اهمیّت سرمه كشیدن و فوائد آن
مام صادق(ع) در روايتي كه از آن حضرت نقل شده، فرمودند: «الكحل عند النوم امان الماء الذي ينزل في العين؛ سرمه كشيدن به هنگام خواب، موجب امنيّت از آب (مرواريد و مانند آن) است، كه عارض چشم مي گردد».
بخش اوّل:
1ـ مرحوم طبرسي، در كتاب مكارم الاخلاق، در بيان آداب پيامبر اسلام (ص) مي گويد: «و كان لا يفارقه في اسفاره قارورة الدهن و المكحلة والمقراض و المرآة و السواك و المشط؛ پيامبر اسلام(ص) هميشه شش چيز در سفر همراه داشت:
1ـ شيشه كوچكي از روغن و كِرِم
2ـ سرمه دان
3ـ قيچي
4ـ آينه
5ـ مسواك
6ـ شانه».(1)
2ـ روايت زير در كتاب «دعائم الاسلام» از پيامبر اسلام(ص) نقل شده است: «انه امر بالا كتحال بالا ثمد و قال(ص): عليكم به فانه مذهبة لِلْقَذي(2) مصفاة للبصر؛ پيامبر اكرم(ص)سفارش كردند كه مسلمانان با «اثمد» سرمه بكشند. و ضمن تأكيد بر اين نوع از سرمه، فرمودند: سرمه به اثمد خار و خاشاك (و آشغال هاي داخل چشم) را خارج نموده، و چشم را پاك مي كند».(3)
3ـ در روايت ديگري از آن حضرت، كه اهل سنّت نقل كرده اند، مي خوانيم: «عليكم بالا ثمد، فانه يجلو البصر و ينبت الشعر؛ سرمه (با اثمد) را ترك نكنيد، كه باعث جلا و نورانيّت چشم و روئيدن موها مي شود».(4)
4ـ در كتاب مصباح الزائر آمده است كه: «ان النبي(ص) كان اذا سافر حمل معه خمسة أشياء: المرآة و المكحلة والمذري و السواك و المشط؛ پيامبر(ص)همواره در سفرها پنج چيز همراه داشت؛ آينه، سرمه، چنگال، مسواك، و شانه»(5)
5ـ علاّمه مجلسي روايت زير را از يكي از معصومين(عليهم السلام) نقل مي كند: «و طين قبر الحسين شفاء من كل داء و الاكتحال بالا ثمد سراج العين و ليكن اربعاً في اليمين و ثلاثاً في اليسار عند النوم؛ تربت قبر (مطهّر) امام حسين(ع) شفاء هر درد، و سرمه اثمد باعث پرنور شدن چشم است. و مستحب است به هنگام خواب چهار بار در چشم راست، و سه بار در چشم چپ كشيده شود»(6)
6ـ امام صادق(ع) فرمودند: «من اخذ من اظفاره كل خميس لم ترمد عيناه و من اخذ كل جمعة خرج من تحت كل ظفر داء و الكحل يزيد في ضوء البصر و ينبت الاشفار؛ هركس ناخن هايش را هر هفته، روز پنج شنبه، بگيرد ناراحتي و دردي عارض چشمانش نمي شود! و اگر روز جمعه هر هفته اين كار را انجام دهد از زير هر ناخني درد و بيماري خارج مي شود، و سرمه باعث زياد شدن نور چشم و رشد مژه ها مي شود»(7)
7ـ امام رضا(ع) فرمودند: «من كان يؤمن باللّه و اليوم الاخر فليكتحل؛ كسي كه ايمان به خداوند و روز قيامت دارد (و مبدأ و معاد را پذيرفته) مستحب است كه سرمه بكشد».(8)
8ـ امام رضا(ع) به يكي از اصحابش فرمود: «اكتحل، فعرض انه لا يحبّ الزينة في منزله فقال: اتق اللّه و اكتحل، و لا تدع الكحل؛ سرمه بكش. وي به حضرت عرض كرد: دوست ندارد خويش را در منزل زينت كند. امام فرمود: تقواي الهي را پيشه كن (از سخن امام معصوم سر پيچي نكن) و سرمه بكش و آن را ترك نكن».(9)
9ـ امام صادق (ع) فرمودند: «الكحل ينبت الشعر و يجفّف الدِّمعه و يُعذِبُ الريق و يجلو البصر؛ سرمه (چهار فايده دارد)
1ـ به رشد موها كمك مي كند.
