ويس و رامين، اثري فاخر از فخرالدين اسعد گرگاني

آگاهي يافتن موبد از رامين و رفتن او در باغ

به زير زلف تاب شست بر شست

ده انگشتش چو ماهي بود در شست

دلش ساقي و دو ديده پياله

رخش مي خوار بر خيري و لاله

نگار دست آن روي نگارين

چو زلفينش سياه و نغز و شيرين

نگارين روي آن ماه حصارين

چو باغ شاه شاهان بد بآيين

به بالينش فراز آمد شهنشاه

به باغ افتاده ديد از آسمان ماه

بپا او را بجنبانيد بسيار

نگشت از خواب ماه خفته بيدار

چنان بيهوش بود از درد هجران

که با جانانش گفتي زو بشد جان

شه شاهان فرستاد استواران

به هر سو هم پياده هم سواران

به هر راهي و بي راهي برفتند

سراسر باغ را جستن گرفتند

به باغ اندر نديدند ايچ جانور

مگر بر شاخ مرغان نواگر

دگر باره درختان را بجستند

ميان هر درختي بنگرستند

همي جستند رامين را به صد دست

ندانستند کز ديوار چون جست

شهنشه گفت با ويس سمنبر

نگويي تا چه کارت بود ايدر

ببستم بر تو پنجه در به مسمار

گرفتم روزن صدبام و ديوار

چو من رفتم يکي شب نارميدي

چو مرغي از سرايم بر پريدي

چو ديوي کت نبندد هيچ استاد

به افسون و به نيرنگ و به فولاد

خرد دور از تو مثل آسمانست

هوا نزديک تو همچون روانست

ز بهر آنکه بخت شور داري

دو گوش و چشم کر و کور داري

بود بي سود با تو پند چون در

چو ديگ سفله و چون کفش گازر

اگر من بر زبان پند تو رانم

خرد بيزار گردد از روانم

چو گويم با تو چندين پند بي مر

زبانم بر سخن باشد ستمگر

ز بس کز تو پديد آمد مرا بد

نه يک يک بينمت آ هو که صدصد

همانا يادگار بيمشي تو

که از نيکي هميشه سرکشي تو

اگر در پيش تو صورت شود داد

بخواند جانت از ديدنش فرياد

سر نيکي اگر بيني ببري

دل پاکي اگر يابي بدري

هميشه راستي را دشمني تو

دو چشمش گر ببيني برکني تو

آگاهي يافتن موبد از رامين و رفتن او در باغ

هميشه راستي را دشمني تو

دو چشمش گر ببيني برکني تو

تو يک ديوي وليکن آشکاري

تو يک غولي وليکن چون نگاري

سراي پارسايي را تو سوزي

دو چشم نيکنامي را تو دوزي

ز تو بي شرم تر کس را ندانم

و با خود من که بر تو مهربانم

مگر گفتست با تو ديو زشتي

که گر زشتي کني باشي بهشتي

نه تو بادي نه آن کت دوستدارست

نه آن کت دايه و نه آنکه يارست

به جان من که خون تو حلالست

که جانت بر بسي جانها و بالست

ترا درمان بجز تيغم ندانم

که مرگت بخشد و جانت ستانم

هم اکنون جان تو بستانم از تو

به خنجر من ترا برهانم از تو

گرفت آنگه کمندين گيسوانش

کشيد آن اژدهاي جان ستانش

به يک دستش پرند آب داده

به ديگر دست مشکين تاب داده

که ديد از آب و از آهن پرندي

که ديد از مشک و از عنبر کمندي

مهش را خواست از سروش بريدن

گلش را باز با گل گستريدن

سمنبر ويس را شمشير بر سر

ز درد هجر دلبر بود کمتر

سپهبد زرد گفت اي شاه شاهان

بزي خرم به کام نيک خواهان

مکش گر خون اين بانو بريزي

تو درد خويش را دارو بريزي

بريده سر دگر باره نرويد

ازيرا هيچ دانا خون نجويد

بسا روزا که در گيتي برآيد

چنين زيبا رخي ديگر نزايد

چو ياد آيد ترا زين ماه رويش

بپيچي بيشتر زين مار مويش

به مينو در چنين حورا نيابي

به گيتي در ازين زيبا نيابي

پشيمان گردي و سودت ندارد

بسي خون مر ترا از ديده بارد

يکي بار آزمودي زو جدايي

