مقامهای موسیقیایی تلاوت قرآن
بسم الله الرحمن الرحیم لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم
http://uc-njavan.ir/images/lihpbu2xbgwnvu7hv5s.gif
در تلاوت قرآن از هفت مقام اصلی و گوشه های آنها استفاده می شود که بصورت خلاصه در عبارت صنع بسحر گنجانیده شده اند.
ص مخفف مقام صبا - ن نهاوند - ع عجم - ب بیات - س سه گاه - ح حجاز و بالاخره ر مخفف مقام رست می باشند.
هر چند بعضی مقام چهار گاه را هم مقام مستقلی دانسته و در نتیجه به هشت مقام اصلی قائل گردیده اند.
در اینجا اشاره بسیار کوتاهی به این مقامات و بعضی فروعات آن خواهم نمود.
مقام (Gamme) یک طرح کلّی و الگویی است برای آفرینش نغمات و ملودی ها. اگر با یک نگاه کلی بنگریم می توانیم مفاهیم مقام، نغمه، لحن، آواز، دستگاه، گام و موارد مشابه آن را در یک تعریف کلی بگنجانیم، اگر چه در تعریف اصطلاحات برخی از این مفاهیم با دیگری تفاوت دارد. تمایز و تشخص هر مقام نتیجه تغییر حالات و کیفیات یک نغمه و ملودی و تفاوت هر مقام با مقام دیگر نتیجه اختلاف در تغییر مسافت ها و فواصلی است که بین درجات صوتی هر مقام نسبت به مقام دیگر وجود دارد. در موسیقی مقامی ایران (و شرق) فاصله 1 دیوان (اکتاو) را به 8 گاه تقسیم می نمودند (از یگاه تا هشتگاه). بعد از حمله اعراب به ایران در صدر اسلام و همچنین در دوران سلطنت عثمانی، این فواصل و پرده ها به طور کامل به کشورهای عربی و اسلامی منتقل گردید و تاکنون نیز همان فواصل و پرده ها با نام های ایرانی در فرهنگ موسیقی این کشورها به چشم می خورد. البته این مطلب سبب انکار اصالت موسیقی عربی نخواهد شد. تردیدی نیست که وارثان امروز موسیقی عربی ضمن تأثیرپذیری از فرهنگ و تمدّن ایرانی و برخی تمدّن ها و جریان های فرهنگی دیگر در طول تاریخ، بر میراث کُهن خود نیز تکیه داشته اند؛ میراثی که بخشی از آن را باید در تمدّن های باستانی عربستان جنوبی و بخش دیگری از آن را در تمدّن کهن مصریان ـ که در عصر کنونی طلایه دار موسیقی مقامی عرب می باشند جستجو نمود.
در کتاب بهجت الروح آمده است: هر مقامی بر خلاف اهل ریاضی از پیغمبری صلوات الله علیه پیدا شده ... حضرت ابوالبشر آدم (ص) در مقام راست ربنا ظلمنا انفسنا ... می گفتی و حضرت موسی علیه السلام در وادی ایمن در مقام عشاق ناله و مناجات کردی
یاد این نکته هم خالی از لطف نیست که هر چند موسیقی مقامی عرب در رشد و بالندگی خود مرهون موسیقی ملّت های دیگر همچون ایرانیان بوده، اما امروز در میان موسیقی های جهان دارای هویتی کاملاً مستقل می باشد و در حال حاضر حتی از تحرّک و پویایی بیشتری نسبت به موسیقی مقامی ایران برخوردار است و به مرور جای خود را در میان موسیقی های جهانی باز نموده و صبغه بین المللی پیدا کرده است.
انتساب مقامات به پیامبران در کتاب بهجت الروح آمده است: هر مقامی بر خلاف اهل ریاضی از پیغمبری صلوات الله علیه پیدا شده ... حضرت ابوالبشر آدم (ص) در مقام راست ربنا ظلمنا انفسنا ... می گفتی و حضرت موسی علیه السلام در وادی ایمن در مقام عشاق ناله و مناجات کردی و حضرت یوسف (ع) در قعر چاه و زندان به مقام عراق گریستی و ....
http://uc-njavan.ir/images/rzb1qd0uarfdffnaopl3.jpg
ـ تعریف مقام
در اصطلاح موسیقی به مجموعه ی اصواتی که بین یک نت و تکرار آن (جواب) با ترتیب معیّن قرار دارد مقام گفته می شود.