2ـ از ريزش اشك زياد (از حدّ معمول) جلوگيري مي نمايد.
3ـ آب دهان را گوارا مي سازد.
4ـ و چشم را جلا مي دهد».(10)
10ـ امام صادق(ع) در حديث ديگري فرمودند: «اربع يضئن الوجه: النظر الي الوجه الحسن، و النظر الي الماء الجاري، و النظر الي الخضرة و الكحل عند النوم؛ چهار چيز سبب نورانيّت سيماي انسان مي شود:
1ـ نگاه كردن (بدون قصد لذّت جنسي) به صورت زيبا(ي شخصي كه به او محرم است)
2ـ نگاه كردن به آب جاري
3ـ نگاه به سبزه
4ـ سرمه كشيدن به هنگام خواب».(11)
11ـ امام صادق(ع) در روايت ديگري فرمودند: «الاثمد يجلوا البصر و يقطع الدِّمعة و ينبت الشعر؛ إثمد (نوع خاصّي از سرمه كه در شيمي به آن «انتيمون» مي گويند) سبب جلاي چشم، قطع ريزش زياد اشك و رويش مو مي گردد».(12)
12ـ امام صادق(ع) در روايتي كه از آن حضرت نقل شده، فرمودند: «الكحل عند النوم امان الماء الذي ينزل في العين؛ سرمه كشيدن به هنگام خواب، موجب امنيّت از آب (مرواريد و مانند آن) است، كه عارض چشم مي گردد».(13)
13ـ امام ششم شيعيان جهان(ع) از پيامبر اسلام(ص) چنين روايت مي كند: «اتي النبي(ص) اعرابي يقال له «قليب» و كان رطب العينين، فقال له رسول اللّه(ص): اري عينيك رطبتين يا قليب، قال: نعم يا رسول اللّه، همان كماتري ضعيفتان، قال: عليك بالا ثمد، فانه سرجين العين؛يكي از عربهاي جاهليّت به نام «قليب» كه ناراحتي چشمي داشت و چشمانش دائماً مرطوب بود، خدمت پيامبر اسلام(ص) رسيد. حضرت به او فرمود: اي قليب! چشمانت را مرطوب مي بينم. قليب گفت: بله، اي پيامبر خدا! چشمانم همانطور كه فرموديد بيمار و ضعيف است. حضرت فرمود: إثمد (نوع خاصّي از سرمه) را فراموش نكن. سرمه بمنزله كود چشم محسوب مي شود».(14)
14ـ اما هشتم(ع) فرمودند: «من اصابه ضعف في بصره فليكتحل سبعة مراود عند منامه من الاثمد؛ هر كس ناراحتي و ضعفي در چشم خويش احساس مي كند به هنگام خواب هفت بار سرمه بكشد، چهار بار در چشم راست و سه بار در چشم چپ».(15)
15ـ پيامبر اكرم(ص) فرمودند: «لا تكتحل بالنهار و انت صائم، اكتحل ليلاً الاثمد يجلو البصر و ينبت الشعر؛ در روز به هنگامي كه روزه هستي سرمه نكش، (بلكه) شب سرمه كن كه باعث جلا و صفاي چشم، و رشد موها مي شود».(16)
پاسخ : اهمیّت سرمه كشیدن و فوائد آن
ـ امام صادق(ع) فرمودند: «الكحل يزيد في ضوء البصر و ينبت الأشفار؛ سرمه نور چشم را زياد مي كند و باعث رشد مژه ها مي شود».(17)
17ـ امام رضا(ع) فرمودند: «عليك بالا ثمد، فانه يجلوالبصر و ينبت الاشفار و يطيب النكهة و يزيد في الباه؛ سرمه را فراموش نكن؛ زيرا باعث جلا و زياد شدن نور چشم و رويش مژه ها و خوش بو شدن دهان و تقويت قوّه شهوت است».(18)
