم و سنتی کرمان از جمله مسجد مظفری، ملک، پامنار، گنجعلیخان، وکیل، چهل ستون و خواجه خضر به طور جدی بهره گرفته شود.
مساجد قدیمی کرمان در معماری شان ویژگی ها و امتیازات مثبتی دارند که توجه دقیق و به کاربردن این ویژگی ها در ساخت مساجد امروزی می تواند حال و هوای مساجد امروزی را هم نیز مانند مساجد قدیمی کند.
مسجد جامع یا مسجد مظفری کرمان در کنار میدان مشتاقیه و ابتدای خیابان شریعتی واقع شده و یکی از زیباترین مساجد ایران است. براساس کتیبه سردر اصلی روز چهارشنبه شوال سال ۷۰۵ هجری قمری به دستور «امیر مبارزالدین مظفر » و استاد «حاج محمد یزدی» ساخت آن آغاز گردید و در اواخر سال ۷۵۵ هجری به پایان رسید. در قسمت غربی مسجد ایوانی است که بنای اصلی آن متعلق به دوره آل مظفر است ولی در دوره های بعدی الحاقات و تعمیراتی در مسجد صورت گرفته است از جمله تعمیرات و الحاقاتی که در دوره صفوی (شاه عباس دوم ) انجام یافته، بخشی از بدنه محراب مسجد است. مسجد با نقشه ۴ ایوانی ساخته شده و دارای سردری رفیع و باشکوه، ایوان، شبستان، مناره و صحـــنی بسیار زیبا است. سردر بزرگ و بلند با کاشیکاری جالب آن، شباهت زیادی به مسجد جامع یزد دارد. در طرف دری که از خیابان مظفری وارد مسجد می شوند سنگی بسیار عالی و شفاف به دیوار نصب است که به سنگ آینه شهرت دارد. این مسجد از یک صحن به ابعاد ۸۴ ۴۷، ۶۶‎/۵۶، متر وچهار ایوان تشکیل شده که امروزصحن آن وسیعتر شده است. در ایوان ضلع غربی محراب بسیار عالی و زیبایی وجود دارد که حاشیه بالای آن از سنگ مرمر سبز با خطوط بسیار شیوا و دلنشین منقوش و حجاری شده است. ارزشمندترین قسمت بنا، کاشیکاری معرق محراب و سردرشرقی مسجد است. در این مسجد انواع کاشی های معرق، هفت رنگ ساده و چند رنگ کار شده است. ساختمان مسجد به سبک بناهای اسلامی و شامل ۳ ایوان بزرگ غربی (قبله )، شمالی و جنوبی است که در سردر غربی از آثار عهد صفوی است. مناره و گلدسته مسجد در زمان کریم خان زند ۱۱۷۶ هـ .ق مرمت یافته است. مسجد امام یــــــا مسجد ملک یکی دیگر از مساجد سنتی کرمان است که بزرگترین و قدیمی ترین مسجد کرمان و شاید ایران باشد که در جنوب شرقی شهر کرمان در حاشیه خیابان امام خمینی واقع شده است. این مسجد با بیش از ۹۰۰ سال سابقه نخستین مسجد جامع شهر بوده است که تا دوران آل مظفر و ساخت مسجد مظفری کرمان به عنوان هسته ای مرکزی، اجتماعات در آن برگزار می شده است. این مسجد که دارای ۱۰۱ متر طول و ۹۱ متر عرض است، ده ها و صدها بار شاهداجتماع مردم کرمان برای رفع ظلم بوده است. این مسجد از نوع مساجد ۴ ایوانی است که عظیم ترین آنها ایوان بزرگ ضلع غربی است و بقیه در شمال، جنوب و شرق مسجد قراردارند. در دیگر ضلع ها نیز شبستان هایی وجود دارد که معروفترین آنها « شبستان امام حسین (ع) » در ضلع غربی است. ۳ در ورودی در این مسجد دیده می شود که به احتمال قوی، سردر جنوب غربی نخستین ورودی مسجد بوده است و بعدها با دخل و تصرفاتی که در بنا انجام گرفته و بخصوص با ساخت خیابان امام درهای شمالی و شرقی هم باز شده است.
باید تصریح کرد که صورت کلی بنا که امروزه به جای مانده در حقیقت حاصل توجهات و تعمیراتی است که به مرور زمان صورت گرفته تا جایی که به عقیده اهل فن بافت کلی و زیبای اولیه آن کاملاً دگرگون شده است. پیرامون مسجد در گذشته به صورت امروزی نبوده است بلکه این بنای بزرگ مانند نگینی در میان خانه های مسکونی و دیگر اماکن عمومی قرار داشته و در گذر زمان با تخریب بناهای پیرامون حالت اولیه خود را از دست داده است. در قدیمی مسجد، چوبی و کم ارتفاع بوده است و فلسفه کم ارتفاع بودن آن - مانند زورخانه های قدیمی - این بوده که افراد هنگام وارد شدن به مسجد سری به نشانه تعظیم خم کنند و بعد داخل شوند. بنای مسجد چهل ستون نیز در خیابان شریعتی واقع شده و بخشی از مجموعه ساختمانی حاج آقا علی مشتمل است که در سال ۱۳۲۸ه.ق از سوی حاج علی آقا مشهور به زعیم ا.... ساخته شده است. بنای مسجد مشتمل بر سردر، مناره، رواق، صحن و شبستان است. بنا دارای ۲ ورودی یکی از خیابان شریعتی و دیگری از جانب بازار حاج آقا علی است. سردرورودی اخیر مزین به مقرنس کاری و کاشیکاری معرق است. در بالای این سردر ۲ مناره با ماذنه قرار گرفته که با کاشیکاری معرق تزیین یافته اند. بعد از این ورودی، سرسرایی با پوشش گنبدی و تزئینات کاشی معرق قرار گرفته است بعد از سرسرا، شبستان ستوندار مسجد واقع است که به خاطر دارا بودن ۴۰عدد ستون به چهل ستون شهرت یافته است. ستون های سنگی این شبستان ۲ متر ارتفاع و ۹۰ سانتی متر قطر دارند و بر روی آنها پوشش طاق و گنبد شبستان قرار گرفته است. مسجد خواجه خضر یکی دیگر از مساجد قدیمی کرمان است که در محله خواجه خضر کرمان واقع شده و ظاهراً بنای اولیه آن به روزگار فرمانروایی قراختاییان در اوایل قرن هفتم هـ.ق ساخته شده بوده که در زلزله تیرماه ۱۳۶۱ شمسی دستخوش آسیب و ویرانی شده است. بنای قدیمی مسجد دارای ایوان مرتفعی به طول تقریبی ،۱۲ عرض ۸ و ارتفاع ۱۳ متر بوده که در دو طرف آن ۲ایوانچه و بربالای آنها غرفه هایی بوده است. در عقب ایوان شبستانی ستون دار به طول و عرض تقریبی ۲۰*۱۶ متر وجود داشته که پوشش طاق و گنبد آن بر روی ۱۲ ستون قرار گرفته است. بعد از زلزله و ویرانی این بنا سعی شده است تا بنای مذکور مانند قبل تعمیر و معماری شود.
مسجد وکیل کرمان هم در بازار وکیل قرار گرفته و بخشی از مجموعه ساختمانی وکیل است که در سال ۱۱۸۷ هـ.ق از سوی وکیل الملک بنا شده و در دوره قاجار و دوره اخیر بازسازی، تعمیر و تزئین شده است. مسجد با طرح ۴ ایوانی ساخته شده و ورودی آن در بازار قرار دارد. سردر ورودی مسجد دارای مقرنس کاری جالبی از کاشی است. حیاط شمالی مسجد که در اصلی مسجد به آن باز می شود سنگفرش شده و در تعمیرات دوره اخیر نماهای آن با کاشیکاری و آجر کاری تزئین شده است. مسجد دارای ۲ شبستان قدیم و جدید است. شبستان اصلی و قدیمی دارای پوشش گنبدی و کاشیکاری معرق زیبا و ستون های آجری است و در ضلع غربی آن محرابی با تزئینات کاشی خشتی دوره قاجار قرار دارد و شبستان جدید در دوره اخیر و با مصالح جدید ساخته شده است.
مسجد پامنار نیز در اواسط خیابان شهید فتحعلیشاهی قراردارد و از بناهای تاریخی قرن هشتم هجری و بانی آن یکی دیگر از پادشاهان آل مظفر است. این مسجد که در حال حاضر هم دایر است در سال ۷۹۳ هجری به فرمان عمادالدین سلطان محمود برادر شاه شجاع ساخته شده و شامل سردر ورودی و مناره و صحن کوچکی است. نمای سردر با کاشیکاری و مقرنس سازی زیبایی تزئین شده است. مسجد گنجعلی خان یکی دیگر از مساجد قدیمی شهر کرمان است که در ضلع غربی میدان گنجعلی خان قرار داد و از بناهای اوایل قرن ۱۱ ه.ق است که هنوز هم دایر است. تاریخ بنا در کتیبه سردر ۱۰۰۷ قمری و مساحت آن ۲۷‎/۵ مترمربع به شکل مربع و بدون حیاط است. در محراب آن سنگ مرمری با نقش آتشدان نصب شده است. مقرنسی کاری سقف مسجد گنجعلی خان با ایجاد نقاشی برروی گچ و کتیبه های گچی جلوه خاصی به مسجد داده و موزه ای از هنرهای کاشیکاری، نقاشی، گچ بری، خطاطی و مقرنس کاری است. با وجود داشتن چنین مساجد قدیمی در شهر کرمان با معماری زیبا و سنتی شان بهتر این است که هنرمندان و معماران عزیز در ساخت مساجد امروزی با نگاه تیزبینانه و البته مقلدانه از این مساجد بر معنویت مساجد امروزی نیز بیفزایند.