نپندارم که ديگر آزمايي

اگر خوب آمدت آن رنگ منکر

فرو زن هم بدو اين دست ديگر

چو او از تو ببرد اين خوب چهرش

ترا ديدم که چون بود ز مهرش

گهي با آهوان بودي به صحرا

گيه با ماهيان بودي به دريا

گهي با گور بودي در بيابان

گهي با شير بودي در نيستان

آگاهي يافتن موبد از رامين و رفتن او در باغ

گهي با گور بودي در بيابان

گهي با شير بودي در نيستان

فرامش کردي آن درد و بلا را

که از مهرش ترا بودست و ما را

ترا زو بود و ما را از تو آزار

چه مايه ما و تو خورديم تيمار

از آن پيمان وزان سوگند ياد آر

کجا کردي و خوردي پيش دادار

مخور زنهار شاها کت نبايد

يکي روز اين خورش جان را گزايد

به ياد آور ز حرمتهاي شهرو

به ياد آور ز خدمتهاي ويرو

اگر ديدي گناهي زو يکي روز

تو داني کش گناهي نيست امروز

اگر تنها به باغي در بخفتست

ز مردم اين نه کاري بس شگفتست

چرا بر وي همي بندي گناهي

که در وي آن گنه را نيست راهي

چنين باغي به پروين بر ده ديوار

درش را بر زده پولاد مسمار

اگر با وي بدي در باغ جفتي

بدين هنگام ازيدر چون برفتي

نه زين در مرغ بتواند پريدن

نه ديو اين بند بتواند دريدن

مگر دلتنگ بود آمد درين باغ

تو خود اکنون نهادي داغ بر داغ

بپرس از وي که چون بودست حالش

پس آنگه هم به گفتاري بمالش

گر اين خنجر زني بر ويس دلبر

شود زان زخم درد تو فزونتر

ز بس گفتار زرد و لابه زرد

شهنشه دل بدان بت روي خوش کرد

بريد از گيسوانش حلقه اي چند

بدان گيسو بريدن گشت خرسند

گرفتش دست و برد اندر شبستان

شبستان گشت از رويش گلستان

به يزدان جهانش داد سوگند

که امشب چون بجستي زين همه بند

نه مرغي و نه تيري و نه بادي

درين باغ از شبستان چون فتادي

مرا در دل چنان آمد گماني

که تو نيرنگ و جادو نيک داني

کسي بايد که افسون نيک داند

وگرنه کار چونين کي تواند

سمنبر ويس گفتش کردگارم

همي نيکو کند همواره کارم

چه باشد گر توم زشتي نمايي

چو يزدانم نمايد نيک رايي

گهي جان من از تيغت رهاند

گهي داد من از جانت ستاند

توم کاهي و يزدانم فزايد

توم بندي و دادارم گشايد

آگاهي يافتن موبد از رامين و رفتن او در باغ

توم کاهي و يزدانم فزايد
توم بندي و دادارم گشايد


چرا خواني مرا بدخواه و دشمن
تو با يزدان همي کوشي نه با من


کجا او هر چه تو دوزي بدرد
هميدون هر چه تو کاري ببرد


گهم در دز کني گه در شبستان
گهم تندي نمايي گاه دستان


خدايم در بلاي تو نماند
ز چندين بند و زندانت رهاند


اگر تو دشمني او جان من بس
وگر تو خسروي او خان من بس


بس است او چاره بيچارگان را
همو ياور بود بي ياوران را


چو من دلتنگ بودم در سرايت
بدو ناليدم از جور و جفايت


ستمهاي تو با يزدان بگفتم
در آن زاري و دل تنگي بخفتم


به خواب اندر فراز آمد سروشي
جواني خوب رويي سبزپوشي


مرا برداشت از کاخ شبستان
بخوابانيد در باغ و گلستان


مرا امشب ز بند تو رها کرد
چنان کاندر تنم مويي نيازرد


ز نسرين بود و سوسن بستر من
جهان افروز رامين در بر من


همي بوديم هر دو شاد و خرم
همي گفتيم راز خويش با هم


بدان خوشي به کام خويش خفته
به گرد ما گل و نسرين شکفته


چو چشم از خواب نوشين برگشادم
از آ ن خوشي به ناخوشي فتادم


ترا ديدم بسان شير غران
چو آتش برکشيده تيغ بران


اگر باور کني ورنه چنين بود