18ـ امام صادق(ع) فرمودند: «الكحل يزيد في المباضعة؛ سرمه قدرت آميزش را افزايش مي دهد».(19)
19ـ امام صادق(ع) فرمودند: «الكحل بالليل يطيّب الفم و منفعته الي اربعين صباحاً؛ سرمه كشيدن در شب سبب خوشبو شدن دهان مي شود، و فايده آن تا چهل روز باقي است».(20)
20ـ امام صادق(ع) در روايت ديگري فرمودند: «عليكم بالكحل فانه يطيّب الفم و عليكم بالسواك فانّه يجلو البصر، قال قلت: كيف هذا؟ قال: لانه اذا استاك نزل البلغم فجلا البصر و اذا اكتحل ذهب البلغم فطيب الفم؛ سرمه را فراموش نكنيد كه باعث خوشبو شدن دهان مي گردد. و سعي كنيد همواره مسواك كنيد كه سبب جلاي چشم و روشنايي قدرت ديد شما مي شود!
شخصي پرسيد: چطور سرمه و مسواك اين دو اثر را دارد؟
امام فرمود: زيرا بر اثر مسواك «بلغم» كم مي شود و هنگامي كه سرمه مي كشيد و در نتيجه نور چشم زياد مي شود. (21)(22)
21ـ امام باقر(ع) فرمودند: «الاكتحال بالاثمد ينبت الاشفار و يحدّ البصر و يعين علي طول السجود؛ سرمه كشيدن با اثمد موجب رشد مژه ها مي شود، و چشم را تيز بين مي كند، و به عبادت و شب زنده داري كمك مي نمايد».(23)
نكته جالب اين كه طبق اين روايت، سرمه علاوه بر آثار مادّي، اثر معنوي نيز دارد.
22ـ امام صادق(ع) در روايتي فرمودند: «الكحل يعذب الفم؛ سرمه آب دهان را شيرين مي كند».(24)
23ـ امام باقر(ع) فرمودند: «الاكتحال بالا صمد يطيب النكهة و يشدّ اشفار العين، سرمه كشيدن به إثمد دهان را خوشبو و مژه ها را محكم و قوي مي كند».(25)
24ـ امام صادق(ع) فرمودند: «الاثمد يجلو البصر و ينبت الشعر في الجفن و يذهب بالدمعة؛ سرمه به اثمد سبب جلاي ديده گان و تقويت مژه ها مي شود، و از ريزش زياد اشك جلوگيري مي كند».(26)
25ـ امام صادق(ع) در روايت ديگري فرمودند: «من نام علي اثمد غير مسك أمن من الماء الاسود ابداً مادام ينام عليه؛كسي كه قبل از خواب سرمه اثمد كه با بوي خوش مخلوط نشده استفاده كند، تا زماني كه مداومت بر اين كار دارد، از آب سياه در امان خواهد بود»(27)
26ـ امام صادق(ع) در روايت ديگري فرمودند: «الكحل بالليل ينفع العين و هو بالنهار زينة؛ سرمه در شب براي چشم سودمند و در روز زينت است.».(28)
27ـ علّامه حسام الدين هندي در كتابش از حضرت علي(ع) چنين نقل مي كند: «عليكم بالاثمد فانه منبتة للشعر مذهبة للقذاء مصفاة للبصر؛ سرمه اثمد باعث رشد مو، و از بين برنده خار و خاشاكهاي داخل چشم، و موجب صفاي ديدگان است.».(29)
نتيجه اين كه: از روايات مذكور اهميّت فوق العاده سرمه و آثار و فوائد مختلف و فراوان مادّي و معنوي آن روشن شد.
بخش دوم: آداب سرمه كشيدن
روايات اين بخش، به سه دسته تقسيم مي گردد:
اوّل:رواياتي كه زمان سرمه كشيدن را بيان مي كند.
