آیین‌ مدیریت دولتی در دوران ساسانیان

یستم فوریه 1932 مـصادف بـا اول اسفندمــاه «تاراپور J.Tarapore» در شهر بمبئی هند «آیین مدیریت و نامه‌نگاری دولتی ایران» در دوران ساسانیان را از روی یک نسخه اصل دوباره ‌نویسی کرد و منتشر ساخت. این آیین‌نامه یک بخشنامه (دستورالعمل) اداری بود که در دوران سلطنت خسرو انوشیروان ساسانی برای مقامات دولتی ارسال شده بود تا رعایت کنند.

آیین‌نامه مذکور پیش از دوران زمامداری خسرو انوشیروان وجود داشت و در زمان وی بود که جمع‌آوری، تدوین و به صورت دستورالعمل به مقامات دولتی ابلاغ شده بود. در هر صورت، نسخه «تاراپور» متعلق به عهد خسروانوشیروان (قرن ششم میلادی) بوده است.

در این آیین‌نامه کهن، به مقامات دولتی و کارمندان سازمانهای عمومی تاکید شده بود که در گزارشها و نامه‌های اداری از تعارفات معمول دست بردارند، ملاحظات را کنار بگذارند، روشن بنویسند، لفاظی نکنند، و توجه داشته باشند که اگر گزارش خلاف واقع بدهند به سختی مجازات خواهند شد.

قسمت بیشتر این آیین‌نامه مربوط به چگونگی مدیریت است و در آن، روی لزوم بازرسی و تشویق و تنبیه کارمندان و توجه به نظر آنان تاکید شده است. رشوه‌گیری در این آیین‌نامه خطرناک‌ترین خیانت به کشور و مردم به حساب آمده که مجازات سنگین و محرومیت خواهد داشت. ترتیب اثردادن به درددلهای مراجعان و پذیرفتن و احترام کردن آنان از نکات مهم این آیین‌نامه است. این آیین‌نامه در موارد متعدد روی جمع‌آوری مالیات و منصفانه بودن آن و خصوصیات ویژه ماموران مالیه و خودداری از به مقاطعه دادن امر جمع آوری مالیاتها تاکید کرده است.

این آیین نامه مدیران دولتی را از تبعیض و افاده و بی‌اعتنایی به مردم بر حذر داشته و آنان را خدمتگذار و جیره‌خور مردم (نوکر = سروانت، همین اصطلاحی که در حال حاضر در کشورهای انگلیسی زبان در مورد کارمند دولت بکار می‌رود) خوانده و دقّت و اهمیت کار حسابداری را مورد تاکید قرار داده است.

از نکات جالب این آیین‌نامه که نهایت پیشرفته بودن ایران در دانش اداری در عهد باستان را منعکس می‌کند؛ ضابطه دادن نمره (پوان) منفی به مدیران و کارمندانی است که در انجام وظیفه سهل انگاری و قصور کنند که رسیدن نمرات منفی به میزان معیّن (نصاب) باعث برکناری مدیر و یا کارمند می‌شد.

این آیین‌نامه از دیپترتاران (دفترداران ــ منشیان ادارات) خواسته است که در گزارش خود به سه نکته توجه کنند از این قرار: چه می‌خواهند بگویند و چه خبری می‌خواهند برسانند، منظورشان از نوشتن گزارش چیست و چرا باید خبر را بدهند، و بالاخره نتیجه‌گیری و بیان نظر خود در باره موضوع. طبق این دستورالعمل، نامه باید دارای تاریخ باشد و (در آن زمان که از کاغذهای فعلی و پوشه و... اثری نبود) دور یک چوب (حول محور) لوله شده باشد. نامه تاء شده موجب مواخذه بود.

باید توجه داشت که «مورخان کارشناس عهد باستان»، ایران را به داشتن روش پیشرفته و کارآمد برای ادارات عمومی ستوده‌اند. امپراتوری‌های امویان و عباسیان و بعدا غزها (غزنویان و سلجوقیان) و در پی آنها، مغولها و هم‌نژادان تیموری آنان برای تمشیت امور و اداره قلمرو خود از این مهارت ایرانیان به خوبی بهره‌گرفتند و بقای آنها به دلیل سپردن کارها به مدیران و وزیران ایرانی بود. دولتهای استعماری اروپا که متوجه این هنر ایرانیان بودند در قرون 19 و 20 میلادی کوشیدند که آن را تخریب و ایران را دچار یک بوروکراسی بد کنند و از پیشرفت بازدارند.

این آیین‌نامه در سال 1932 همزمان به زبان انگلیسی در افریقای جنوبی، استرالیا، کانادا، ایالات متحده و ممالک اروپایی توزیع و بعدا تجدید چاپ شد. بدون تردید از اصول این کتاب در علم مدیریت سازمانهای عمومی در دنیای نوین اقتباس شده و الگو قرار گرفته است.

این آیین‌نامه توسط مهاجران پارسی در قرن هفتم میلادی به هند برده شده بود که به دست «تاراپور» افتاد. ایرانیانی که در آن عهد از طریق جزایر قشم و هرمز به هند مهاجرت کردند و اعقاب آنان هنوز در آنجا هستند و هند را صنعتی ساخته‌اند عمدتاً از مقامات دولتی، بزرگان و افسران ارتش و بیشترشان از مازندران بودند.

نخستین نظام آوانگاری جهان را ایرانیان در دوره ساسانی اختراع کردند که در تاریخ خط بی نظیر است.

دکتر سعید عریان، متخصص زبانهای باستانی ایران و رئیس پژوهشکده زبان و گویش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری می گوید:

«ایرانیان در دوره ساسانی خط اوستایی را اختراع کردند که در تاریخ خط بینظیر است. اگر در تمام تاریخ خط، فقط یک خط اوستایی در ایران اختراع شده بود، با همه خطوط دیگر برابری میکرد.»

دلایل زیادی را برای برتری خط اوستایی به قرار زیر است :

1- آنکه خط اوستایی برای زبان اوستایی ابداع شد. در حالی که میان خطوط مرده و زنده موجود، هیچیک از خطها دقیقا`برای زبان به خصوصی ابداع نشده است.

همین امر موجب شده که خط اوستایی قابلیت بیان تمام واجهای این زبان را داشته باشد و این، امتیاز دیگر خط اوستایی است.

2- هیچ خطی در دنیا نیست که بتواند تمام واج های زبان خود را بیان کند جز خط آوانگار که آن هم متعلق به هیچ زبانی نیست.

دکتر عریان درباره این مثل «با خط اوستایی حتی میتوان آوای پرندگان را نوشت» گفت:البته تا این حد که اغراق است اما این مثل نشان میدهد که خط اوستایی چقدر دقیق است.

قابلیت آوانگاری این خط آنقدر بالاست که با آن میتوان زبانهای مختلف امروزی جهان را آوانگاری کرد و در این گفته هیچ اغراقی نیست.

3-زبان اوستایی 14 واکه (حرف صدادار) دارد و خط اوستایی 14 نشانه برای این واکه ها دارد.

هیچ زبان و خطی در جهان این تعداد واکه و نشانه خطی برای آن ندارد.

به گفته دکتر عریان، ایرانیان در طول تاریخ دو یا سه بار استفاده های بسیار جدی از این خط کردند که مهمترین آن پازند است.

پازند زبان نیست، خط هم نیست. یک شیوه آوانگاری سنتی است. پازند یعنی آوانویسی خط پهلوی به خط اوستایی و این نخستین اقدام آوانگاری یک خط بوده که در طول تاریخ خط حادثه بسیار مهم و منحصر به فردی بوده است.

منبـــع