ـ تعریف نغمه
نغمه در لغت، عبارت از صدایی موسیقایی است که خالی از کلام و حرف باشد. در اصطلاح موسیقی نغمه در این معانی به کار رفته است: هر صدای موسیقایی (Sing)، ملودی (Melody)، در مقابل هارمونی (Harmony) [موسیقی چند صدایی]، مقام اصلی (Gamme)، مقام فرعی یا مشتقات یک مقام اصلی (گوشه) همچون نغمه شوری از مقام بیات، نغمه هزام از مقام سیکا و یا نغمه نکریز از مقام نهاوند.
ـ تعریف لحن
لحن در تلاوت قرآن، کیفیتی است که از استفاده صحیح و مطلوب مقامات و نغمات عربی برای ارایه آیات قرآن کریم بر اساس اصول و مبانی مربوط حاصل می آید.
مقامات اصلی و تعداد آن
1ـ مقام راست
2ـ مقام بیاتی
3ـ مقام صبا
4ـ مقام سیکاه (سه گاه)
5ـ مقام حجاز
6ـ مقام نهاوند
7ـ مقام عجم (ماهور ـ راست پنجگاه در موسیقی ایرانی و گام ماژور در موسیقی غرب)
8ـ مقام کُرد
9ـ مقام نوا
10ـ مقام جهارکاه (چهارگاه)
در موسیقی مقامی عرب تعداد مقامات اصلی و فرعی (گوشه ها) بالغ بر سیصد است.
ـ شناخت علمی مقامات عربی
مقام هایی که بر روی درجه DO (راست) قرار دارند:
1ـ مقام راست
2ـ مقام سوزناک
3ـ مقام حجازکار
4ـ مقام نهاوند
5ـ مقام نکریز
مقام هایی که بر روی درجه Re (دوکا) قرار دارند:
6ـ مقام بیاتی
7ـ مقام کرد
8ـ مقام حسینی
9ـ مقام شوری
10ـ مقام عشّاق مصری
11ـ مقام صبا
12ـ مقام صبا زمزم
13ـ مقام حجاز
14ـ مقام شاهناز
مقام هایی که بر روی درجه mi (سیکاه) قرار دارند:
15ـ مقام سیکاه
16ـ مقام هزام
مقام هایی که بر روی درجه Fa (جهارکاه) قرار دارند:
17ـ مقام جهارکاه ( چهارګاه )
مقام هایی که بر روی درجه Si (قرار) استقرار یافته اند:
18ـ مقام عجم عُشِیران
19ـ مقام بستنکار
20ـ مقام عراق
در موسیقی مقامی ایران با نام ماهور و در موسیقی غرب به گام ماژور نامبردار است. دارای مقامات فرعی همچون عجم عشیران، چهارگاه، سوز دل آرا و شوق افزا می باشد. نغمه ای شاد و شادی آور امّا نه به طور مطلق. بسیار اتفاق می افتد که مقام صبا و عجم را با هم ترکیب می کنند که خود حاوی معانی بدیعی می شود.
ـ وجود ارتباط و تطابق مضامین آیات قرآنی با نغمات و مقامات گرچه به قول برخی از اساتید ما این امر کلیت ندارد و حالتی که قاری به مقام و نغمه می دهد، آن مقام را شاد و فرح زا و یا محزون و غمگنانه می کند، امّا رعایت تناسب و ارتباط میان مقام و موضوع آیه خودکاری هنری است. با شناخت حالت هر مقام و موضوعات آیات و تناسب آنها با یکدیگر و رعایت این تناسب، تلاوت قاری قرآن علاوه بر بیان لفظی، بیان تصویری پیدا می کند، این بیان یکی از مصادیق اعجاز لفظی قرآن است و تنها هنری که می تواند آن را به عرصه ظهور بیاورد، هنر قرائت است. تلاوتی که در آن، این تناسب رعایت نشود، تلاوتی بی روح است و گاهی اوقات بی معنی. مثلاً اگر آیه شریفه «خذوه فغلوه ثم الجحیم صلّوه» که در مورد اهل عذاب است و انسان با قدری تأمّل و اندیشه در آیه، از فرط تأثّر و اندوه گریان خواهد شد، با نغمه ای شاد و فرح فزا و شوق افزا (همچون مقام نهاوند) خوانده شود، چنان بی معنی و ناسازگار است که قاری و مُستمع با فکر و صاحب ذوق را به درد می آورد.