دوّم: رواياتي كه مقدار و تعداد دفعات، سرمه كشيدن را مشخّص مي نمايد.
سوّم: رواياتي كه به نوع ميل و مادّه سرمه اشاره دارد.
دسته اوّل: زمان سرمه كشيدن:
در بسياري از روايات بيست و هفت گانه گذشته اشاره به اين مطلب ديده مي شود كه:
شب، موقع خواب، زمان مناسبي براي اين منظور است، اين مطلب از روايات پنجم، دوازدهم، چهاردهم، پانزده ام، بيست و پنجم، و بيست و ششم بخوبي استفاده مي شود و در احاديث آينده نيز اين مطلب به چشم مي خورد.
ضمناً از روايت بيستم و ششم، نكته ديگري استفاده شد وآن اين كه: كساني كه مي خواهند به منظور زينت و آرايش از سرمه استفاده كنند در روز سرمه بكشند و كساني كه هدفشان از سرمه آثار جسمي و روحي و خلاصه سلامت روح و جسم است، در شب سرمه بكشند. علاوه بر اين، طبق برخي روايات، پيامبر اسلام(ص) همواره شب هنگام موقع خواب اين سنّت اسلامي را انجام مي دادند.
دسته دوّم:
تعداد دفعات سرمه كشيدن :
28ـ امام صادق(ع) از پدرانش(عليهم السلام)، چنين نقل مي كند: «كان للنبي مكحلة يكتحل منها في كل ليلة ثلاث مراود في كل عين عند منامه؛ پيامبر اسلام(ص)سرمه داني داشت كه هر شب به هنگام خواب از آن سرمه دان سه بار در هر يك از چشمانش مي كشيد».(30)
29ـ امام صادق(ع) در حديث ديگري از پدرانش(عليهم السلام) چنين نقل مي كند: «انه كان اكثر كحله بالليل و كان يكتحل ثلاثة افراد في كل عين؛ پيامبر اسلام(ص)غالباً شبها سرمه مي كرد و در هر چشمش سه بار سرمه مي كشيد».(31)
30ـ امام رضا(ع) از پدرانش چنين نقل مي كند: «من اكتحل فيلوتّر، من فعل فقد احسن و من لم يفعل فليس عليه شيء(32)؛ كسي كه سرمه مي كشد سعي كند عدد فرد را انتخاب كند (يعني يك بار يا سه بار يا پنج بار،... نه عدد زوج) البتّه اين انتخاب مستحب است، و ترك آن هم مشكلي ندارد».(33)
31ـ در كتاب مكارم الاخلاق در مورد سرمه كشيدن پيامبر اسلام(ص)چنين آمده است:
«يكتحل في عينه اليمني ثلاثاً و في اليسري ثنتين و قال: من شاء اكتحل ثلاثاً و كل حين و من فعل دون ذلك او فوقه فلا حرج؛ حضرت رسول اكرم(ص) در چشم راستش سه بار و در چشم چپش دو بار سرمه مي كشيد و مي فرمود: هر كس دوست دارد هر زماني سه بار سرمه بكشد و اگر بيش از سه بار يا كمتر از سه بار هم بكشد مشكلي نخواهد داشت».(34)
32ـ امام صادق(ع) مي فرمايد: «كان رسول اللّه(ص) يكتحل بالاثمد اذا آوي الي فراشه و تراً و تراً؛ سنّت و سيره پيامبر اسلام(ص) اين بود كه به هنگام خواب با إثمد سرمه مي كشيد و در تعداد دفعات سرمه كشيدن، عدد فرد را انتخاب مي كرد».(35)
33ـ پيامبر اسلام(ص) فرمودند: «اكتحلوا و تراً و استاكوا عرضاً؛ به هنگام سرمه كشيدن عدد فرد را انتخاب كنيد و مسواك را از عرض دندانها بزنيد».(36)
34ـ امام صادق(ع) مي فرمايد: «ان رسول اللّه(ص) كان يكتحل قبل ان ينام اربعاً في اليمني و ثلاثاً في اليسري؛ پيامبر اسلام(ص) قبل از خواب چهار بار در چشم راست، و سه بار در چشم چپ سرمه مي كشيد».(37)
