باكتريهايي كه دوست ما هستند
واژۀ «پروبیوتیک» شما را یاد چه می‌اندازد؟ بله درست گفتید، احتمالا شما هم تبلیغات ماست‌ها یا دوغ‌های پروبیوتیک را دیده‌اید و شاید از آنها میل کرده باشید. پروبیوتیک‌ها، مکمل‌هایی غذایی حاوی میکروب‌های زندۀ سودمندی هستند که باعث تغییر مطلوب در توازن میکروبی روده می‌شوند. خودِ واژۀ «پروبیوتیک» Probiotic از پیش‌وند لاتین «پرو» به‌معنای «برای» و صفت یونانی «بیوتیک» که از واژۀ «بیوس» به‌معنای «زندگی» مشتق شده، شکل گرفته است؛ بنابراین «پروبیوتیک» را می‌توان معنا کرد: «برای زندگی» یا «در خدمت زندگی» یا «به‌نفع زندگی». فواید استفاده از پروبیوتیک‌ها متعدد است؛ از جمله:
- جلوگیری از رشد باکتری‌های زیان‌آور
- کاهش کلسترول خون
- کاهش مشکلات گوارشی افرادی که نمی‌توانند قند شیر را تحمل کنند
- جلوگیری از سرطان روده
- افزایش قدرت پاسخگویی دستگاه ایمنی به تحریکات خارجی
- تولید ریزمُغذی‌ها
- و…
داستان محصولات پروبیوتیک از خواندن مطلبی در وبلاگ دکتر «علیرضا مجیدی» آغاز شد. این پزشک خوش‌قلم، در این مطلب ماجرای «لارا تامپسون»، یک دختر ۲۶ ساله، را بیان کرده بود و شیوۀ عجیبی که او برای درمانش به‌کار گرفته بود. در ابتدای سال ۲۰۰۸، لارا مقیم «رُد آیلند» بود و در یک پژوهشکده پیشگیری از ایدز کار می‌کرد که ناگهان دچار بیماری اسهال و استفراغ شد. او در ابتدا فکر کرد که دستگاه گوارشش دچار عفونت ویروسی شده یا نظم دستگاه گوارشش به خاطر استرس به هم ریخته و بنابراین تصور نمی‌کرد که مشکلش، بیش از چند روز ادامه پیدا کند. اما این طور نشد و لارا در عرض سه هفته، بین ۷ تا ۹ کیلوگرم از وزنش کم شد. به خاطر اسهال شدید، مجبور بود هر آن که احساس دفع به او دست می‌داد به دستشویی برود و نمی‌توانست سر کارش برود. وقتی او با یک پزشک مشورت کرد متوجه شد که مشکلش چیزی بیشتر از یک عفونت ساده ویروسی است. معلوم شد که دستگاه گوارش او با یک باکتری به نام کلستردیوم دیفیشیل Clostridium difficile آلوده شده است. به خاطر وجود مقاومت آنتی‌بیوتیکی، درمان عفونت با این باکتری دشوار است. پزشکان، نخست او را با مترونیدازول درمان کردند که آثار جانبی نامطلوبی مثل تهوع و تشدید سردرد میگرنی را در لارا در پی داشت و منجر به درمان او نشد. داروی بعدی که برای تجویز شد، ونکومایسین بود که یک آنتی‌بیوتیک وسیع‌الطیف به حساب می‌آید. این آنتی‌بیوتیک هم مؤثر نشد و درمان با ونکومایسین باعث شد که عفونت قارچی هم بگیرد. اوضاع برای لارا بدتر می‌شد و مسئولان محل کار او، از آنجا که می‌ترسیدند او عفونت را به بیماران حساس مبتلا به ایدز منتقل کند و شرایط این بیماران را بحرانی کند، از او خواستند که در محل کار حاضر نشود. چندین ماه، اوضاع به همین روال ادامه یافت، انواع رژیم‌های دارویی برای لارا تجویز می‌شد و هیچ کدام موثر واقع نمی‌شدند، موهای لارا شروع به ریزش کرد و عضلاتش تحلیل رفتند. تا تابستان سال بعد او ۱۸ کیلوگرم از وزنش را از دست داده بود و ناامید شده بود. اینجا بود که او در اینترنت دنبال درمان‌های جایگزین جست‌وجو کرد تا این‌که به توضیحاتی در مورد یک شیوه درمانی خاض برخورد که در آن از هیچ دارویی استفاده نمی‌شد. این درمان عجیب، عبارت بود از «پیوند مدفوع»! بله! اشتباه نخواندید: پیوند مدفوع یعنی قرار دادن مدفوع صاف و رقیق‌شده فردی با روده سالم در روده بزرگ یک