ويس و رامين، اثري فاخر از فخرالدين اسعد گرگاني

نصيحت کردن به گوي رامين را

بسا روزا که تو بيني دل خويش

نمانده ياد ويس او را کم و بيش

به روي مردمان آيد همه کار

به دست آرند کام خويش ناچار

به شمشير و به دينار و به فرهنگ

به تدبير و به دستان و به نيرنگ

ترا کاري به روي آيد به گيهان

نه تدبيرش همي داني نه درمان

فسانه گشته اي در هفت کشور

هميشه خوار بر چشم برادر

که و مه چون به مجلس جام گيرند

ترا در ناحفاظان نام گيرند

ز گيتي بدگمان چون تو ندانند

همي جز ناجوانمردت نخوانند

همي گويند چون او کس چه بايد

که در گوهر برادر را نشايد

اگر خود ويسه بودي ماه و خورشيد

خرد را کام و جان را ناز و اميد

نبايستي که رامين خردمند

ابا ويسه بکردي مهر و پيوند

مبادا در جهان آن شادي و کام

کزو آيد روان را زشتي نام

چو رامين شير مرد نام گستر

به نام بد بيالودست گوهر

چو آلوده شود گوهر به يک ننگ

نشويد آب صد دريا ازو زنگ

چو جان ما که جاويدان بماند

بماند نام بد تا جان بماند

همانا نيست رامين را يکي يار

که او را باز دارد از چنين کار

رفيقي نيک راي از گوهري به

دلي آسان گذار از کشوري به

تو کام دل ز ويسه برگرفتي

ز شاخ مهرباني برگرفتي

اگر صد سال بيني او همانست

نه حورالعين و ماه آسمانست

ازو بهتر به پاکي و نکويي

هزاران بيش يابي گر بجويي

بدين بي مايگي عمر و جواني

به سر بردن به يک زن چون تواني

اگر تو ديگري را يار گيري

به دل پيوند او را خوار گيري

تو در گيتي جز او دلبر نديدي

ازيرا بر بتانش برگزيدي

ستاره نزد تو دارد روايي

که با ماهت نبودست آشنايي

هوا را از دل گمره برون کن

يکي ره خويشتن را آزمون کن

جهان از هند و چين تا روم و بربر

به پيروزي تو داري با برادر

نه جز مرز خراسان کشوري نيست

و يا جز ويس بانو دلبري نيست

نصيحت کردن به گوي رامين را

نه جز مرز خراسان کشوري نيست
و يا جز ويس بانو دلبري نيست


نشست خويش را مرز دگر جوي
ز هر شهري نگاري سيمبر جوي


همي بين دلبران را تا بدان گاه
که يابي دلبري نيکوتر از ماه


نگاريني که با آن روي نيکوش
شود ويسه ز ياد تو فراموش


ز دولت برخور و از زندگاني
بران همواره کام اينجهاني


بدين غمخوارگي تا کي نشيني
نهيب جان شيرين چند بيني


گه آمد کز بزرگان شرم داري
برادر را تو نيز آزرم داري


گه آمد کز جواني کام جويي
ز بزم و رزم کردن نام جويي


گه آمد کز بزرگي ياد گيري
به فال نيک راه داد گيري


تو اکنون پادشايي جست بايي
کجا جز پادشاهي را نشايي


به گرد دايه و ويسه چه گردي
کزيشان آب روي خود ببردي


همالان تو جويان جاه و پايه
تو سال و ماه جويان ويس و دايه


رفيقان تو جويان پادشايي
تو جويان بازي و ناپارسايي


شد از تو روزگار لهو و بازي
تو در ميدان بازي چند تازي


چه ديوست اينکه بر جانت فسون کرد
ترا يکبارگي چونين زبون کرد


تو اندر خدمت وارونه ديوي
نه اندر طاعت گيهان خديوي


همي ترسم که کار تو به فرجام
چنان گردد که يابد دشمنت کام


اگر پند رهي را کار بندي
شوي رسته ز چندين مستمندي


غمت شادي شود سختيت رامش
بلا خوشي و نادانيت دانش


اگر سيريت نامد زانکه ديدي