ندا بنی اسدی
روزنامه ایران

نخستين مسجدى که به‌دست پيامبر گرامى اسلام بنا شد، الگوى مساجد بى‌شمار و گوناگونى است که به‌دست هنرمندان ايرانى در سراسر سرزمين ايران بنا شده است.
مسجد فهرج يزد يکى از اولين نمونه‌هاى مساجد ايرانى است که از ابتدا براى مسجد ساخته شده است. اما بناهاى ديگرى که بعداً تبديل به مسجد شده‌اند. در شهرهاى ديگر ايران به وفور يافت مى‌شوند. مانند مسجد جامع بروجرد، مسجد نيريز و ... .
با آغاز سده سوم هجرى و با گسترش شهرها و روستاها مسجدهاى باشکوه و بزرگى در بيشتر شهرها بنياد گرديد. در آغاز اين سده که ابومسلم در خراسان بپا خاست و به براندازى امويان کمر بست، مسجد باشکوه و بسيار بزرگى در پايگاه خود نيشابور بنا کرد که مى‌گويند شش هزار تن مى‌توانسته‌اند در زير سر پوشيده‌هاى آن نماز گزارند و نزديک به هشتاد هزار گز زير ساختمان آن بوده است. در آن روزگار نه تنها در نيشابور که در بيشتر شهرها و شهرک‌ها در روستاهاى نام‌آور ايران مسجدهايى چون مسجد ابومسلم با اندازه‌هاى کوچکتر بنياد شد ک نشان آنها را در جامع ساوه، ابرقو، يزد، نائين و ميبد مى‌بينيم و تهرنگ بعضى از آنها پس از کاوش‌هاى باستان‌شناسى در اصفهان و اردستان و شهرهاى ديگر نيز بدست آمده است.
از سدهٔ سوم تا چهارم و آغاز سدهٔ پنجم هجرى بيشتر مسجدهاى ايران به همين شيوه بنياد مى‌شد. اما هر روز بر زيبايى و نغزى آن مى‌افزوده‌اند تا روزگار آن کاکويه که نغزکارى به والاترين پايهٔ خود مى‌رسد. (شبستان‌هاى جامع اصفهان به روزگار آل‌بويه و آل‌کاکويه). و هرگز ديگر هنر ما بدان پايگاه والا دست نيافت. در همان روزگار در برخى شهرها و روستاها مسجدهاى کوشکى نيز بنياد مى‌شد، که نام‌آورترين آنها جامع بروجرد است.
از سدهٔ پنجم هجرى کم‌کم گنبدخانه در کنار مسجد شبستانى بنياد مى‌شود که گاه گسيخته و گاه پيوسته است.
نشان مسجد دو ايوانى از سدهٔ هفتم درست است و هنوز دو ايوان مسجد زوزن هنوز برپا است. پس از آن مسجد فريومد را مى‌بينيم که دو ايوانى ساخته شده. اين‌گونه مسجدها تنها در استان خراسان ديده مى‌شود و اگر در استان‌هاى ديگر هم باشد در آغاز چنين نبوده و در پى دستکارى‌ها و افزوده‌هاى تازه چنين چهره‌اى يافته است. چنانکه بيشتر مسجدهاى چهار ايوانى امروز هم مانند جامع اصفهان، مسجد نوشيراز از آغاز شبستانى بود، که چند دهانه از شبستان‌هاى چهاربر آنرا برداشته و بجاى آن ايوان ساخته‌اند. به همين شکل در مسجد جامع ساوه در ايوان پديد آمده که روبروى هم نيستند. مسجد جامع سمنان يک ايوان در پيش گنبدخانه دارد که پيش از سده هفتم روبروى شبستان کهن‌تر ساخته شده است؛ اما مسجد جامع يزد هم باز يک ايوانى است. با اين‌که بيشتر مسجدهاى هم‌زمان آن چون مسجد جامع ورامين چهارايوانى است.
مسجد يک‌ايوانى تا يکى دو سده پيش ساخته مى‌شد. چنانکه مسجد جامع رجبعلى در خونگاه و مسجد جامع تهران نيز چنين است.
از سدهٔ نهم هم مسجد يک ايوانى داريم که در نگاه اول چهار ايوانى به نظر مى‌رسد (مسجد جامع نو و يا مسجد امير چخماق يزد).
پس از سده هفتم بيشتر مسجدها چهار ايوانى است. از اين پس ديگر مسجد چهار ايوانى چنان به‌چشم آشنا شده بود که اگر مسجدى چنين نبود گونه‌اى کاستى براى آن به‌شمار مى‌آمد.
در ايران زمين از روزگار ديرين در پيش نيايشگاه و بيرون از آن، جايى براى شست‌وشو در نظر گرفته مى‌شد که نيايشگر و نمازگزار پيش از ورود به نيايشگاه، پليد‌ى‌ها را از خود دور کند و آماده نيايش شود. در ميان اديان آسمانى و آيين‌هاى يکتاپرستي، اسلام پيش از همه و همه جا بر پاکيزگى پاى فشرده است.
در نيايشگاه‌هاى کهن پادياد (وضوخانه) را در پيش درگاه اما در ژرفا مى‌ساختند. تا چندى پيش اين پاديادها يا گودال باغچه‌ها هنوز ديده مى‌شد.
اين گونه‌ گودال باغچه‌‌ها در يزد، نائين، اردستان، زوراه، کاشان و بسيارى ديگر از شهرها ديده مى‌شود.
پيرامون مسجد نيز هميشه گذر و بازار و کوچه سرپوشيده (ساباط) بود تا آلوده‌اى نتواند در کنار آن درنگ کند.
در بازارچه‌هايى که به باروى مسجد مى‌پيوست دکان‌ها را به بارو نمى‌چسباندند و بجاى رده دکان‌ها طاقنمايى مى‌ساختند که پاسخگوى دهانه دکان‌هاى آن سوى بازارچه باشد.
همچنين اگر مدرسه‌اى در کنار مسجد بنا مى‌شد، پيوسته، با بارو و ديوار مسجد بجاى اتاق راهرو مى‌ساختند.
يکى از اندام‌هاى وابسته به مسجد، روغن‌گرى و روغن‌کشى بود که روغن چراغ‌هاى آن را فراهم مى‌کرد.
ميان‌سرا و پيشگاه درونى مسجد با استخر بزرگ و پرآب و گهگاه جوى آب روان و باغچه‌هايى با درختان سايه‌افکن، نمازگزاران و مسجديان را به ياد بهشت مى‌انداخت.
در بيرون مسجد و در پيشگاه آن نيز دربندى بنام پيشخان يا جلوخان جاى داشت که بيشتر ساختمان‌هاى وابسته به آن مى‌پيوست. (جامع يزد، مسجد مظفرى کرمان و مسجد امام قزوين، بروجرد و ...) گاهى در پيش درگاهِ مسجد نيز آب‌نما مى‌ساختند. در برخى مساجد ميانسراى سرگشاده و پيشگاه درونى ندارد ولى پيرامون آنها را باغ و چمن فرا گرفته و با بارويى با کوچه و گذر از ديگر ساختمان‌ها جدا مى‌شود. (مسجد کبود تبريز، مسجد ملارستمِ مراغه و ...). يا در کنار آن ميدان و ”واشدگاهي“ است که آنرا از داشتن ميانسرا بى‌نياز مى‌کند. (مسجدشيخ‌لطف‌الله).