1ـ مضامین متناسب با اجرای مقام راست
نشانه های عظمت پروردگار، هدایت تکوینی و تشریعی، آفرینش آسمان ها و زمین، بیان حقایق و معارف، نشانه های تجلّی انوار الهی در جهان، بیان و ابلاغ اسماء و صفات الهی، بیان ابلاغ نبوت و امامت، نشانه های الهی و ...
2ـ مضامین متناسب با اجرای مقام بیات
مقام بیات یکی از مقام های بسیار زیبا، حُزن انگیز و دارای لطافتی خاص است، در بیشتر مضامین کاربرد دارد همچون نزول عذاب الهی بر ناسپاسان و کافران، آیات منسوب به جهنم، لطافت و زیبایی اخلاق الهی و حُزن از عدم تزکیه نفس، عشق به لقاء الله، محبت و عشق به ایمان و حُزن از نبودن در زمره مؤمنین، عنایت حق تعالی نسبت به هدایت بندگانش، لطف و رحمت رسول اکرم، زیبایی و لطافت توحید، حُزن از عدم معرفت
3ـ مضامین متناسب با اجرای مقام صبا
توصیف جهنم، فرجام کار مجرمان در روز قیامت، خوف از حساب و کتاب و آلام محشر، حیاء از لقاء الله به جهت معصیت، غم و اندوه و ترس از عذاب، انذار و بیدار باش، خوف از عذاب الهی و ...
4ـ مضامین متناسب با اجرای مقام سه گاه
شادی اهل بهشت، شادی و سرور اهل ایمان، شادی از معرفت آیات ربّانی و ...
5ـ مضامین متناسب با اجرای مقام عجم
در موسیقی مقامی ایران با نام ماهور و در موسیقی غرب به گام ماژور نامبردار است. دارای مقامات فرعی همچون عجم عشیران، چهارگاه، سوز دل آرا و شوق افزا می باشد. نغمه ای شاد و شادی آور امّا نه به طور مطلق. بسیار اتفاق می افتد که مقام صبا و عجم را با هم ترکیب می کنند که خود حاوی معانی بدیعی می شود.
6ـ مضامین متناسب با اجرای مقام نهاوند
سرور از معرفت حق تعالی، لذت ایمان به نبوت و امامت خاصه، لذت و بهجت عبادت، لذت نعیم و پاداش اخروی، زیبایی و لطافت ایمان، امید و انتظار رحمت الهی، توصیف اهل بهشت، پیروزی، نصرت و سعادت مؤمنان و ...
7ـ مضامین متناسب با اجرای مقام کرد
این مقام از الحان بسیار حزین می باشد که در موسیقی مقامی عرب نیز از این مقام زیاد استفاده می شود. شباهت زیادی با مقام بیات دارد، به گونه ای که برخی آن را گوشه ای و مشتقی از مقام بیات می دانند.
8ـ مضامین متناسب با اجرای مقام حجاز
سرور و لذت رعایت اخلاق الهی، بشارت به اهل ایمان، عشق به حق تعالی در اثر معرفت او.
http://uc-njavan.ir/images/lhkruv3vw45xzgmicukz.jpg
منبع
پاسخ : مقامهای موسیقیایی تلاوت قرآن
پاسخ : مقامهای موسیقیایی تلاوت قرآن
پاسخ : مقامهای موسیقیایی تلاوت قرآن
دستگاه‌های موسیقی ایران و مقامهای موسیقی عرب
هفت دستگاه و پنج آواز حاصل فواصل و گام‌های متفاوت درموسیقی ایرانی است. بسیاری از گوشه‌ها نیز در این آوازها و دستگاه‌ها قرار می‌گیرند. ماهور، شور، سه‌گاه، چهارگاه، راست و پنجگاه، همایون و نوا، هفت دستگاه وبیات اصفهان، افشاری، ابوعطا، دشتی و بیات ترک آوازهای موسیقی ایرانی را شکل می‌دهند. همان‌طور که گفته شد ربع پرده در موسیقی ما نقشی مهم ایفا می‌کند و موجبات فراهم آمدن گوشه‌ها و دستگاه‌هایی با رنگ و فضای متنوع را فراهم می‌آورد.