نه من گفتم سخن نه تو شنيدي


همي کن همچنين تا خود چه آيد
جهان بازيت را بازي نمايد


تو باشي در ميان، ما بر کناره
نباشد جز درودي بر نظاره


چو بشنيد اين سخن رامين بيدل
تو گفتي چون خري شد مانده در گل


گهي چون لاله شد رويش ز تشوير
گهي چون زعفران و گاه چون قير


بدو گفت اين که تو گويي چنينست
دل من با روان من به کينست


شنيدم پند خوبت را شنيدم
بريدم زين دل نادان بريدم


نبيني تو مرا زين پس هواجوي
نراند نيز بر رويم هوا جوي


منم فردا و راه ماه آباد
بگردم در جهان چون گور آزاد


نيابم در ميان مهرجويان
نورزم نيز مهر ماهرويان


چنان کاري چرا ورزم به اميد
که جانم را از او ننگست جاويد

اندر پند دادن شاه موبد ويسه را و سرزنش کردن


چو با رامين سخنها گفت به گوي
شهنشه نيز با ويس پري روي


به هشياري سخنهاي نکو گفت
که بر وي نرم شد سنگين دل جفت


ز هرگونه سخن را ساز مي کرد
به بن مي برد و باز آغاز مي کرد


بدو گفت اي بهار مهرجويان
به چهره آفتاب ماهرويان


چه مايه رنج بردم در هوايت
چه مايه درد خوردم از جفايت


درازآهنگ شد در مهر کارم
که تو بر باد دادي روزگارم


ندانم هيچ خوبي کان ترا نيست
ندانم هيچ نيکي کان مرا نيست


به از ما نيست اکنون در جهان شاه
تو بر خوبان شهي و من شهان شاه


بيا تا هر دو با هم يار باشيم
به شادي هر دو گيتي دار باشيم


به پرده در تو بانو باش و خاتون
که من باشم شه شاهان ز بيرون


مرا نامي بود زين پادشايي
ترا باشد همي فرمان روايي


کجا شهري و جايي نامدارست
کجا باغي و راغي پرنگارست


ترا بخشم سراسر پادشايي
که اکنون تو به صد چندان سزايي


وزيرانم وزيران تو باشند
دبيرانم دبيران تو باشند


به هر کاري تو فرمان ده بريشان
که ارزاني توي بر داد و فرمان


چو من باشم به مهر تو گرفتار
به جان و دل هوايت را خريدار


که يارد در جهان با تو چخيدن
دل از پيمان و فرمانت بريدن


نگارينا ز من بپذير پندم
که من نيکم به تو نيکي پسندم


نه آنم من که چون تو بدگمانم
همه ناراستي باشد نهانم


روانم دوستي را مهربانست
زبانم راستي را ترجمانست


روانم هر چه جويد مهر جويد
زبانم هر چه گويد راست گويد


ز پاکي مهر بر گفتار من نه
ترا يک راست چون گفتار من نه


اگر با من به مهر دل بسازي
دگر ره نرد بي راهي نبازي


چنان گردي که شاهان زمانه
به درگاهت ببوسند آستانه


وگر با من نگه داري همين راه
ز من بدتر نباشد هيچ بدخواه


مکن ماها، ز خشم من بپرهيز
که پرهيزد ز خشمم آتش تيز


نگارا شرم دار از روي ويرو
کجا کس را برادر نيست چون او


چرا بر خود پسندي کان هنرجوي
هميشه باشد از ننگت سيه روي


ترا گر زان برادر شرم بودي
مرا پيشت بسي آزرم بودي


چو تو مهر برادر را نداني
من از تو چون نيوشم مهرباني


چو تو نام نياکان را نپايي
برادر را و مادر را نشايي


من از تو مهر چون اميد دارم
وگر تاج از مه و خورشيد دارم


مرا يکباره اکنون پاسخي ده
به کام دشمنان با بخت مسته


بگو تا در دل سنگين چه داري
نهال دشمني يا دوستداري


که من در مهر تو گشتم ز جان سير
ترا زين پس نپرسم جز به شمشير


نشايد بيش ازين کردن مدارا
که رازم در جهان شد آشکارا