http://i2.tinypic.com/8720dip.jpg


http://i8.tinypic.com/8gg9iew.jpg

چند مسجد انگشت‌شمار هم هست که جز برف‌انداز سرگشاده‌اى در ميان يا کنار خود ندارد. (مسجد ملاعبدالخالق يزد، مسجد قنبر عليخان تهران) در اين‌گونه مسجدها بام‌ جاى سرگشاده را مى‌گيرد. اما هر مسجدى ناگزير از دشاتن برف‌انداز است.


در شهرهاى سردسير و روستاهاى کوهستاني، بيشتر مسجدها با ستون‌ها و ديرک‌هاى چوبين و پوشش تخت بنياد شده که زيباترين و بااندام‌ترين آنها مسجد ”پر ذلر“ (ميان ده) ابيانه، مسجد طرزجان و بنادک يزد (که ويران و نوسازى شده) و مسچدهاى ملارستم، معزالدين مراغه و مسجد مهرآباد و گزارش و گنبد بناب و همچنين مسجد مياندوآب و مسجد خوانسار است.

منبع: آفتاب دات آی آر

http://i7.tinypic.com/818mlb5.jpg

مسجد میرزا علی اکبر خان اردبیل :
مسجد میرزا علی اکبر خان که در مرکز اردبیل و رو به روی راسته بازار واقع شده، بنایی است مربوط به دوره قاجار که به سبک معماری سنتی بناهای تاریخی یعنی تاق و چشمه ساخته شده و مصالح غالب آن آجر و سنگ است. بنای مسجد در اواسط دوره قاجار به دست خانواده امینی ها ساخته شده است. سپس در فاصله سالهای 1330 تا 1335 در دوره زندگی آقا میرزا علی اکبر مجتهد که از روحانیان بسیار با نفوذ اردبیل بوده تعمیرات اساسی روی آن انجام گرفته است. از آنجا که محل درس و منبر آقا میرزا علی اکبر در همان مسجد امینی ها بوده از همان تاریخ مسجد به نام میرزا علی اکبر شهرت پیدا کرده است. مسجد میرزا علی اکبر از آغاز تاسیس به علت اینکه در حساس ترین تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران ساخته شده همواره کانون و مرکز تجمعات سیاسی و مذهبی مردم اردبیل بوده است. حتی در فتوی جهادی که میرزا علی اکبر علیه بلشویکها صادر کرد این مسجد مدتها به ستاد نظامی و سیاسی منطقه تبدیل شده بود. در سالهای قبل از انقلاب اسلامی نیز این مسجد کانون حرکتهای انقلابی بود و پس از انقلاب نیز نقش این مسجد به عنوان یک کانون مهم انجام فعالیتهای سیاسی و فرهنگی همچنان حفظ شده است.
این مسجد که به مسجد آقا نیز شهرت دارد دارای سه در ورودی است. در شمالی که در مقابل میدان امام قرار گرفته یک در فلزی است که با بافت سنتی مسجد سنخیت ندارد. در دوم که در سمت غربی و مشرف به خیابان سیمتری است یک در چوبی ساده است. در سوم در قسمت جنوبی مسجد است که به کوچه شهیدگاه مشرف است. مسجد دارای دو حیاط اندرونی و بیرونی است و در قسمتی از آنها شیشه های رنگی روی گره چینی ها کار شده است. شبستان اصلی مسجد فضایی است به شکل مربع مستطیل که دارای 36 متر طول و 9/32 عرض است. در ضلع شمالی مسجد مدرسه علمیه محمدیه بوده است که ساختمان قدیمی آن در سالهای پس از انقلاب تخریب و به سبک جدید ساخته شد. این مدرسه دو طبقه است و برای طلاب علوم دینی چند حجره دارد. ضمنا کتابخانه و قرائتخانه محمدیه نیز در این قسمت از مجموعه مسجد قرار داشت. این کتابخانه برای اولین بار در سال 1339 خورشیدی تاسیس شد که امروز بنای نوساز آن در اختیار طلاب علوم دینی قرار گرفته است. سقف شبستان اصلی مسجد که به صورت تاق و چشمه بنا شده روی 30 ستون استوار شده است. سقف گنبدی است در فاصله 20/3 متری و دو پایه در جلو و پشت آن زده شده است. اخیرا در وسط این چشمه کلاه فرنگی در دو طبقه ایجاد شده که به هیچ عنوان با معماری سنتی مسجد همخوانی ندارد و در ایجاد آن ملاحظات فنی معمول نشده است. در دو سال گذشته نیز تعمیراتی روی چند پایه صورت گرفته که با کم عرض کردن پایه ها و استفاده از صفحه آهنی، فضاسازی ناموزونی به عمل آمده، اما به دلیل مخالفت سازمان میراث فرهنگی از ادامه این کار جلوگیری شد. همچنین ساختن محراب سنگی و نصب سنگ تراورتن در ازاره دیوار در ردیف محراب ناهماهنگی های بسیاری را در سبک و بافت معماری سنتی بنا ایجاد کرده است.
در سال 1370 منار مسجد مورد مرمت قرار گرفت و بخشی از آن مستحکم سازی شد و در حال حاظر با توجه به پایان پذیرفتن تعمیرات لازم این مناره جلوه بسیار زیبایی به خود گرفته است. در مجموع مسجد میرزا علی اکبر به عنوان یک بنای دوره قاجار دارای ارزش و اعتبار مخصوص به خود است و تنها مسجدی است که به همان سبک از دوره قاجار به جا مانده است .

