جهله، شاخص ترین و زیباترین سفالینه ایران

● جهله، نمادی از سرزمین گرم هرمزگان


میراث فرهنگی زنده ملل دنیاست. هنری که ریشه در تاریخ، فرهنگ، هنر و مذهب سرزمینش دارد. ایران ما به جهت سابقه تاریخی و پیشینه فرهنگی جزء معدود کشورهای جهان است که بیش از ۵ هزار سال قدمت تاریخی دارد و شاخص ترین گواه آن آثار باستانی و میراث فرهنگی و صنایع دستی آن است که از گذشتگانمان به یادگار مانده است. غنای آثار، آئینه ای از غنای فرهنگی، هنری و تاریخی این سرزمین پهناور است که در جای جای آن می توان این آثار را مشاهده کرد و در آن به جستجو نشست. جهله سازی شاخه ای از تولیدات سفالگری منطقه شهوار میناب در استان هرمزگان است.

جهله، کوزه ای خاص با قائده کروی و غیر ایستا که آب در آن تا چندین درجه خنک می شود. امروز دیگر این ظرف کاربری خود را از دست داده است و تولید این ظرف زیبا و کم نظیر که زمانی در بیشتر مناطق هرمزگان انجام می شد منسوخ و تنها توسط یک نفر به نام استاد عبدالله رحیمی شهواری در روستای شهوار میناب انجام می شود.


● سفال میناب، یادگار سفال باستان


سفالگری پس از سبد بافی، کهن ترین صنعت دست ساز بشر نامیده شده است.
«سفالگری، پس از حصیر بافی، کهن ترین است زیرا قدیمی ترین سفالینه ای که تاکنون شناخته شده و در آفریقای شرقی بدست آمده، از پایه سبدی ساخته شده است که روی آنرا گل پوشانده و پخته اند» (جی کلاک، ۱۳۵۵، ص۴۱)


طی بررسی و پژوهش های باستان شناسی در استان هرمزگان، در حال حاضر پیشینه ساخت و وجود کوره هائی جهت پخت سفال منطقه به هزاره سوم پ.م (۵ هزار سال قبل) می رسد (سرلک،۱۳۸۶، ص۶)، طی دو فصل بررسی و شناسائی باستان شناسی در شهرستان میناب و یک فصل کاوش باستان شناسی در این شهرستان همچنین شهرستان رودان، آثار بدست آمده در این منطقه، ابزار و ادوات این رشته، چرخ سفالگری که با دست به حرکت در می آید و... بیانگر قدمت سفالگری این خطه است.

«در شش هزار سال پیش از میلاد مسیح، نخستین نشانه های استفاده از کوره در صنعت سفالگری دیده می شود و باز یافته ها حاکی است در سه هزار و پانصد سال قبل از میلاد مسیح، چرخ سفالگری ساده ای که با دست حرکت می کرده و هم اینک نیز استفاده از آن در روستاهای شهوار (از توابع میناب) و کلپورگان (از توابع سراوان) رایج است به خدمت سفالگران درآمده و تحول بزرگی در این صنعت به وجود آورده است.» (حسن بیگی، ۱۳۶۵، ص ۵۰)

● موقعیت جغرافیائی میناب


شهرستان میناب در فاصله تقریبی ۱۰۰ کیلومتری بندرعباس قرار دارد و وسعت آن به ۱۳۵۰ کیلومتر می رسد. نام قدیم این شهر هرمز کهنه بود و یکی از قدیمی ترین و باستانی ترین شهرهای استان هرمزگان است. این شهر را قطب صنایع دستی هرمزگان نام نهادند و پنچ شنبه بازار این شهر یکی از مهمترین مراکز داد و ستد کالا و صنایع دستی در گذشته بود که حتی از کشورهای حاشیه خلیج فارس برای خرید به این مکان آمد و شد می کردند اما امروزه دیگر خبری از آن بازار نیست و معدود باقی ماندگان بازار به حاشیه رودخانه رانده شدند تا در محل بازار قدیم مجتمع ای لوکس ساخته شود!

سفالگری، جهله سازی، حصیربافی، رودوزی های سنتی، برقع دوزی، عبا بافی و چادرشب بافی، مهمترین صنایع دستی شهرستان میناب و روستاهای اطراف بشمار می رود.


شیوه سفالگری در میناب باستانی است و فرآیند تولید سفال این منطقه مشابهت کمتری نسبت به سایر مناطق دارد. شاید شاخص ترین این نظریه همان بدوی بودن شیوه تولید، طرح ها،نقوش و فرم های آن است از این رو هر روز از نقطه نظر بازار و فروش در شرایط وخیم تری قرار می گیرد و دیگر کسی به خصوص جوان ترها تمایل به تولید این فراورده نشان نمی دهد.

معدود سفالگران منطقه که تعدادشان از تعداد انگشتان دو دست فراتر نمی رود همچنان به همان روش و همان نوع تولید اصرار نشان می دهند و امیدوارند تا شاید روزی دوباره آن رونق گذشته را تجربه کنند. تولیدات آنان بیشتر شامل ظرف سفالی ساده چون کوزه، قلک، عودسوز، قلیان و سرقلیان می باشد. نوعی مجسمه سفالی با فرمی انتزاعی از شتر به نام اشتروک نیز از تولیدات ابن منطقه است که غالبا توسط زنان سالخورده صورت می گیرد.