پاسخ دادن ويس موبد را


چو بشنيد اين سخن ويس دلاراي
چو سرو بوستاني جست از جاي


بدو گفت اي گرانمايه خداوند
گران تر حکمت از کوه دماوند


دل تو پيشه کرده بردباري
کف تو پيشه کرده در باري


ترا دادست يزدان هر چه بايد
هنرهايي که اورنگت فزايد


هنرهاي تو پيداتر ز خورشيد
کنشهاي تو زيباتر ز اميد


توي فرخ شهنشاه زمانه
بمان اندر زمانه جاودانه


به همت آسمان نامداري
به دولت آفتاب کامگاري


خجسته نام چون خورشيد تابان
رونده حکم چون تقدير يزدان


خداوندا! تو خود داني که گردون
کند هر ساعتي لوني دگرگون


کنشهايي کزو بينيم هموار
بود بر حکم و بر فرمان دادار


خدا او را به اندازه براندست
کم و بيشش بر آن اندازه ماندست



ز آغاز جهان تا روز فرجام
به رفتن سر به سر يکسان نهد گام


چنان گردد که دادارش بفرمود
چنان چون خواست او را راه بنمود


بهي و بتري در ما سرشتست
چنان چو نيک و بد بر ما نبشتست


نه از دانش دگر گردد سرشته
نه از مردي دگر گردد نوشته


درين گيتي چه نادان و چه گربز
به کار خويش حيرانند و عاجز


اگر پاکست طبعم يا پليدست
چنانست او که يزدان آفريدست


چو از آغاز گشتم آفريده
بدان اندازه گشتم پروريده


چو يزدان مر ترا پيروز کردست
مگر جان مرا بدروز کردست


من از خوبي و زشتي بي گناهم
کجا من خويشتن را بد نخواهم


نه من گفتم که نپذيرم سلامت
همه غم خواهم و رنج و ملامت


مرا از بهر سختي آفريدند
چنان کز بهر خواري پروريدند


نه من گفتم که گونه زرد خواهم
هميشه جان و دل پر درد خواهم


هر آن روزي که گفتم شادمانم
شکنجه گشت شادي بر روانم


مرا چه چاره چون بختم چنينست
تو گويي چرخ با جانم به کينست

پاسخ دادن ويس موبد را

مرا چه چاره چون بختم چنينست

تو گويي چرخ با جانم به کينست

ز گمراهي دلم همرنگ نيلست

همانا غول بختم را دليلست

کنون از جان خود گشتم چنان سير

که خواهم خويشتن را خورده شير

به ناخن پرده دل را بدرم

به دندان رشته جان را ببرم

نه دل بايد مرا زين بيش نه جان

که خود تيمار و دردم هست ازيشان

نه اندر دل مرا روزي وزد باد

نه جان اندر تنم روزي شود شاد

چو کار من چنين آشفته ماندست

هميشه چشم بختم خفته ماندست

چرا ورزم بدين سان مهرباني

کزو در دست و ننگ جاوداني

مرا دشمن شده چون تو خداوند

ز من بيزار گشته خويش و پيوند

ز رازم دشمنان آگاه گشته

جهان بر چشم من چون چاه گشته

بدين سختي چه بايد مهر کاري

بدين خواري چه بايد دوستداري

ز بس کامد به گوش من ملامت

شدم يکباره در گيتي علامت

دري در جان تاريکم گشادند

چراغي اندر آن درگه نهادند

فتاد اندر دل من روشنايي

خرد از جان من جست آشنايي

ز راه مهر جستن باز گشتم

ز رخت مهر دل پرداز گشتم

بدانستم که از مهرم به پايان

نيايد جز هلاک هر دو گيهان

مثال مهر همچون ژرف درياست

کنار و قعر او هر دو نه پيداست

اگر تا جاودان در وي نشينم

به دو ديده کنارش را نبينم

اگر جان هزاران نوح دارم

يکي جان را ازو بيرون نيارم

چرا با جان بيچاره ستيزم

چرا بيهوده خون خويش ريزم

چرا از تو نصيحت نه پذيرم

چرا راه سلامت برنگيرم

اگر بيني ز من ديگر تباهي

بکن با من ز کينه هر چه خواهي