مقدمه
مسجد ،عنصري كه دوباره بايد شناخت
معماري اسلامي يك تجلي هنرمندانه از حكمت اسلامي و ايراني به حساب مي آيد و مسجد به عنوان محل عبادت مسلمانان يكي از نمادهاي بارز اين هنر اسلامي است.اكنون راجع به نقش مسجد در جوامع اسلامي و رابطه متقابل آن با معماري اسلامي صحبت مي كنيم.
- اين بحث داراي دو بعد است. يعني دو وجهه را درباره مسجد مورد توجه قرار مي دهد. يك وجهه آن، چيستي كاربرد مسجد در طول تاريخ اسلام است. وجهه ديگر آن، نسبت معماري اسلام با مسجد يا تأثير و تأثر متقابل معماري اسلامي و مفهوم و معناي مسجد است.
راجع به بعد اول بايد بگوييم كه مسجد اصلي ترين مكان در تمدن اسلامي است. چه در دوران صدر اسلام، كه يك مكان چند منظوره به حساب مي آمد و چه در اين دوره كه باز به عنوان اصلي ترين مكان در شهري كه هويت اسلامي دارد؛ محسوب مي شود. در صدر اسلام، مسجد محلي بود كه ابتدا و بالذات محل عبادت و ارتباط انسان با خدا بود، اما صرفاً به عبادت ختم نمي شد، بلكه تمامي اموري كه در مسائل اجتماعي به جهان اسلام و مسلمين مربوط مي شد، در مسجد صورت مي گرفت، اولين مسجدي را كه پيامبر در مدينه ساخت، در نظر بگيريد. هم محل زندگي پيامبر(ص) بود، چرا كه ۹ حجره آن تحت اختيار زنان پيامبر قرار داشت. در عين حال دارالاماره نيز بود؛ يعني پيامبر(ص) در آنجا جامعه مسلمين را اداره مي كرد. دارالافتاء و دارالقضاء و محلي براي تجمع فقرا و بيچارگان نيز بود. در تاريخ تمدن اسلامي، كاركرد مسجد، چه در صدر اسلام چه در زمان پيامبر(ص) و چه بعد از ايشان، مسجد تقريباً يك محل چند منظوره است كه تمامي حوائج مادي و معنوي مسلمين را برآورده مي كند. حتي مسجد محل تدريس و تعليم نيز به حساب مي آمد.
- همزمان با تخصصي شدن امور و پيچيدگي هاي امور اجتماعي در جهان اسلام، كه از يك سو محصول گسترش كيفي جهان اسلام و از سويي ديگر محصول آشنايي با نظامهاي كلاسيك در تمدنها و كشورهاي ديگر، از جمله تمدنهاي روم و ايران بود؛ يك نوع تقسيم وظايفي به وجود آمد و اين تقسيم وظايف به تخصيص مكانهايي كه بستر انجام اين وظايف بودند، انجاميد. به عنوان مثال مسجدي كه در صدر اسلام تمام كارها را انجام مي دهد در حكومت امويان ديگر تمامي آن كاركردها را نداشت.
معاويه وقتي در شام تشكيل حكومت مي دهد، سعي مي كند متأثر از حكومت يوناني و رومي يك حكومت مدرن داشته باشد. از زمان معاويه به بعد در خاندان اموي اين تقسيم وظايف به تقسيم اموري منجر شد كه در مسجد انجام مي گرفت. به موازات مسجد دارالافتاء و دارالقضاء و مكتب هايي ديگر تشكيل شد، پس اين تقسيمي كه درتاريخ اسلام در كاركرد مسجد انجام گرفت، بيشتر محصول پيچيدگي هاي امور مسلمين در حوزه اجتماعي بود.
* به نظر مي رسد كه اين تجزيه امور مختلف و خارج شدن آنها از ساحت مسجد، منجر به دور شدن از آن اصل معنوي نيز شد. مسجد در ساختار منسجم اوليه، هويتي به بقيه امور مي بخشد، اما با تجزيه امور ديگر، آن هويت يگانه خدشه دار مي شود. وقتي شما به عنوان دارالقضاء، دارالافتاء و دارالاماره در مسجد كه خانه خداست فعاليت مي كنيد، قداست معنوي خاص مسجد بر ذهن و روح شما تأثير مي گذارد و فضاي خانه خدا را تداعي مي كند. اصطلاح خانه خدا يك اصطلاح كاملاً تأويلي است، يعني محل تجلي و حضور خدا. وقتي شما وارد چنين فضايي مي شويد و در آن به فعاليت مي پردازيد، مطمئناً بر شما تأثير مي گذارد و جنبه معنوي خاصي براي آن در نظر مي گيريد. حضور در اين فضا به اين كاركرد سياسي، اجتماعي، اقتصادي و تعليم و تربيتي، يك هويت معنوي خاص مي بخشد. پس اين تجزيه مي توانسته به نحوي به يك سكولاريسم در متن فرهنگ ما تبديل شود.
* يعني به نوعي در همان اوان قرون اسلامي در قرن دوم هجري، يك نوع دوگانه انگاري در بطن نگاه به هويت فرهنگي و اجتماعي مسجد به عنوان اصلي ترين مركز مسلمانان ايجاد شده و به مرور اين اختلاف شدت پيدا كرده است.
- اينجا دو نكته قابل طرح است. نخست اينكه اين تقسيم وظايف اجتناب ناپذير بود. هرچه قدر جامعه وسيع مي شد، امور آن نيز گسترده تر مي شد. شايد يك محل، جوابگوي بررسي و تدبير اين امور گسترده نبود. اما به نظر من در عين حال اين اجتناب ناپذيري تمدن اسلامي سعي كرد، با خلق فضاهاي مشابه مسجد در محلهايي كه قبلاً كار آنها در مسجد صورت مي گرفت؛ به گونه اي آن فضاي معنوي را تداعي كند. شما وقتي وارد يك شهر اسلامي مي شويد؛ يعني شهري كه هويتي اسلامي دارد، دو بعد را مي توانيد ببينيد. يك بعد اين هويت، بعدي معنوي است كه مسلمان بودن شهر، نمايانگر آن است. بعد ديگر آن، بعد كالبدي و فضايي آن است كه هويت مادي شهر به حساب مي آيد.
در اين شهر معماري مسجد، معماري مركزي شهر است. هنگامي كه معماري كوفه به اميرالمؤمنين(ع) داده شد، حضرت ابتدا مسجد كوفه را ساختند. براساس سنت اسلامي بعد از مسجد، مدرسه و بعد بازار ساخته مي شود. در تمدن اسلامي براساس آن سنت اسلامي سعي شده است؛ هنگامي كه تقسيم وظايف و گستردگي امور سبب شده تا ساختمانهاي مجزايي به وجود بيايند، حداقل با فضا سازي مشابه معماري مسجد، فضاي معنوي مسجد به آن مراكز انتقال داده شود. در تمامي شهرهاي سنتي چه در ايران و چه در عربستان و مصر و سوريه و حتي شمال آفريقا و هند مي بينيم كه در يك شهر اسلامي با هويتي اسلامي بعد از مسجد جامع كه نماد شهر است، مدرسه به وجود آمده است با همان قوس ها و مقرنس هاي معماري مسجد. مدارس همان فضاي مسجد را تداعي مي كنند. زيرا در تمدن اسلامي تعليم و تربيت جزيي از عبادت به حساب مي آيد. وقتي به صدر اسلام برمي گرديم، مي بينيم كه پيامبر(ص) هنگام حضور در مسجد به گروهي كه در حال تعليم و تعلم بودند، مي پيوندد. يا اين كه پيامبر(ص) فرموده اند: يك ساعت تفكر بهتر از هفتاد سال عبادت است. اين مسئله نشان دهنده اين است كه در اسلام تعليم و تربيت جزيي از عبادت است و براي همين نيز فضاي مدرسه در معماري، شبيه فضاي مسجد مي شود.
مسئله بعدي بازار است. به بازارهاي سنتي موجود مانند بازار وكيل، بازار كاشان و بازار اصفهان كه توجه كنيد، مي بينيد كه معماري آن معماري قدسي است. وجود مقرنس ها و مبناهاي قوسي و دايره اي از اين دست است. اين نشان دهنده اين است كه معمار مسلمان يا طراح شهر اسلامي با همانند كردن فضاي معماري بازار و مسجد، مي خواهد بگويد كه هنگامي كه از مسجد خارج و به سمت بازار روان شدي، جدايي از آن عبادت خدا حاصل نشده و تفاوتي بين تجارت و عبادت نيست. آن چيزي كه ما را به همانندي تجارت و عبادت مي رساند، كالبد يا همان فضا است. به همين دليل شما در معماري اسلامي، فضاي مسجد، بازار و مدرسه را شبيه و يكسان مي بيند، هر چند آن را به عنوان يك قصور تلقي نمي كنيد. در بررسي تاريخ معماري اسلامي تا دوران معاصر متوجه مي شويد كه مسجد و مدرسه و بازار هويت واحدي دارند، اما دارالاماره ها اين گونه نيستند. زيرا اصلاً بعد از زمان اميرالمؤمنين(ع) هويت سياست از ديانت جدا شد. اگر بعد از حضرت علي(ع) كساني كه از سنخ و جنس ايشان بودند، حكومت را به دست مي گرفتند، ديگر معماري حكومتي نداشتيم، بلكه معماري سياسي نيز همان معماري مذهبي مي شد. حضرت علي(ع)، دارالاماره درست نكردند. متأسفانه به دليل سكولاريسمي كه در متن جامعه به وجود آمد، سياست بنيان خود را از معنويت جدا كرد. امويان و مروانيان و حتي عباسيان تحت تأثير همين نگره بودند. بغداد ساخته منصور دوانيقي است. اما معماري ساختمان هاي درالاماره آن همانند معماري مساجد نيست.
* البته بحث ديگري نيز در اينجا مطرح مي شود و آن اين كه در شهر غير عرب مسلمان حضور معماري قدسي را در دارالاماره ها نيز مي توان ديد. قصرهاي باشكوه اندلس و مصر با آن معماري شبه قدسي مويدي بر اين گفتار است.
- بايد در تكميل بحث قبلي بگوييم يكي از قصوري كه در هنر اسلامي قابل بحث است قصرالمشتي يا قصر زمستاني است.در آنجا ما پيكره نگاري زنان رقاص را داريم.اما ما در مسجد نقوش حيواني و انساني را نداريم، زيرا اين به منزله همان تمثيل و شمايل بت است.
- عرب از قبل با اين فضاها آشنا نبوده است بلكه از تمدن هاي ديگر نيز چيزهايي اخذ كرده است.