مقام راست، بیات، صبا، سه‌گاه، عجم، نهاوند، کرد، حجاز مقامهای عربی را تشکیل می‌دهند که هر یک از این مقامها در دل خود دارای مقامهای فرعی نیز هستند؛ مطابق با آنچه در موسیقی ایرانی نسبت به دستگاه‌ها و گوشه‌ها اتفاق می‌افتد.
وجه تشابه موسیقی عربی و ایرانی
عقیده اکثر مورخان بر این است که منشأ موسیقی عرب، آهنگ‌ها و ترانه‌های ایرانی بوده. اکثر خوانندگان و نوازندگان مشهور عرب در قرون اول هجری،توسط خنیاگران و نوازندگان پارسی‌تبار تعلیم یافته یا اینکه خود اصالتاً ایرانی بوده‌اند.
آنان از الحان و آهنگ‌هایی که قابلیت تطبیق و تلفیق با اشعار عربی را داشت، درسرودها و آوازهای خود استفاده کردند و پس از مدتی موسیقی عرب با تکیه بر همین دانسته‌ها، که رفته‌رفته رو به تکامل می‌رفت، شکل گرفت.
به عنوان مثال در موسیقی ایرانی (و شرق) فاصله هشتم یا «هنگام»2 را به هشت گاه تقسیم می‌کردند. بعد از حمله اعراب به ایران در صدر اسلام و همچنین در دوران سلطنت عثمانی، این فواصل و پرده‌ها به طور کامل به کشورهای عربی و اسلامی منتقل گردید وتا کنون نیز همان فواصل و پرده‌ها با نام‌های ایرانی (اکثراً) در فرهنگ موسیقی این کشورها به چشم می‌خورد.
پرداختن به این موضوع که عرب‌ها تداخلات و تصرفاتی در این مقامها داشته‌اند بحث‌های تاریخی و فرهنگی است که در این فرصت نمی‌گنجد و فقط به ذکر همین نکته مهم بسنده می‌کنیم که مطمئناً دخل و تصرفاتی در موسیقی ایرانی توسط عرب‌ها صورت پذیرفته است.
با وجود شواهد و دلایل بسیار زیاد به جرئت می‌توان ادعا کرد که این اسلوب و روش موسیقی ایران بوده که به کشورهای عربی منتقل شده و اگر موسیقی بدوی و یا قومی دراین کشورها نیز بوده یا در این فواصل وجود داشته و یا اینکه از بین رفته است. بنابراین در حال حاضر موسیقی عربی که موجودیت مستقل از موسیقی ایرانی و غرب داشته باشد وجود ندارد.
در تحقیقاتی که پژوهشگران و موسیقی‌دانان انجام داده‌اند بارها به این تشابهات اشاره شده و از آنجا که به جز در فواصل معدودی که بین موسیقی مقامی عربی و ایرانی اختلاف وجود دارد، تشابهات بین این دو موسیقی طبیعتاً بسیار زیاد است، در این مجالبه عنوان نمونه به یکی دو وجه تشابه اشاره می‌شود.
مقام راست و سه‌گاه که یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین مقامهای موسیقی ملل شرقاست (بدون تغییر نام) هم در مقامهای موسیقی عرب و هم در دستگاه‌های موسیقی ایرانی به چشم می‌خورد. مقام عجم تقریباً منطبق بر دستگاه ماهور است و مقام حجاز شباهت بسیار زیادی به همایون دارد هم از حیث شباهت در فواصل و هم در نغمات و ملودی‌ها.