35ـ امام صادق(ع) از پدرانش(عليهم السلام)، از رسول خدا(ص) چنين نقل مي كند: «من اكتحل فليوتر و من تجمّر فليوتر و من استنجي فليوتر و من استخار اللّه فليوتر، در اين امور چهار گانه عدد فرد را انتخاب كنيد: سرمه كشيدن، رمي جمرات، استنجاء و استخاره».(38)
36ـ امام حسين(ع) مي فرمايد:
«قال لي رسول اللّه(ص) يا بني اكتحل و تراً يضيء لك بصرك؛ پيامبر(ص) به من فرمود: فرزندم: در سرمه عدد فرد را انتخاب كن تا نور چشم تو به سبب آن زياد شود».(39)
نتيجه اين كه: آنچه در تعداد دفعات سرمه كشيدن مهم است، انتخاب عدد فرد است؛ امّا مقدار دقيق آن براي افراد مختلف متفاوت است، بدين جهت در بعضي از روايات فوق كه تعداد دفعات سرمه كشيدن مشخّص شده، عددهاي مختلفي ذكر شده است.
دسته سوّم:
نوع سرمه و جنس ميل آن :
همانگونه كه در روايات گذشته مطالعه فرموديد، در بسياري از روايات بر سرمه «اثمد» تاكيد شده است. بنابراين شايسته است اين نوع سرمه مورد استفاده قرار گيرد.
سؤال:سرمه اثمد چيست؟
جواب:در مورد اين كه «إثمد» سنگ معروفي است كه از آن سرمه گرفته مي شود و بنام «سرمه اثمد» ناميده مي شود، همه علماء اهل لغت اتّفاق نظر دارند، امّا اين كه: معدن اين سنگ كجاست؟ اختلاف نظر وجود دارد.
در مجمع البحرين آمده است: «إثمد سنگي است كه به وسيله آن سرمه مي كشند و معادن آن در مشرق است، و برخي معتقدند معادن آن در اصفهان است».(40)
دهخدا در لغت نامه خويش مي گويد: «اثمد سنگ سرمه است و آن سنگي است كه از مغرب و نيز از اصفهان مي آورند. و بهترين آن، سنگ سرمه اصفهان است، نام ديگر آن انتيمون (antimine)مي باشد».(41)
علّامه مجلسي(رحمه الله) مي گويد: «اثمد سنگ سياهي است كه معدن آن اصفهان و اطراف آن است».(42)
و صاحب حدائق معتقد است: «اين نوع سرمه در مكّه مكرّمه يافت مي شود».(43)
خلاصه اين كه بهترين نوع سرمه، سرمه اثمد است. به اين مطلب در روايات نيز تصريح شده است، قسمت عمده اين روايات قبلاً ذكر شد، در اينجا به ذكر يك روايت ديگر قناعت مي كنيم:
37ـ بيهقي در كتابش از سعيد بن جبير نقل مي كند كه ابن عباس گفت: قال النبي(ص):«البسوا من ثيابكم البيض و كفنوا فيها موتاكم و من خير اكحالكم الاثمد انه يجلو البصر و ينبت الشعر؛ لباسهايتان را از پارچه هاي سفيد انتخاب كنيد و مردگانتان را در پارچه هاي سفيد كفن نمائيد و سرمه هايتان را از اثمد، كه بهترين نوع سرمه است برگزينيد، كه سرمه اثمد باعث جلاي چشم و رشد موها ميگردد».(44)
نتيجه اين كه بهترين نوع سرمه، سرمه إثمد است؛ به گونه اي كه برخي(45)كه در روايت براي سرمه ذكر شده است، در غير سرمه اثمد نباشد! و امّا درمورد جنس «ميل» سرمه و جنس «سرمه دان» در روايتي مي خوانيم:
38ـ حسن بن جهم مي گويد: «اراني ابوالحسن(ع) ميلاً من حديد و مكحلة من عظام فقال: هذا كان لابي الحسن(ع) فاكتحل به فاكتحلت؛ امام هشتم(ع) سرمه داني كه از استخوان و ميل آن كه از آهن ساخته شده بود را به من نشان داد و فرمود: اين از پدرم امام موسي كاظم(ع) بوده است با اين سرمه بكش، سپس من با آن سرمه كشيدم».(46)
شايسته است متخصّصان در اين مسأله كاوش كنند: كه آهن چه ارتباطي با سرمه دارد كه از آن براي اين منظور استفاده مي شده است؟
بخش سوّم: دعاهاي هنگام سرمه كشيدن
بي شك ارتباطي بين اعمال و دعاهايي كه به هنگام آن اعمال مستحب شمرده شده وجود دارد. بدين جهت توجّه به مضمون اين دعاها در خور اهميّت است؛ به اين دعاها توجّه كنيد:
39ـ در روايتي از حضرت رضا(ع) مي خوانيم كه آن حضرت فرمودند: «هر زمان خواستي سرمه بكشي، ميل سرمه را در دست راست بگير و داخل سرمه دان كن و در آن هنگام «بسم اللّه» بگو و هنگامي كه خواستي سرمه را به چشمت بكشي اين دعا را بخوان: «اَللّهُمَّ نَوِّرْ بَصَري وَاجْعَلْ فِيهِ نُوراً اَبْصُرُ بِه حَقَّكَ، وَاهْدِني اِلي طَريقِ الْحَقِّ وَ اَرْشِدْني اِلي سَبيلِ الرَّشادِ، اَللّهُمَّ نَوِّر عَلَي دُنْياي وَ آخِرَتي؛ پروردگارا! چشمانم را (بوسيله اين سرمه) نوراني گردان، و در چشمانم نوري قرار ده (كه نه تنها اشياء مادّي بوسيله آن قابل رؤيت باشد، بلكه بتوانم با آن) حقّ تو را ببينم. (خدايا!) مرا به راه حق هدايت بنما و به راه رشد ارشاد فرما. پروردگارا! دنيا و آخرتم را نوراني و روشن گردان».(47)
40ـ در روايت ديگري از امام صادق(ع) مي خوانيم: «اين دعا را به هنگام سرمه كشيدن بخوانيد: «اَللّهُمَّ اِنّي اَسْئَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد اَنْ تُصَلِّي عَلي مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَ اَنْ تَجْعَلَ النُّورَ في بَصَري، وَالْبَصيرَةَ في ديِني، وَالْيَقينَ في قَلْبي، وَالْاِخْلاصَ في عَمَلي، وَالسَّلامَةَ في نَفْسي، وَالسَّعَةَ في رِزْقي، والشُّكْرَ لَكَ اَبَداً ما اَبْقَيْتَني ؛(48)مي خواهم كه: بر محمد و آل محمد درود فرستي، و چشمانم را پر نور قرار دهي، و مرا در دينم با بصيرت گرداني، و يقين را در قلب و روحم نافذ گرداني، و عملم را با اخلاص سازي، و جسم و جانم را سالم گرداني، و رزق و روزي ام را وسعت بخشي، و تا زنده ام توفيق شكرگزاري نعمتها را به من ارزاني داري!».(49)
پي نوشتها:
1 . مستدرك الوسائل، جلد اوّل، ابواب آداب الحمام، باب 29، حديث2.
2 . «قذي» (بر وزن قضا) به گفته مقاييس اللغة، مفهومي بر خلاف صفا و خلوص دارد، و به همين جهت به شيء آلوده اي كه در آب بيفتد و آن را خراب كند «قذي» مي گويند. و نيز به چيزهاي كه در چشم مي افتد و چشم را ناراحت مي كند «قذي» گفته مي شود.
3 . مستدرك الوسائل، جلد اوّل، ابواب آداب الحمام، باب 30، حديث اوّل.