عناصر مشترک در مســاجد



بطور کلی ، مساجد دارای عناصر مشترکی هستند که آنها را از سایر بناها متمایز می سازد . این عناصر مشترک عبارتند از : صحن ، ایوان ، رواق ريا، مناره ، گنبد ، شبستان و محراب .


ولی باید توجه داشت که بعضی از مساجد فاقد صحن و مناره هستند مانند مسجد شیخ لطف الله اصفهان و تعدادی از مساجد اولیه اسلامی نیز ایوان و گنبد ندارند مانند تاریخانه دامغان ، اما هیچ مسجدی نمی تواند محراب نداشته باشد بنابراین کلیه عناصر ذکر شده ، به نوعی ، کم یا زیاد در ساختمان مساجد اسلامی بکار گرفته شده اند .


مثلاً بعضی از مساجد دارای چندین محراب هستند مانند مسجد جامع اصفهان که 9 محراب دارد ولی اکثر مساجد دارای یک محراب در جنوب مسجدند .


در ساختار بعضی از مساجد طاق نماها ، نقش اساسی و کاربری دارند در صورتی که در برخی دیگر منحصراً دارای جنبه زیبائی شناختی و تزئینی و ایجاد تقارن و خارج کردن دیوارها از شکل یکنواختی می باشد .



صحن و حیـــاط



یکی از عناصر مهم معماری مساجداسلامی ، صحن و حیاط است که به دلیل پیروی از طرح و نقشه اولین مسجد جهان (مسجد النبی) طرح مربع و یا مربع مستطسل دارد و فضایی آزاد و روحانی را برای واردین به مسجد ایجاد می کند .


در واقع شکل و فرم و عناصر تزوینی ابتدا در همین صحن ها به نمایش در می آیند و شما هنگام ورود به مسجد بسیاری از عناصر معماری و تزئینات وابسته به معماری را یکجا مشاهده می کنید .


در وسط صحن حیاط ، آب مضهر پاکیزگی و نظافت در حوض بزرگی که با فضاسازی بنا بصورت دایره و یا مربع و مستطیل و یا هشت گوش متناسب است ، متجلی می شود .


معمولاً معماران چیره دست تمام دانش ها و رموز معماری خود را در یک بنای مقدس بکار می بردند . از این رو ، محل حوض را در جایی انتخاب می کردند که لااقل تصویر بخش اعضمی از بنا بویژه ایوان ها و طاق نماهای زیبا که دارای تزئینات و رنگ های الوان بودند کاملاً در حوض منعکس شود ( مانند مسجد امام خمینی اصفهان ) .


هنگامی که این آیینه کاذب ، با موج کوچکی شکسته می شود ، انسان متفکر و عارف به چشم دل می بیند که هیچ چیز جز ذات اقدس پروردگاری پایدار نیست .


بنابراین حوض علاوه بر کارکردی که یرای وضو ساختن دارد ، نمادی تزئینی نیز به شمار می رود . در بعضی از مساجد مانند مسجد عتیق شیراز بر روی حوض ، سکو یا تختگاهی ساخته اند که پایه های آن در حوض است . در بالای این سکو که به آن « خدای خانه » می گویند مؤمنین دور از دسترس مردم عادی ، تلاوت قرآن مجید می پرداختند .


در مقابل بعضی از ایوان های مساجد ، صفه یا سکویی مجزا قرار داشت که طول و عرض آن متناسب دهانه ایوان به ارتفاع 30 تا 50 سانتی متر از سطح مسجد بالاتر بود .