بیمار! این کار به این منظور انجام می‌شود که کلونی یا جمعیت باکتریایی یک بیمار با یک کلونی تازه و متفاوت جایگزین شود. لارا در این زمان چیزی برای از دست دادن نداشت و می‌خواست این درمان را امتحان کند. در این زمان او تقریبا بیشتر اوقات خود را در دستشویی می‌گذارند، گریه می‌کرد و دچار مشکل روحی شده بود. او از چیزهایی که پیدا کرده بود، پرینت گرفت و پزشکی را پیدا کرد که آشنا باین شیوه درمانی بود. این پزشک «کالین کلی»، یک متخصص بیماری‌های دستگاه گوارش بود. در اواخر اکتبر سال ۲۰۰۸، پیوند مدفوع به صورت سرپایی روی لارا انجام شد. مثل یک کولونوسکوپی، لارا قبل از پیوند، داروهای ملینی استفاده کرد که روده‌اش را پاک کرد. دوست‌پسر لارا هم دهندۀ مدفوع شد! تنها در عرض دو ساعت بعد از پیوند مدفوع، لارا حس کرد که بهتر شده است و با گذشت سه سال از این پیوند، دیگر او دچار عفونت مجدد با کلستردیوم دیفیشیل نشده است. ***
روده بزرگ همه ما مملو از باکتری‌هایی است که با ما همزیستی دارند و بیماری‌زا نیستند، این باکتری‌های عرصه را برای رشد باکتری‌های بیماری‌زا تنگ می‌کنند. این جمعیت باکتریایی سودمند که به آنها فلورای نرمال روده بزرگ هم گفته می‌شود، تا زمانی که ترکیب طبیعی خود را داشته باشند، باعث مقاومت ما نسبت به عفونت با باکتری‌های مثل کلستردیوم می‌شوند. اما هر زمان که به عللی این ترکیب طبیعی به هم بخورد، روده ما مستعد بیمار شدن با باکتری‌های بیماری‌زا می‌شود. اینجاست که «پیوند مدفوع» معنی پیدا می‌کند. دهنده نمونه مدفوع بهتر است یک آشنای نزدیک بیمار باشد، مدفوع صاف‌شده حاوی فلور میکروبی دهنده است که می‌توان آن را به شخص انما کرد یا با یک لوله بینی-معده وارد روده باریک شخص کرد. البته پیوند مدفوع علاوه بر کاربرد درمانی در عفونت روده با کلستریدیوم در درمان بیماری کولیت اولسراتیو که شکلی از بیماری التهابی روده است، هم کاربرد پیدا کرده است.
دکتر الکساندر کروتس، یکی از پزشکانی است که تحقیقات زیادی در زمینه پیوند مدفوع انجام داده است صحبت از باکتری‌ها مفید کردیم، آیا راهی نیست که بتوان این باکتری‌های مفید را به شکل دیگری به بدن انتقال داد؟ آیا فقط بیماران در موارد خاص باید به استفاده از باکتری‌های مفید روده‌ای فکر کنند؟ اینجاست که موضوع ابتدای مطلب یعنی محصولات لبنی پروبیوتیک مطرح می‌شود.
***
لارا تنها بیماری نیست که تحت این پیوند خاص قرار گرفته است. در حال حاضر شماری از پزشکان و بیماران تلاش دارند که پژوهش‌های بیشتری در مورد پیوند مدفوع انجام دهند و این شیوه درمانی را استاندارد کنند. اما جا انداختن این شیوه درمانی چندان ساده نیست و در حال حاضر درمانی است که توسط متخصصان بیماری‌های دستگاه گوارش فقط در مراکز درمانی خاص و برای بیمارانی که مسئله را درک می‌کنند، انجام می‌شود. برای این‌که پیوند مدفوع از سوی جمعیت بیشتری مورد پذیرش قرار بگیرد، باید پژوهش‌های بالینی بیشتری صورت بگیرد تا نتایج درمانی دریافت‌کنندگان پیوند مدفوع با کسانی که بدون پیوند، درمان می‌شوند، مورد مقایسه قرار بگیرند. البته نخست باید سازمان غذا و داروی آمریکا، مجوز شروع این پژوهش‌ها را بدهد و از آنجا که این سازمان به صورت معمول فقط داروها، دستگاه‌ها و فراورده‌های زیستی و بافتی را مورد بررسی قرار می‌دهند، ممکن است پیوند مدفوع با هیچ یک از قوانین فعلی این سازمان همخوان نباشد.