به خواب اندر سروشم همنشين بود


اگر کردار تو بر من ستم نيست
تو خود داني که بر خفته قلم نيست


شهنشه اين سخن زو کرد باور
کجا گفتش دروغي ماه پيکر


گناه خويش را پوزش بسي کرد
بر آن حال گذشته غم همي خورد


به ويس و دايه چيزي بيکران داد
گزيده جامه ها و گوهران داد


گذشته رنج، نابوده گرفتند
مي لعلين آسوده گرفتند


چنين باشد دل فرزند آدم
نيارد ياد رفته شادي و غم


بدان روزي که از تو شد چه نالي
وز آن روزي که نامد چه سگالي


چه بايد رفته را اندوه خوردن
همان نابوده را تيمار بردن


نه ز اندوه تو دي با تو بيايد
نه از تيمار تو فردا بپايد


اگر صد سال باشي شاد و پيروز
هميشه عمر تو باشد يکي روز


اگر سختي بري گر کام جويي
تر آن روز باشد کاندر اويي


پس آن بهتر که با رامش نشيني
ز عمر خويش روز خوش گزيني

بزم ساختن موبد در باغ و سرود گفتن رامشگر گوسان


مه ارديبهشت و روز خرداد
جهان از خرمي چون کرخ بغداد


بيابان از خوشي همچون گلستان
گلستان از صنم همچون بتستان


درخت رودباري سيم ريزان
نسيم نوبهاري مشک بيزان


چمن مجلس بهاران مجلس آراي
زنان بلبلش چنگ و فاخته ناي


درو نرگس چو ساقي جام بر دست
بنفشه سر فرو افگنده چون مست


ز گوهر شاخه ها چون تاج کسري
ز پيکر باغها چون روي ليلي


ز سبزه روي هامون چون زمرد
ز لاله کوه سنگين چون زبرجد


همه صحرا ز لاله روي حورا
همه مرز از بنفشه جعد زيبا


بهشت آسا زمين با زيب و خوشي
عروس آسا جهان با ناز و گشي


به باغ اندر نشسته شاه شاهان
به نزدش ويس بانو ماه ماهان


به دست راست بر آزاده ويرو
به دست چپ جهان آراي شهرو


نشسته گرد رامينش برابر
به پيش رام گوسان نواگر


همي زد راههاي خوشگواران
همي کردند شادي نامداران


مي آسوده در مجلس همي گشت
رخ ميخواره همچون مي همي رشت


سرودي گفت گوسان نو آيين
درو پوشيد حال ويس و رامين


اگر نيکو بينديشي بداني
که معني چيست زير اين نهاني

مثل زدن گوسان رامشگر


درختي رسته ديدم بر سر کوه
که از دلها زدايد زنگ اندوه


درختي سرکشيده تا به کيوان
گرفته زير سايه نيم گيهان


به زيبايي همي ماند به خورشيد
جهان در برگ و بارش بسته اميد


به زيرش سخت روشن چشمه آب
که آبش نوش وريگش در خوشاب


شکفته بر کنارش لاله و گل
بنفشه رسته و خيري و سنبل


چرنده گاو گيلي بر کنارش
گهي آبش خورد گه نوبهارش


هميشه آب اين چشمه روان باد
درختش بارور گاوش جوان باد


شهنشه گفت با گوسان نايي
زهي شايسته گوسان نوايي


سرودي گوي بر رامين بدساز
به در بر روي مهرش پرده راز


چو بشنيد اين سخن ويس سمنبر
بکند از گيسوان صد حلقه زر


به گوسان داد و گفت اين مر ترا باد
به حال من سرودي نغز کن ياد


سرودي گوي هم بر راست پرده
ز روي مهر ما بردار پرده


چو شاهت راز ما فرمود گفتن
ز ديگر کس چرا بايد نهفتن


دگرباره بزد گوسان نوايي
نوايي بود بر رامين گوايي


همان پيشين سرود نغز را باز
بگفت و آشکارا کرد او راز


درخت بارور شه شهانست
که زير سايه اش نيمي جهانست


برش عز است و برگش نيکنامي
سرش جاهست و بيخش شادکامي


جهان را در بر و برگش اميد است
ميان هر دو پيداتر ز شيد است


به زيرش ويس بانو چشمه آب
لبانش نوش و دندان در خوشاب


شکفته بر رخانش لاله و گل
بنفشه رسته و خيري و سنبل


چو گيلي گاو رامين بر کنارش
گهي آبش خورد گه نوبهارش