این صفه ، مخصوص نمازگزاران فضای آزاد و از فضاهای دیگر متمایز بود و مردم با کفش بر روی این صفه رفت و امد نمی کردند .



رواق


رواق ها فضاهای سرپوشیده ستون دار دراطراف صحن و حیاط مساجد هستند که معمولاً در پشت آنها دیوار های انتهایی مسجد قرار دارند . ما در تاریخانه دامغان شاهد این رواق ها هستیم .


رواق ها بیشتر در مساجد کشورهای اسلامی حوزه مدیترانه ، هند و پاکستان بکار گرفته شده اند .



ایــوان


بدذون تردید ، زیباترین و عالیترین ایوان ها ، در مساجد و بناهای اسلامی ایران مشاهده می شود .


ایوان های مساجد ایران از نظر ارتفاع و تناسبات فنی و عناصر تزئینی در بین سایر بناها و مساجد اسلامی کشورهای جهان نمونه و منحصر به فرد هستند . تنوع و زیبایی بعضی از ایوان ها به قدری زیاد است که نمی توان آنها را با یکدیگر مقایسه کرد .


هر ایوانی زیبائی خاص مجموعه خود را دارد . ایوانهای ایرانی اغلب بلند و متناسب با بنا ساخته شده اند . بعلاوه وجود طاق نماهای بسیار جالب و متنوع اطراف ایوان ها ، آنها را از خشکی و تجرد خارج کرده و حالت موزونی به آنها داده است .


سقف ایوان ها که از نظر شکل و فرم مانند نیم کره یا نیم گنبد است با عانواع عناصر تزئینی مانند مقرنس ، آجرکاری ، گچبری ، آیینه کاری ، نقاشی ، بویژه کاشی کاری ، مزین شده است و در هر بنایی به تناسب اهمیت آن ، این تزئینات بیشتر و کاملتر زیباتر شده اند .


ایوان های ورودی مسجد جامع یزد ، مسجد شیخ لطف الله ، و مسجد و مدرسه چهار باغ ( مادر شاه ) در اصفهان از شاهکارهای هنری جهان محسوب می شوند .


ایوان صحن امیر علیشیر نوایی در آستان قدس رضوی از ایوانهای مشهور معماری اسلامی است . ایوانهای حرم حضرت عبدالعظیم (ع) و حرم حضرت معصومه (س) با نقوش متنوع هندسی بریده شده از آیینه چنان جلال و شکوهی دارند که هر بیننده را به خود جذب می نمایند . همچنین ایوانهای صفه صاحب ، صفه استاد و صفه درویش در مسجد جامع اصفهان از تنوع و زیبایی خاصی برخوردارند که کمتر مسجدی در جهان از این جهت به پای آنها برسد .

مناره ها بناهایی هستند در قالب برج بلند و باریک که معمولاً در کنار مساجد و بقاع متبرکه برای گفتن اذان ساخته می شوند . در گذشته مناره ها نقش میل راهنما در کنار جاده ها و ابتدای شهرها و در کنار مساجد ، کاروانسرا ها ، مدارس و دارالضیافه ها ( مهمان پذیر ) را ایفا می کردند .
این بناها به بدلیل روشن کردن چراغ و یا آتش برفراز آنها برای راهنمایی مسافرانی که شب هنگام از راه های دور به طرف شهر می آمدند به « مناره » یا محل نور معروف شدند و برخی از منابع به آن میل هم گفته اند .
کلمه منار یا مناره به معنی جای نور و نار (آتش) است و در فرهنگ های لغت نیز به همین معنی آمده است . پلکان های مناره ها از داخل بصورت مارپیچ است و هرچه بطرف رأس منار پیش می رود پهنای پله ها کمتر و باریک تر می شود .
از آثار و علایم مناره ها ی قبل از اسلامکه تعداد کمی از انها برجای مانده اند ، معلوم می شود که مناره ها با هدف کاربری علایم راهنمایی در دوران قبل از اسلام ساخته می شده اند .
قدیمی ترین منار یا برج راهنمای موجود در ایران، میل اژدها مربوط به دوره اشکانی ست که در غرب نور اباد ممسنی قرار دارد این میل 7 متر بلندی دارد و مصالح آن از سنگ های سفید با تراش منظم است ، پلکان های میل اژدها از داخل است و در بالای آن آتشدان سنگی وجود دارد .
از دوره ساسانی نیز ،مناری با خصوصیاتی متفاوت با منار دوره اشکانی موجود است که در شهر باستانی فیروز آباد واقع در فارس به صورت توده بزرگی از سنگ وگچ قرار دارد .
این منار چهارضلعی بوده است و پلکان آن خارج از منار و بر بدنه بیرونی ان احداث شده بود . ارتفاع منار در اصل 33 متر بوده و ابعاد آن در پای منار حدود 11 متر است و هر قدر به طرف بالا می رود از پهنای آن کاسته می شود . ویرانه های این منار هنوز هم دارای عظمت و بزرگی یک بنای حجیم است .
در دوره اسلامی ساختن مناره ها در کنار مسجد و یا مقابر متداول شد اما اولین مناره را متعلق به قرن سوم هجری می دانند که در شهرستان قم واقع است . این منارۀ آجری علاوه بر عملکرد شاخص شهری احتمال به عنوان میل راهنما هم کاربرد داشته و در بالای آن اذان نیز گفته می شد .
این مناره مدور و راه پله آن از درون است ، قسمت های زیادی از آن فروریخته و چندین بار تعمیر شده است . از مناره های قدیم دیگر ، منار تاریخانه دامغان است که از خشت و گل با پایه چهار ضلعی بوده که تخریب شده است و مجدداً منار جدیدتری به جای آن ساخته شده است .
دیگر منارهای فدیمی ، منار مسجد جورجیر اصفهان است که از خشت ساخته شده بود . منار خشتی مسجد جامع فهرج در یزد ( قرن سوم هجری ) مناری ست الحلقی که بعد ها به مسجد اضافه شده است ، این منار نیز از منارهای قدیمی ایران است . یکی دیگر از قدیمی ترین منارهای آجری ایران مربوط به قرن چهارم هجری مناره ایاز کنار مقبره ارسلان جاذب واقع در 36 کیلومتری شهر مشهد است این منار شاید تنها اثر معماری دوره غزنوی در خاک ایران باشد که بصورت منفرد دیده می شود که قبلاً به بنایی دیگر تکیه داشته است .
در ایران تعداد زیادی مناره وجود داشته است که سیاحان و مورخان از آن ها یاد کرده اند ولی به مرور ایام تخریب و منهدم شده اند و امروز اثری از آنها نیست .منارها ابتدا منفرد بودند و مصالح آنها از خشت بود و بعد ها با آجر همراه با تزئینات آجری و کتیبه ساخته شد . منار مسجد علی در اصفهان و منار تاریخانه بعداً به اصل بنا اضافه شده است . در همین زمان منارهای زوجی بویژه در دو طرف ایوانهای گنبد دار متداول گردید که در این حالت به آن ، گلدسته نیز گفته می شود .
قدیمی ترین منارهای دوره سلجوقی که دارای تاریخ هستند عبارتند از :
منار مسجد ساوه که تاریخ آن در پایان کتیبه آجری زیبای بدنه منار ذکر شده است و پس از آن منار مسجد پامنار زواره و سپس منار مسجد جامع کاشان و منارهای دیگر که تاریخ ساخت آنها پس از بناهای ذکر شده می باشد .زیباترین منارهای زوجی ایران در زمان صفویه احداث شده اند که نمونه های زیبای آن منارهای مسجد امام خمینی ( مسجد شاه اصفهان ) و منار های مدرسه چهار باغ ( مادر شاه ) در چهار باغ اصفهان است .