اگر رامين ازين پس شير گردد

نپندارم که بر من چير گردد

اگر با دست بوي من نيابد

گذر بر بام و کوي من نيابد

اگر جادوست از کارم بماند

وگر کيدست از چارم بماند

پذيرفتم هم از تو هم ز يزدان

که هرگز نشکنم اين عهد و پيمان

اگر کار پرستش را سزايم

ازين پس تو مرايي من ترايم

دلت خشنود کن يک بار ديگر

کزين پس با تو باشم همچو شکر

همانا گر دهانم را ببويي

ازو آيدت بوي راستگويي

شهنشه چشم و رويش را ببوسيد

که بشنيد آنکه زو هرگز بنشيند

دگر باره نوازشها نمودش

به نيکي و ستايش برفزودش

ز يکديگر جدا گشتند خرم

ميان دل شکسته لشکر غم

رفتن رامين به گوراب و دور افتادن از ويس


چو خواهد بود روز برف و باران
پديد آيد نشان از بامدادان


هوا از ابر بستن تيره گردد
ز باد تند گيتي خيره گردد


چو فرقت خواهد افگندن زمانه
پديد آرد ز پيش او را بهانه


کرا خواهد گرفتن تب به فرجام
ز پيش تب شکستن گيرد اندام


چو رامين سير گشت از رنج ديدن
شب و روز از پي جانان دويدن


به دامي اوفتادن هر زماني
شنيدن سرزنش از هر زباني


به شاهنشاه پيغامي فرستاد
که خواهم شد به بوم ماه آباد


تنم را دردمندي مي گدازد
بود کم آن هوا بهتر بسازد


همي خواهم ز شاهنشاه موبد
که من باشم در آن کشور سپهبد


مگر يابم نشان تندرستي
رها گردد تنم از رنج و سستي


به دشت و کوه بر من چندگاهي
بجويم خوشترين نخچير گاهي


گهي گيرم به يوزان غرم و آهو
گهي گيرم به بازان کبگ و تيهو


گوزن کوهي از کوه اندر آرم
به هامون يوز را بر وي گمارم


تذروان را به بازان آزمايم
سگان را نيز بر غرمان گشايم


هر آن گاهي که فرمايد شهنشاه
به چشم و سردوان آيم به درگاه


خوش آمد شاه را پيغام رامين
بداد از پادشاهي کام رامين


ري و گرگان و کوهستان بدو داد
به شاهي مهر و منشورش فرستاد


چو رامين خيمه بيرون زد به شاهي
ز ناگه مرد بي ره گشت راهي


به پيش ويس شد کاو را ببيند
چو او را ديده باشد برنشيند


چو پيش ويس شد بر تخت بنشست
برافشاند آن بت خندان برو دست


بگفت از جاي شاهنشاه برخيز
چو که باشي ز جاي مه بپرهيز


ترا بر جاي شاهنشه نشستن
چنان باشد که گاه او بجستن


ترا اين کار جستن سخت زودست
مگر اين راه بد ديوت نمودست


ز پيش وي دژم برخاست رامين
کننده زير لب بربخت نفرين


همي گفت اي دل نادان و ناراست
نگه کن تا نهيبت از کجا خاست

رفتن رامين به گوراب و دور افتادن از ويس

همي گفت اي دل نادان و ناراست

نگه کن تا نهيبت از کجا خاست

ز مهر ويس چندان رنج ديدي

کنون بنگر که از وي چه شنيدي

مبادا کس که از زن مهر جويد

که از شوره بيابان گل نرويد

بود مهر زنان همچون دم خر

نگردد آن ز پيمودن فزونتر

بپيمودم دم خر چند گاهي

گرفتم بر هواي ديو راهي

سپاس از ايزد دادار دارم

که اکنون چشم و دل بيدار دارم

هنر را باز دانستم ز آهو

هميدون زشت را از نغز و نيکو

چرا بيهوده گم کردم جواني

چرا بر باد دادم زندگاني

دريغا آن گذشته روزگارم

دريغا آن دل اميدوارم

به دست خود گلوي خود بريدن

به از بيغاره ناکس شنيدن

سرايي کاو ز فال شوم بنمود

بهل تا هر چه ويران تر شود زود

جدايي را پديد آمد بهانه