معرفی مقامها
می‌گویند لحن خوش، کمال گفتار است. علمای فن قرائت به مرور زمان، متوجه شدند که آیات قرآن با توجه به دوری و نزدیکی معنایشان، دارای وزن و آهنگ خاصی هستند.
(حتی در موسیقی ایرانی هم آهنگسازان مسلط و آشنا با توجه به شعر ملودی را دردستگاه خاص می‌سازند. در واقع به این ترتیب کوشش می‌کنند هم‌خوانی و هماهنگی کاملی میان لحن شعر و ملودی ایجاد شود.)
بنابراین آنچه تا حدودی به برتری تلاوت قاریان عرب‌زبان نسبت به ایرانی‌ها منجر شده، استفاده قاریان عرب‌زبان و آشنا به موسیقی از مقام‌هایی است که با معانی آیات هم‌خوانی و ارتباط داشته باشد. در قرائت قرآن هر دسته از الحان به خواندن آیات خاصی اختصاص دارد.
مقام "بیات"
که وسیع‌ترین مقام در قرائت قرآن است و گوشه‌های بسیاری دارد قبل و بعد و حتی بین مقامهای دیگر، قابل اجراست. معمولاً قرائت بااین مقام آغاز می‌شود و زمینه اجرای مقامات دیگر است. وقار، عظمت، بزرگی، تسلط و سنگینیرا القا می‌کند و آرامش همراه غم می‌آورد. این مقام برای اجرای دعاهای قرآنی،حکایات و اندرزها به کار می‌رود.
نمونه: بروج/ استاد غلوش
آل عمران، 171 به بعد،/ استاد مصطفی اسماعیل
مقام راست؛
اثر آن، برانگیختن حس مردانگی، جسارت و حرکت به سمت کشف حقیقت استو در آیاتی که داری تأکید و تحکم و امر است استفاده می‌شود. هرچند قابلیت تعمیم به انواع حالات مفهومی را دارد.
نمونه: روم / استاد منشاوی
آیات ابتدای سوره شمس/ استاد عبدالباسط
مقام عجم و چهارگاه:
اثر این مقامها، ایجاد شور و شوق جوانی است و در آیاتی بامضامین خدا، بهشت، توبه، معجزات پیامبران، دعا و درخواست و حرکت و مبارزه به کارمی‌رود.
نمونه: ضحی، 11ـ انشراح، 1/ استاد عبدالباسط
مقام نهاوند:
ماهیتی لطیف و منعطف از نظر لحنی دارد. نه خیلی خشن است و نه خیلی خفیف و بیشتر در بیان داستان‌های قرآنی به کار می‌رود.
نمونه: بقره، 250/ استاد مصطفی اسماعیل
مقام سه‌گاه:
برانگیزاننده حس محبت و عشق و سوز دل است و در آیاتی با مفاهیم عشق، وعده الهی، بشارت، مغفرت، صفات مؤمنان، پیروزی و اجابت دعا به کار می‌رود.
نمونه: فاطر، 14 و 15، استاد مصطفی اسماعیل
مقام صبا:
مجموعه‌ای از نغمات حزین است که گذشته از دست‌داده را به تصویر می‌کشد و ما را به خویشتن خویش دعوت می‌کند. در آیاتی با موضوع عبرت از حوادث گذشتگان،مقایسه عاقبت نیک مؤمنان و سرانجام بد گناهکاران، دعا و توبه و پشیمانی و ذکرنعمت‌ها و آیات الهی به کار می‌رود.
نمونه: قیامت، 14 و 15/ استاد عبدالباسط
مقام حجاز:
اثر آن، شور و شعف همراه با احساسات عالی و حزین و دعوت به یکپارچگی و اتحاد و آرزو برای سعادت بشر است. از این مقام، در آیاتی که مربوط به بشارت وانذار، نعمت‌های خداوند، تذکر و یادآوری، امر و توصیه، خلقت جهان هستی و موجودات هستند، استفاده می‌شود.