منار سازی در ایران از دوره قاجاریه رو به سقوط و افول نهاد هم چنان که اکثر بناهای سنتی ایران از دوره قاجاریه به بعد شکل های سنتی خود را از دست دادند .

منارها بطور کلی به دو دسته تقسیم می شوند :
1 . میل یا منارهای راهنما
2 . منارها یا گلدسته هایی که برای گفتن اذان و خبررسانی کتربرد داشته و دارند . از این رو ، در دوران اسلامی نام « مأذنه » نیز به خود گرفتند که قبل از وجود بلندگو بر بالای آنها اذان می گفتند .
شکل مأذنه متفاوت است اما در ایران تقریباً تمامی گلدسته ها یا مأذنه ها شبیه هم هستند ، بدنه یا ساق همه آنها در ایران مدور است و در گشور های بیشتر از طرح های چهار ضلعی ، شش و هشت ضلعی استفاده کرده اند . بدنه مأذنه در این کشور ها از مأذنه های ایران باریکتر است .
هر گلدسته یا مأذنه شامل قسمت های زسر است :
1 . پایه 2 . بدنه یا ساقه 3 . محل گفتن اذان (مأذنه ) 4 . تاج یا کلاهک
تا قبل از صفویه مصالح بیشتر گلدسته از آجر بود لیکن از این دوره ساقه گلدسته ها یکپارچه از جنس کاشی فیروزه ای که در متن آن از حروف معقلی ( حروف بنایی ) زرد رنگ با اسامی مختلف پروردگار و پیامبر اسلام (ص) و حضرت علی (ع) به صورت های گوناگون پدیدار شده است .

گنبد ها یکی از علائم معماری اسلامی هستند که متنوع ترین آنها در ایران به کار گرفته شده اند . این گنبد ها از خشت خام با اندود کاهگل یا آجر و سنگ در سرتاسر ایران اسلامی خودنمایی می کنند . انتخاب رنگ آبی که رنگیست آرام بخش و متعادل و روحانی ، برای خود مزیتی ست برای گنبد های ایرانی هنگامی که از بلندای شهر یا روستایی ، منظه آن را مشاهده می کنیم گنبد ها همانند نگین فیروزه ای در میان بافت های شهری و روستایی می درخشند .


بدون تردید راز پی بردن بشر به خواص قوس بر اثر تجربیاتی بوده که از طبیعت اطاف خود آموخته است . میوه درختان و دانه های گیاهی همه گرد و برخی بیضی شکل اند . تخم مرغ که در دسترس بشر بوده است ، اگر بصورت عمودی قرار گیرد، مقاومت بیشتری


دارد .


علاوه بر این ها شکل قوسی و منحنی ( انحنا ) ، خود حالت تعادل و آرامش و زیبایی را تداعی می کند .


بشر از هزاران سال پیش از میلاد به ایستایی و زیبایی و خواص قوس پی برده بود و آن را در ساختن بناها بکار می برد که در ایران اولین قوس ها در دوره عیلامی و بناهای آن دوره دیده شد ( چغازنبیل و هفت تپه ) و سپس در دوره های بعد بویژه در دوره ساسانیان از شکل قوس بسیار استفاده گردید و نمونه های آن ایوان مدائن ( در خاک عراق ) و کاخ های فیروز آباد و سروستان است که در آن ها از طرح و فرم قوس ، برای پوشش بنا استفاده کردند .


طاق قوسی شکل نسبت به سطوح مسطح ، مقاومت بیشتری دارد و فشارهای وارده را به پایه های قوسی منتقل می کند به همین جهت بناهایی که در آن ها از قوس و گنبد استفاده شده است با وجود تخریب انسانی و عوامل جوی ، هنوز پابرجا هستند .


اما گنبد های ایرانی صرف نظر از نوع فن و تکنیکی که در ساخت آنها بکار رفته است به دو دسته رک و نار تقسیم می شوند .

گنبد های نار مانند گنبد مدرسه چهار باغ ( مدرسه امام صادق (ع) ) در اصفهان و گنبد میرزا رفعیا در اصفهان .


گنبد های رک نیز به سه گروه تقسیم می شوند که عبارتند از :


1 . گنبد های هرمی مانند گنبد های مقبره فیض کاشانی در کاشان و گنبد خانقاه حاج عبد الصمد در نطنز


2 . گنبد های مخروطی مانند گنبد میل رادکان در قوچان


3 . گنبد های اورچین ( پله پله ای ) مانند گنبد مقبره دانیال نبی (ع) در شوش

بعضی از گنبد ها نیز نار و رک هستند . تیزه گنبد رک و در پایه به صورت قوس و نار در می آید . گنبد اکثر مقابری که متعلق به سرداران ایران است مخروطی شکل و گنبد امام زاده ها تقریباً همه هرمی شکل و نار هستند . گنبد هایی که ما از خارج بنا مشاهده می کنیم پوسته بیرونی بنای گنبد است که به آن اصطلاحاً « خود » می گویند ، ولی گنبد دیگری در زیر گنبد خارجی قرار دارد که آن را از داخل مشاهده می کنیم و به آن اصطلاحاً « آهیانه » می گویند .

بنابراین گنبد های بناها شامل دو پوسته خود و آهیانه می باشند

مسجد دانشگاه دپوک، جاوا برات، اندونزی

مسجد دانشگاه در مرکز پرديس دانشگاه اندونزی در دپوک قرار دارد. در اصل اين مسجد برای گنجايش حدود ۳۰۰۰ نمازگزار در فضای سرپوشيده طراحی شده و می‌تواند تا ۵۰۰۰ نفر را به اضافه‌ی فضای سرباز در خود بگنجاند. انديشه‌ی طرح اصلی آن برگرفته از نوع معمول مساجد در اندونزی است که سقف‌های چند لايه از شاخصه‌های اصلی آن است.
http://www.imamhadi.com/html/mqa/image/Mosque02.jpg
مسجد تنگکو تنگاه زهرا کوالا ترنگانو، مالزی

مسجد تنگکو تنگاه زهرا که پس از به خاک سپرده شدن مادر سلطان کنونی مالزی در دهانه رودخانه ترنگانو به اين نام خوانده شد، به دليل آنکه بر روی آب شناور می‌نمايد، تمايل آن است که به «مسجد شناور» خوانده شود. اين مسجد در سپتامبر ۱۹۹۱ ساخته شد و توانايی گنجايش بين ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ نمازگزار را در يک زمان دارد.
http://www.imamhadi.com/html/mqa/image/Mosque03.jpg
مسجد سپيد شريف الدين ويساکو، بوسنی و هرزگوين

مسجد سپيد شريف‌ الدين در ويساکو (زمانی جزء کوچکی از يوگسلاوی) نماينده‌ی تصوير مدرنی از حضور بلند مدت جامعه‌ی مسلمانان در يک کشور سوسياليستی است. طرح مسجد جديد در ابتدا به عنوان گسستی در سنت به شمار آمد، اما در نهايت اعضای آن، اين بنا را با افتخار به عنوان يک شاخص مهم در شهر پذيرفتند.
http://www.imamhadi.com/html/mqa/image/Mosque04.jpg
مسجد قبا مدينه، عربستان سعودی