غمانم را پديد آمد کرانه

چنين بيغاره از بهر بريدن

به صد گوهر ببايستم خريدن

به هنگام آمد اين بيغاره سرد

که باري زو دلم را سردتر کرد

چو من زو دل همي خواهم بريدن

چرا نالم ز بيغاره شنيدن

کنون کم داد دولت رايگاني

گريز اي دل ز سختي تا تواني

گريز اي دل ز آسيب زمانه

گريز اي دل ز ننگ جاودانه

دلا لگريز تا خونم نريزي

گر اکنون نه گريزي کي گريزي

درين انديشه مانده رام را دل

چو ريشي بود آگنده به پلپل

سمنبر ويس چون او را دژم ديد

دل خود را پر از پيکان غم ديد

پيشمان شد بر آن بيهوده گفتار

کز آن گفتار شد رامين دل آزار

ز گنج شاهوار آورد بيرون

به زر کرده صد و سي تخت مدهون

دريشان جامه هاي بسته رنگين

همه منسوج روم و ششتر و چين

به پيکر هر يکي همچون بهاري

برو کرده دگرگونه نگاري

به خوبي هر يکي چون بخت رامين

فرستاد آن همه زي تخت رامين

پس او را جامه ها پوشيد شهوار

قباي لاله گون و لعل دستار

رفتن رامين به گوراب و دور افتادن از ويس

پس او را جامه ها پوشيد شهوار

قباي لاله گون و لعل دستار

به نقش لعل در وي بافته زر

چو روي بيدل و رخسار دلبر

پس آنگه دست يکديگر گرفتند

به تنها هردوان در باغ رفتند

زماني خرمي کردند و بازي

بپيچيده به هم هر دو نيازي

ز رنگ روي ايشان باغ رنگين

ز بوي زلف ايشان باد مشکين

گه از پيوند و بازي هر دو خندان

گه از درد جدايي هر دو گريان

سمنبر ويس کرده ديده خونبار

رخان هم رنگ خون آلوده دينار

عقيق دو لبش پيروز گشته

جهان بر حال او دلسوز گشته

يکي چشم و هزار ابر گهربار

يکي جان و هزاران گونه تيمار

به مشک آلوده فندق گل شخوده

ز خون آلوده نرگس در نموده

همي گفت اي گرامي بي وفا يار

چرا روزم کني همچون شب تار

نه اين گفتي مرا روز نخستين

نه اين بستي تو با من عهد پيشين

هنوز از مهر ما خود چند رفتست

که دلت از مهر ما سيري گرفتست

همان ويسم همان خورشيد پيکر

همان سرو سهي و ياسمين بر

بچز مهر و وفا از من چه ديدي

که يکباره دل از مهرم بريدي

اگر مهر نوت گشتست پيدا

کهن مهر مرا مفگن به دريا

مکن رامين جفاي هجر با من

مکن رامين مرا با کام دشمن

مکن رامين که باز آيي پشيمان

گسسته دوستي بشکسته پيمان

چو روي خويش از پيشم بتابي

به جان ديدار من جويي نيابي

به دل با درد هجرانم نتابي

چو باز آيي مرا دشوار يابي

کنون گرگي و آنگه ميش باشي

وزين عجب و مني درويش باشي

چو زير چنگ، پيش من بنالي

دو رخ بر خاک پاي من بمالي

ز من بيني همين غم کز تو ديدم

چشي از من همين کز تو چشيدم

همين گشي کنم با تو همين ناز

به نيک و بد مکافاتت کنم باز

جوابش داد رامين سخن دان

که از راز من آگاهست يزدان

همي داني که از تو ناشکيبم

وليک از دشمنانت با نهيبم

رفتن رامين به گوراب و دور افتادن از ويس

همي داني که از تو ناشکيبم

وليک از دشمنانت با نهيبم

جهان از بهر تو شد دشمن من

ز من بيزار شد پيراهن من

پلنگ من شدست آهو به صحرا

نهنگ من شدست ماهي به دريا

نتابد مهر بر من جز به خواري

نبارد ابر بر من جز به زاري

ز بس بيغاره کز مردم شنيدم

قيامت را درين گيتي بديدم

همي ترسم ز دلخواهان و ياران