مثل زدن گوسان رامشگر

چو گيلي گاو رامين بر کنارش

گهي آبش خورد گه نوبهارش

بماناد اين درخت سايه گستر

ز مينو باد وي را سايه خوشتر

هميشه آب اين چشمه رونده

هميشه گاو گيلي زو چرنده

چو گوسان اين نوا را کرد پايان

به ياد دوستان و دل ربايان

شه شاهان به خشم از جاي برجست

گرفتش ريش رامين را به يک دست

به ديگر دست زهرآلود خنجر

بدو گفت: اي بدانديش و بداختر

بخور با من به مهر و ماه سوگند

که با ويست نباشد مهر و پيوند

وگرنه سرت را بردارم از تن

که از ننگ تو بي سر شد تن من

يکي سوگند خورد آزاده رامين

به دادار جهان و ماه و پروين

که تا من زنده باشم در دو گيهان

نمي خواهم که برگردم ز جانان

مرا قبله بود آن روي گلگون

چنان چون ديگران را مهر گردون

مرا او جان شيرينست و از جان

به کام خويشتن ببريد نتوان

شهنشه را فزون شد کينه رام

زبان بگشاد يکباره به دشنام

بيفگندش بدان تا سر ببرد

به خنجر جاي مهرش را بدرد

سبک رامين دو دست شاه بگرفت

تو گفتي شير نر روباه بگرفت

ز شادروان به خاک اندر فگندش

ز دستش بستد آن هندي پرندش

شهنشه مست بود از باده بيهوش

گسسته آگهي و رفته نيروش

نبودش آگهي از کار رامين

نماند اندر دلش آزار رامين

خرد را چندگونه رنج و سستي

پديد آيد همي از عشق و مستي

گر اين دو رنج بر موبد نبودي

مرو را هيچ گونه بد نبودي

نصيحت کردن به گوي رامين را


چو سر برزد خور تابان دگر روز
فروزان روي او شد گيتي افروز


هوا مانند تيغي شد زدوده
زمين چون زعفراني گشت سوده


يکي فرزانه بود اندر خراسان
در آن کشور مه اخترشناسان


سخنگويي که نامش بود به گوي
نبودي مثل او دانا و نيکوي


گه و بيگاه با رامين نشستي
به آب پند جانش را بشستي


همي گفتي که تو يک روز شاهي
به چنگ آري هر آن کامي که خواهي


درخت کام تو گردد برومند
تو باشي در جهان مهتر خداوند


چو آمد پيش رامين بامدادان
مرو را ديد بس دلتنگ و گريان


بپرسيدش که درمانده چرايي
چرا شادي و رامش نه فزايي


جواني داري و اورنگ شاهي
چو اين هر دو بود ديگر چه خواهي


خرد را در هوا چندين مرنجان
روان را در بلا چندين مپيچان


ترا خصمي کند جان پيش دادار
ز بس کاو را همي داري به تيمار


بدين مايه درنگ و زندگاني
چرا کاري کني جز شادماني


اگر حکم خدا ديگر نگردد
به انده بردن از ما برنگردد


چه بايد بيهده اندوه خوردن
همان نابوده را تيمار بردن


چو بشنيد اين سخن دل خسته رامين
بدو گفت اي مرا چشم جهان بين


نکو گفتي تو با من هر چه گفتي
وليکن چون نمايد چرخ زفتي


دل مردم نه از سنگست و پولاد
که گر غمگين شود باشد ازو شاد


تني را چند باشد سازگاري
دلي را چند باشد بردباري


جهان را زشت کاري بيش از آنست
که ما را کوشش و صبر و توان است


قضا بر هر کسي باريد باران
وليکن بر دلم باريد طوفان


نه بر من بگذرد هرگز يکي روز
که ننمايد مرا داغ جگرسوز


اگر روزي مرا کامي نمايد
به زير کام در دامي نمايد


جهان گر بر سر من گل فشاند
ز هر گل بر دلم خاري نشاند


به کام خويش جامي مي نخوردم
که جام زهرش اندر پي نخوردم

نصيحت کردن به گوي رامين را

به کام خويش جامي مي نخوردم

که جام زهرش اندر پي نخوردم

به چونين حال و چونين زندگاني

کرا از دل برآيد شادماني

اگر خواري همين يک راه ديدم

که دي از خشم شاهنشاه ديدم