4 . المغني، جلد اوّل صفحه 106.
5 . بحار الانوار، جلد 97، صفحه 103و جلد 73، صفحه 239
6 . بحار الانوار، جلد 59، صفحه 287
7 . بحار الانوار، جلد 59، صفحه 146.
8 . ثواب الاعمال، صفحه 22،به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 94
9 . بحار الانوار، جلد73، صفحه 96.
10 . خصال، جلد 1، صفحه 16، به نق از بحار الانوار، جلد73، صفحه 94.
11 . خصال، جلد 1، صفحه 113، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 94
12 . ثواب الاعمال، صفحه 22، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 94.
13 . مكارم الاخلاق، صفحه 49، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 96.
14 . طبّ الائمة، صفحه 93، به نقلل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 95.
15 . طبّ الائمة،صفحه 93، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 95.
16 . السنن الكبري، جلد4، صفحه 262
17 . بحار الانوار، جلد4، صفحه 95.
18 . مكارم الاخلاق، صفحه 48، به نقل از بحار الانوار، جلد 73،صفحه 95
19 . همان
20 . همان
21 . «بَلْغَمْ» ماده اي سفيد و لزج است كه از داخل بدن ترشّح مي كند و خارج مي شود، و در اصطلاح طبّ قديم، يكي از اخلاط چهار گانه بدن مي باشد (فرهنگ عميد)
22 . مكارم الاخلاق، صفحه 49، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 96.
23 . همان
24 . وسائل الشيعة، جلد اوّل، صفحه 410.
25 . وسائل الشيعة، جلد اوّل، صفحه 412.
26 . همان
27 . همان
28 . وسائل الشيعة، جلد اوّل، صفحه 413.
29 . كنز العمال، جلد 6، صفحه 646، حديث 17205.
30 . بحار الانوار، جلد 73، صفحه 95.
31 . بحار الانوار، ج 73، صفحه 96.
32 . اين روايت را ابن قدامه در المغني، جلد اوّل، صفحه 106 نيز از پيامبر اكرم(ص) نقل كرده است.
33 . بحار الانوار، جلد 73، صفحه 96.
34 . بحار الانوار، جلد 73، صفحه 97.
35 . وسائل الشيعة، جلد 1، صفحه 411.
36 . وسائل الشيعة، جلد 1، صفحه 412.
37 . وسائل الشيعة، جلد 1، صفحه 413.
38 . بحار الانوار، جلد 73، صفحه 96.
39 . المستدرك، جلد 1، ابواب آداب الحمام، باب 31، حديث 3.
40 . مجمع البحرين، جلد اوّل، صفحه 251، حرف ث.
41 . لغت نامه دهخدا، جلد 2، صفحه 1010.
42 . روضة المتّقين، جلد اوّل، صفحه 176.
43 . الحدائق الناظرة، جلد 5، صفحه 575.
44 . السنن الكبري، جلد3، صفحه 245. شبيه اين روايت در مستدرك الواسائل، جلد اوّل، آداب الحمام، باب 30، جلد اوّل، نيز آمده است.
45 . الخدائق الناظرة، جلد 5، صفحه 575.
46 . وسائل الشيعة، جلد اوّل صفحه 414.
47 . فقه الرضا، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 95.
48 . شخصي از ناراحتي چشمش به امام صادق(ع) شكايت كرد، آن حضرت فرمود: آيا دعائي به تو تعليم بدهم كه براي دنيا و آخرتت مفيد و درد چشمت را تسكين دهد؟ آن شخص عرض كرد، بله، بفرمائيد. حضرت فرمودند: بعد از مغرب و طلوع فجر( بعد از اذان صبح) اين دعا را مي خواني. سپس دعاي فوق را به آن مرد تعليم دادند (سفينة البحار، جلد 6، صفحه 448).
49 . مكارم الاخلاق، صفحه 49، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 96
گردآوري : گروه اينترنتي نيک صالحي
این سایت میتونه در جهت سرمه درست کردن خانگی کمکتون کنه.