نمونه: حشر 21/ استاد عبدالباسط
پاسخ : مقامهای موسیقیایی تلاوت قرآن
بسم الله الرحمن الرحیم
برای آنکه هدف اصلی قرائت، که همان القای درست و شایستة معانی قرآن است، تحقق یابد، رعایت دو اصل مهم ضرورت دارد:
اصل اول: درک احساس خاص از هر مقام. در این‌باره نمی‌توان احساس کلی را بیان کرد و توقع داشت که همه، این احساس را نسبت به مقامات داشته باشند. زیرا نفوس انسانها مختلف است، و هر کس از آنچه که در پیرامونش می‌گذرد، احساس خاصی دارد. با وجود این، یک احساس کلی و اجماعی در میان قاریان معروف نسبت به یکایک مقامات شکل گرفته است، که در اینجا به اختصار بدان می‌پردازیم:
1. مقام بیات: زیباترین مقام قرآنی،بیات است؛ چه از لحاظ لطافت و حزن معنوی و چه از نظر وسعت گوشه‌ها و گستردگی آنها. به همین دلیل آن را «ام‌النغمات» می‌گویند.
2. مقام رست: مقامی است بسیار زیبا که حالت وقار، صلابت، متانت و بیانگری دارد، و بدان «ملک المقامات» گویند. واکثر تلاوتهای ترکیزی مبتنی بر این مقام است.
3. مقام سگاه: این مقام حالت هیجانی نفسانی در انسان برمی‌انگیزد. برخی از گوشه‌ها سگاه حالت امید، رجا و شادمانی معنوی در قاری ایجاد می‌کند و برخی از گوشه‌های آن، حزنی معنوی در نفس به وجود می‌آورد.
4. مقام حجاز: نغمة جذاب و گسترده‌ای است. برخی از گوشه‌هایش سرور معنوی و برخی از آنها، حالت بشارت دهنده دارد و عشق و محبت الهی را در انسان برمی انگیزد.
5. مقام چهارگاه: مقامی است که دارای جذابیت و حالت یادآوری و خاطره‌انگیزی دارد، و برخی از گوشه‌هایش انسان را متأثر از حزنی معنوی می‌گرداند.
6. مقام صبا: حزین ترین مقام میباشد و حالت هشدار و انذار دارد. بعضی از گوشه‌های آن، تحسّر و تأثر شدیدی در قاری به وجود می‌آورد.
7. مقام نهاوند: مقامی است که بعضی از گوشه‌های آن، همچون گلی رنگارنگ و خوشبوست و از حیث لطافت، نسیم سحرگاهان را می‌ماند، و حالت محبّت، سرور و بهجت در نفس ایجاد می‌کند.
اصل دوم: شناخت موضوعات متنوع قرآن کریم و درک تناسب آنها با مقامات است. برای عملی شدن این اصل، لازم است موضوعات متنوع قرآن را استخراج و جمع‌آوری کرده، هریک از مقامات را به آنها عرضه کرد. سپس نسبت مقامات و آیات را تعیین نمود. برای نمونه، توحید و اسما و صفات الهی با مقامات بیات، نهاوند، رست و برخی از گوشه‌های حجاز تناسب دارد. نشانه‌های الهی با مقامات سگاه، چهارگاه، رست و برخی از گوشه‌های حجاز؛ نبوت عامه با مقامات بیات و رست؛ تاریخ انبیا با مقام چهارگاه؛ نبوت خاصه با مقامات بیات؛ اخلاق با مقامات بیات و نهاوند؛ معاد با مقامات بیات و صبا؛حالات مؤمنین با مقامات بیات، نهاوند، سگاه و حجاز، وحالات مشرکین و کفار با مقامات چهارگاه و صبا تناسب دارند. روشن است که تلاوتی که خالی از این تناسبها باشد، بی‌روح و بعضاً بی‌معنا می‌شود. با شناخت حالت هر مقام و موضوعات آیات و تناسب آنها با یکدیگر و رعایت تناسب، تلاوت قاری قرآن علاوه بر بیان لفظی، بیان تصویری پیدا می‌کند. این بیان یکی از مصادیق اعجاز لفظی قرآن است، و تنها هنری که می‌تواند آن را به منصة ظهور برساند، هنر قرائت است.
پاسخ : مقامهای موسیقیایی تلاوت قرآن