سزد گر من نصيحت نه پذيرم

به بخت خويش گريم تا بميرم

پس آنگه کرد با او يک به يک ياد

که ديگر باره ايشان را چه افتاد

چه خواري کرد با من شاه شاهان

به پيش ويس بانو ماه ماهان

دو چشم من چنين پتياره ديده

چرا پرخون ندارم هر دو ديده

به آيد مردن از خواري کشيدن

صبوري کردن و تلخي چشيدن

به هر دردي شکيبم جز به خواري

مجو از من به خواري بردباري

چو حال خود به به گو گفت رامين

جگر ريش و دو چشم از گريه خونين

نگر تا پاسخش چون داد به گوي

تو نيز ار پاسخي گويي چنان گوي

بدو گفت: اي ز بخت خويش نالان

تو شيري چند نالي از شغالان

ترا دولت رسد روزي به فرياد

ازان پس کت نمايد چند بيداد

ترا تا باشد اندر دل هوا خوش

تن تو همچنين باشد بلاکش

به جانان دل نبايستي سپردن

چو نتوانستي اندوهانش خوردن

ندانستي که هر چون مهرکاري

به روي آيد ترا هرگونه خواري

هر آن گاهي که داري گل چدن کار

روا باشد که دستت را خلد خار

به مهر اندر تو چون بازرگاني

ازو گه سود بيني گه زياني

تو گفتي بي زياني سود بيني

و يا نه آتشي بي دود بيني

کسي کاو تخم کشتن پيشه دارد

هميشه دل در آن انديشه دارد

ز کشتن تا برستن تا درودن

بسا رنجا که بايد آزمودن

تو تخم عاشقي در دل بکشتي

که بار آيد ترا حور بهشتي

ندانستي کزو تا بار يابي

بسي رنج و بسي آزار يابي

مگر صد ره ترا گفتم ازين پيش

مکن بيداد بر نازک تن خويش

هواي دل چو موج انگيز درياست

درو رفتن نه کار مرد داناست

چه عشق اندر دل و چه تيز آتش

در آتش عيش کردن چون بود خوش

نصيحت کردن به گوي رامين را

چه عشق اندر دل و چه تيز آتش

در آتش عيش کردن چون بود خوش

ترا تا دوست باشد ماه ماهان

همان دشمنت باشد شاه شاهان

تو در دل کن که بيني رنج و خواري

کني ناکام صبر و بردباري

تنت باشد هميشه جاي آزار

دلت همواره باشد جاي تيمار

تو با پيل دمان در کارزاري

ندام چونت باشد رستگاري

تو با شير ژيان اندر نبردي

ندانم چونت باشد شيرمردي

تو بي کشتي همي دريا گذاري

ازو جوينده در شاهواري

ندام چون بود فرجام کارت

چه نيک و بد نمايد روزگارت

تو سال وماه با آن اژدهايي

که از وي نيست دشمن را رهايي

مگر يک روز بر تو راه گيرد

ز کين دل ترا ناگاه گيرد

تو خانه کرده اي بر راه سيلاب

درو خفته بسان مست در خواب

مگر يکروز طوفاني درآيد

ترا با خانه ناگه در ربايد

تو صدباره به دام اندر نشستي

چو بختت يار بود از دام جستي

مگر يک روز نتواني بجستن

روانت را نباشد روي رستن

پس آن خواري ازين خواري بود بيش

کجا خونت بود در گردن خويش

روان را بيش ازين خواري چه داني

که در دوزخ بماني جاوداني

بدين سر باشدت حسرت سرانجام

بدان سر باشدت وارونه فرجام

اگر فرمان بري پندم نيوشي

شکيبايي کني در صبر کوشي

نباشد هيچ مردي چون صبوري

بخاصه روز هجر و وقت دوري

اگر مردي کني و صبر جويي

به صبر اين زنگ را از دل بشويي

گر تو ويس را سالي نبيني

به دل جويي برو ديگر گزيني

به گاه هجر تيمارش نداري

چنان گردي که خود يادش نياري

چو بر دل چير گردد مهر جانان

به از دوري نباشد هيچ درمان

همه مهري ز ناديدن بکاهد

کرا ديده نبيند دل نخواهد

بسا عشقا که ناديدن ز دودست

چنان کردش که گفتي خود نبودست

بسا روزا که تو بيني دل خويش

نمانده ياد ويس او را کم و بيش