چنان کز دشمنان و کينه داران

ز دست هر که گيرم شربتي آب

همي ترسم که آن زهري بود ناب

به خواب اندر همه شمشير بينم

پلنگ و اژدها و شير بينم

همي ترسم که شاهنشاه پنهان

به يک نيرنگ بستاند ز من جان

هر آن گاهي که خود جانم نباشد

به گيتي چون تو جانانم نباشد

هر آن گاهي که بستانند جانم

ز کار خويش و کار تو بمانم

چه خوشتر زانکه باشد در تنم جان

و با جان در بر من چون تو جانان

پس آن بهتر که جان بر جاي دارم

به جان مهر ترا بر پاي دارم

به گيتي نيز شب آبستن آيد

نداند کس که فردا زو چه زايد

چه باشد گر بود سالي جدايي

وزان پس جاودانه آشنايي

جهان را چندگونه زنگ و بندست

که داند باز کاو را بند چندست

چه داني کز پس تيره جدايي

چه مايه بود خواهد روشنايي

اگر چه دردمند روزگارم

به درمانش همي اميد دارم

اگرچه مستمند سال و ماهم

اميد از روز پيروزي نکاهم

خداي ما که با عدلست و دادست

همه کس را چنين اميد دادست

که روز رنج و سختي در گذاريم

پس او را ناز و شادي در پس آريم

مرا تا جان بود اوميد باشد

که روزي جفت من خورشيد باشد

توي خورشيد و تا رويت نباشد

جهانم جز چنان مويت نباشد

بسي سختي بديدم از زمانه

مر آن را پاک مهر تو بهانه

چنان دانم که اين سختي پسينست

دلم زين پس به شادي بر يقينست

گشاده آنگهي گردد همه کار

که سختي بيش آرد بند و مسمار

رفتن رامين به گوراب و دور افتادن از ويس

گشاده آنگهي گردد همه کار

که سختي بيش آرد بند و مسمار

گشايد باد چشم نوبهاران

چو بندد برف راه کوهساران

سمنبر ويس گفت آري چنينست

وليکن بخت من با من به کينست

نپندارم که چون يارم ربايد

دگر ره روي او با من نمايد

ازان ترسم که تو روزي به گوراب

ببيني دختري چون در خوشاب

به بالا سرو و سروش ياسمن بر

به چهره ماه و ماهش مشک پرور

پس آزرم وفاي من نداري

دل بي مهر خويش او را سپاري

نگر تا نگذري هرگز به گوراب

که آنجا دل همي گردد چو دولاب

ز بس خوبان و مهرويان که بيني

نداني زان کدامين برگزيني

چو روي خويش مردم را نمايند

به روي و موي زيبا دل ربايند

چنان چون باد هنگام بهاران

ربايد برگ گل از شاخساران

بگيرندت به زلف و چشم جادو

چو گيرد شير گور و يوز آهو

اگر داري هزاران دل چو سندان

بماني بي دل از ديدار ايشان

وگر تو پيشه داري ديو بستن

نداني خود ازيشان باز رستن

جهان افروز رامين گفت اگر ماه

بيايد گرد من گردد يکي ماه

سهيلش ياره باشد تاج خورشيد

سماکش عقد باشد طوق ناهيد

همه گفتار او باشد به فرهنگ

همه کردار او باشد به نيرنگ

لبانش نوش باشد بوسه دارو

رخانش فتنه باشد چشم جادو

دهد ديدنش پيران را جواني

لبانش مردگان را زندگاني

به جان تو که مهر تو نکاهم

به جاي مهر تو مهري نخواهم

ز بهر تو مرا دايه فزونتر

ز ماهي با چنان اورنگ و زيور

پس آنگه يکدگر را بوسه دادند

هزاران بار رخ بر رخ نهادند

دو چشم خويش خونين رود کردند

چو يکديگر همي بدرود کردند

چو آه حسرت از دل برکشيدند

به گردون برهمي آذر کشيدند

چو سيل فرقت از ديده براندند

به دشت اندر همي گوهر فشاندند

هوا دوزخ شد از بس آه ايشان

زمين از اشکشان درياي عمان