● جهله، شاخص ترین و زیباترین سفالینه ایران

جهله یا همان کوزه آبخوری باقائده کروی و غیر ایستا، در حال حاضر تنها در این منطقه از کشور (میناب) تولید می شود. نمونه هائی از این فرم خاص در کشورهای واقع در شرق آفریقا مشاهده شده است. این کوزه با توجه به ویژگی، فرم خاص و سایر مواد افزودنی موجود در گل سفال (خاکستر)، در خنک نگه داشتن آب کارائی خارق العاده ای دارد، جهله قرن ها فرم باستانی خود را حفظ نموده است همواره مورد توجه و علاقه یونسکو نیز بوده است.

استفاده کاربردی از آن امروزه با توجه پیشرفت و تغییر در نوع زندگی مردم، ورود یخچال و...، به میزان قابل توجهی کاهش یافته و خریداران آن بسیار اندک هستند و امروزه خریداران شهری بیشتر به منظور استفاده تزیینی از آن استفاده می کنند. ساخت این ظرف منحصربفرد در دو مرحله با چرخ دستی و کار با دست انجام می شود و به مراتب سخت تر و پیچیده تر از ساخت یک کوزه عادی است و نیاز به مهارت و تجربه خاصی دارد.


▪ چرخ سفالگری دستی: ساخت جهله در شروع توسط چرخی دستی و بسیار ابتدائی انجام می شود. گفته می شود قدمت این چرخ ها به قبل از اختراع چرخ پائی می رسد. این چرخ در نوع خود در جهان کم نظیر است درحال حاضر تنها در روستای شهوار میناب و تنها در یک کارگاه در حال کار می باشد.

«باز یافته ها حاکی است در سه هزار و پانصد سال قبل از میلاد مسیح، چرخ سفالگری ساده ای که با دست حرکت می کرده و هم اینک نیز استفاده از آن در روستاهای شهوار (از توابع میناب) و کلپورگان....... تحول بزرگی در این صنعت به وجود آورده است.» (حسن بیگی، همان منبع، همان صفحه)


این وسیله در عین سادگی با توان بالای تولید قادر است تداوم چرخشی خود را با یکبار گردش سریع و به واسطه وزن صفحه، تا حدود ۱۰ دقیقه حفظ کند و با گردش دوباره سفالگر، این چرخش مجدداً در صفحه ادامه می یابد.
جهله در چند مرحله ساخته می شود در ابتدا سفالگر شروع به ساخت یک کوزه دراز با گردنی بلند می کند.


بعد از طی مراحلی، توسط قاشک های چوبی با مهارت و صبوری خاصی به کروی کردن قائده آن می پردازد. در پایان، بدنه جهله بقدری صاف و یکدست می شود که محال است اثری از ضربه های قاشق را مشاهده کرد.

برای پخت، جهله های ساخته شده یک روز در سایه و سه الی چهار روز در آفتاب نگهداری می شود و سپس برای حمل به کوره آماده می شود. کوره های پخت جهله نیز منحصر به فرد و به شکل دو فنجان که از قائده به هم متصل باشند است. قسمت تهتانی آتشدان و قسمت بالائی محل چیدن جهله هاست. استاد عبدالله رحیمی اعتقاد دارد برای سوخت کوره فقط باید از شاخ و برگ درخت خرما استفاده کرد و انرژی هائی چون نفت و گاز در بو و طعم آب داخل جهله تاثیر می گذارد.


جهله ها بعد از چیده شدن در دهانه بالای این کوره، توسط انبوهی از ضایعات کوره قبلی و ظروف شکسته سفالی پوشیده می شود. بعد از ۴ الی ۵ ساعت کوره را خاموش و یک روز به همان شکل رها می شود و سپس جهله را بیرون می آورند.

قیمت فروش یک جهله در بازار میناب بین ۲ تا ۳ هزار تومان است و امروزه با کاهش تقاضای خرید، استاد رحیمی ماهی یکبار و نزدیک به ۱۰۰ جهله تولید می کند که با توجه به ضایعات و هزینه ها، درآمد ناچیزی از آن حاصل می شود.


جهله چون دیگر فرآورده های کاربردی صنایع دستی تاریخ مصرف دارند. اگر همگام با ماشینی شدن و ورود تکنولوژی به زندگی بشر، کاربردی بودن خود را ازدست بدهند در زمره تولیدات رو به زوال قرارخواهند گرفت.

برخی از نمونه های صنایع دستی توانستند با پاره ای تغییرات در فرم و نقش، خود را با شرایط روز تطبیق دهند وبه حیات خود ادامه دهند خواه تزئینی و خواه کاربردی. اما براستی با آن هائی که چنین تحولی را در خود نپذیرفتند چه باید کرد؟ آیا جایگاه واقعی آن ها در همان ابتدا موزه هاست و یا روش های تجربه شده بهتری نیز وجود دارد؟


پاسخ بدین پرسش قطعاً در این مقاله نمی گنجد و نظریه های متفاوت بسیاری از سوی کارشناسان و محققان وجود دارد که باید هر چه سریعتر و متعهدانه تر به آن پرداخت چرا که تحقیقاً این بحران هر ساله رشته های بسیاری از صنایع دستی کشورمان را می بلعد و ما را در سوگ چنین ارزش ها فرهنگی کشورمان عزادار.


منبع:http://www.persianpersia.com/artandc...tid=1&catid=14