مسجد قبا در نقطه‌ای قرار دارد که حضرت محمد اولين مسجد را پس از هجرت به مدينه بنا نهاد. در طول دهه ۱۹۸۰، معمار مصری، عبد الواحد الوکيل بيش از دوازده عدد مسجد در عربستان سعودی طراحی نمود. در حالی که اين مساجد در اندازه و ساخت با يکديگر متفاوت‌اند، به شدت بر قالب‌های تاريخی مختلف متعلق به ميراث معماری جهان اسلام متکی هستند، که می‌توان به «احياء طلب» از آن نام برد.
http://www.imamhadi.com/html/mqa/image/Mosque05.jpg
مسجد گلی ماری، استراليا

مسجدی گلی که توسط شترداران افغان ساکن در استراليا در اواخر قرن نوزدهم بنا شده است.
http://www.imamhadi.com/html/mqa/image/Mosque07.jpg
مسجد جامع کوردوبا کوردوبا، اسپانيا

ساخت مسجد جامع کوردوبا در ميانه‌ی سال‌های ۷۸۴ و ۷۸۶، در دوران زمامداری عبدالرحمان اول بر محل يک ويسی گات، که احتمالاً مکان پيشين يک معبد رمی بوده بنا نهاده شده است. پس از فتح کوردوبا در سال ۱۲۳۶، فرديناند سوم اين مسجد جامع را به کليسای بزرگ شهر اختصاص داد. در اوايل قرن شانزدهم، بر اساس فرمان امپراتور مقدس رم، چارلز پنجم، يک «نيايش‌خانه» گاتيک در مرکز مسجد جامع پيشين گنجانده شد.
http://www.imamhadi.com/html/mqa/image/Mosque08.jpg
مسجد العباس اصناف، يمن

مسجد العباس در نزديک روستای اصناف، در سي و هشت کيلومتری جنوب شرقی صنعا، پايتخت يمن واقع است.تاريخ بنای آن ۱۱۲۵- ۲۶ است و مسجد کوچکی با ديوارهای سنگ‌کاری شده، ستون‌های سنگی و سقفی از تيرچوبی و طاق‌دار است. سقف طاق‌دار آن با نقوش گلدار طلايی و هندسی و خطوط کتيبه پوشانده شده است.
http://www.imamhadi.com/html/mqa/image/Mosque10.jpg
مسجد جامع پرتو نووا، بنين

ساخت مسجد مرکزی پرتو نووا، بنين در سال ۱۹۱۲ به دست آفريقاييان به وطن بازگشته از آمريکای جنوبی آغاز شد. اين مسجد همانند کليساهای بزرگ اروپای قرون وسطی، بر فراز افق نسبتاً پائين فضای شهری شهر بنا شده است. اين مسجد نشان‌دهنده‌ی بارورکنندگی متقابل سنت‌های باحی و آفريقايی است و در چارچوب سنت معماری مساجد آفريقايی- برزيلی قرار می‌گيرد.
http://www.imamhadi.com/html/mqa/image/Mosque11.jpg
مسجد دارالاسلام آبيکيو، نيومکزيکو، ايالات متحده

اين مسجد توسط و برای يک جامعه جديد آزمايشی ساخته شد، که اعضايش در فنون ساخت طاق و گنبد رايج در مصر عليا، از کارفرمايی حسن فتحی معمار و تيم سنگ‌کاران نوبه‌ای وی (که مخصوصاً به اين منظور به ايالات متحده آمدند) سود جستند. ساخت آن که به طور کامل از خشت و گل است با سنت خشتی محلی بسيار هم‌آوا است.
http://www.imamhadi.com/html/mqa/image/Mosque12.jpg
مسجد شورای بزرگ ملی آنکارا، ترکيه

مسجد جديد شورای ملی منحصراً برای استفاده اعضای پارلمان، وزرا و کارمندان در نظر گرفته شده است. اين مسجد متشکل از يک محوطه‌ی بيرونی سه گوشه‌، و نمازخانه مستطيل شکلی که مشرف بر باغی بزرگ، سه گوش و برآمده و يک استخر است. ديوار شيشه‌ای طرف قبله رو به باغ قرار گرفته است.
http://www.imamhadi.com/html/mqa/image/Mosque13.jpg
مسجد شاه اصفهان، ايران

مسجد شاه به عنوان مکانی برای عبادت عمومی در طرح جديد شهرسازی اصفهان به دست شاه عباس ساخته شد، اما در زمان زمام‌داری جانشين وی، شاه صفی اول تکميل گرديد. ايوان جنوبی (قبله) توسط هشت نمازخانه زمستانی گنبدی شکل محصور شده است که تا باغستان‌ها امتداد يافته و در راستای طاق‌هايی که در حکم مدرسه هستند قرار گرفته است.
http://www.imamhadi.com/html/mqa/image/Mosque14.jpg
مسجد هواجوزيانگ زيان، چين

مسجد کنونی در سال ۱۳۹۲ بنا نهاده شد و از آن زمان تا به حال سه بار بازسازی شده است. مجموعه بنا که در زمينی مستطيلی و طويل در منطقه‌ای پر جمعيت بنا شده است، متشکل از پنج باغستان است که هر باغستان به عنوان فضايی مستقل طراحی شده و به وسيله‌ی ديوارها و دروازه‌هايی از يکديگر جدا شده‌اند.
http://www.imamhadi.com/html/mqa/image/Mosque15.jpg
مسجد حسن رباط، مراکش

مسجد حسن به دست حاکم المحاد، يعقوب المنصور بنا گرديد که ساخت مسجد را در سال ۱۱۹۱، همزمان با بنای شهر رباط آغاز نمود. هشت سال بعد المنصور درگذشت و مسجد ستون‌دار که يکی از بزرگ‌ترين مساجد جهان به شمار می‌آيد ناتمام ماند. مناره‌ی نسبتاً سالم آن نمايانگر مقياس عظيم طرح اين مسجد است.
http://www.imamhadi.com/html/mqa/image/Mosque16.jpg
مسجد الحاکم قاهره، مصر

بنای مسجد الحاکم توسط خليفه فاطمی، العزيز در سال ۹۹۰ آغاز گرديد و به وسيله‌ی فرزندش حاکم بامرالله و مباشرش ابو محمد الحافظ عبد الغنی ابن سعيد المصری در سال ۱۰۱۳ به اتمام رسيد. اين مسجد به وسيله‌ی خشت همراه با نمای سنگی و مناره ساخته شده است. طرح مستطيلی نامنظّم آن متشکل از يک نمازخانه و باغستانی مستطيلی است که به وسيله‌ی طاق‌های ستون‌دار محصور شده است. http://www.imamhadi.com/html/mqa/image/Mosque17.jpg
مسجد جين‌گاری بر تيمباکتو، مالی

جين‌گاری بر، «مسجد بزرگ» کهن‌ترين بنای تاريخی و بزرگ‌ترين بنای شاخص تيمباکتو است. اين مسجد که در گوشه‌ی غربی شهر کهن واقع است، تقريباً به طور کامل بر زمين ناهموار(بانکو) بنا شده است. حفاظت و نگاهداری مسجد شامل تعمير رويه‌ی گلی آن، با فراخوان امام مسجد مرتباً توسط مردم از طريق مشارکت مالی، مصالح و نيروی کار به عهده گرفته می‌شود.