سامانه پدافندی سطح به هوای بریتانیایی راپیر
سابقه حضور سامانه های کوتاه برد در ایران به پیش از انقلاب باز می گردد. سامانه انگلیسی تایگرکت/سی کت و پس از آن راپییر اولین نمونه های بردکوتاه خریداری شده بودند. تایگر کت مدل زمین پایه و سی کت مدل دریاپایه از یک سامانه بودند که در سال 1966 وارد کشور شده و نمونه های دریایی بر روی چند فروند از ناوهای نیروی دریایی نصب گردید. موشک های این سامانه حدود 1.5 متر طول و 68 کیلوگرم جرم دارند و برد آنها از 500 متر تا 5000 متر و سرعت این موشک ها کمتر از یک ماخ و حدود 980 کیلومتر بر ساعت است.
http://uc-njavan.ir/images/e4k2whskf30mnmwa7dv5.jpg
تصویری نادر از شلیک تایگرکت در اوائل جنگ تحمیلی
http://uc-njavan.ir/images/vz6t22ukmqb18cjdvy7.jpg
تصویر مدل دریا پایه یا همان سی کت "sea cat"
راپیر (به انگلیسی: Rapier) یک موشک سطح به هوای کوتاه برد بریتانیایی محصول ماترا داینامیکس است که از سال ۱۹۷۱ وارد خدمت نظامی در نیروی زمینی و هوایی ارتش بریتانیا شد ، از ابتدای تولید این موشک تا کنون تعداد (25000 ) موشک و 600 پرتابگر آن ساخته شده و انگلستان قصد دارد تا سال 2020 آن را در خدمت داشته باشد . طراحی این سامانه موشکی در دهه ۱۹۶۰ به عنوان یک سیستم موشکی متحرک برای دفاع از مراکز استراتژیک در مقابل هواپیماهای کم ارتفاع آغاز شد.
علاوه بر بریتانیا، کشورهای دیگر از جمله ایران نیز از استفاده کنندگان از این سیستم موشکی هستند. در سال 1353سامانه موشكي راپير انگليسي به تجهيزات پدافند زمين به هواي فرماندهي پدافند هوايي اضافه گرديد و قابل توجه اين كه اين سامانه توسط كشور آمريكا نيز كه خود از سازندگانِ انبوهِ سامانه هاي موشكي و غيره ميباشد، به خدمت گرفته میشد. در اين سال سامانه موشكي سي كت از سازمان حذف ولي آتشبارهاي موشكی تايگركت كماكان در سازمان وجود داشتند . ایران یک مدل شنی دار خودرو راپیر را نیز سفارش داده بود که با وقوع انقلاب این سفارش لغو و محصول به ارتش بریتانیا تحویل داده شد.این موشک به طور مداوم بهینه سازی شده و هنوز در خدمت فعال نظامی در بریتانیا و کشورهای دیگر از جمله ایران قرار دارد.
با تحمیل جنگ همه جانبه نظامی به دنبال پیروزی انقلاب اسلامی، تمامی تجهیزات دفاعی کشور وارد نبرد شده و هرچقدر تایگرکت/سی کت ناموفق ظاهر شدند، راپییر کارنامه رزمی قابل توجهی از خود بجا گذاشت. عدم توانایی تایگر کت و سی کت در دفع تهاجمات هوایی به ناوها باعث از دست رفتن و آسیب دیدن چند ناو در طول جنگ شد ، به طور مثال در درگیری ناوهای کلاس سام نداجا با هواپیماهای آمریکائی که به غرق شدن ناو سهند و آسیب دیدن ناو سبلان منجر گردید هیچیک از موشکهای سی کت پرتاب شده به هدف اصابت ننمود اما راپییر موفق شد حتی بمب افکن-های توپولف22 عراقی را که برای بمباران تهران آمده بودند به زیر بکشد. این عملکرد باعث شد تا پس از پایان جنگ تحمیلی تایگرکت/سی کت از نیروهای مسلح کنار گذاشته شود اما راپییر همچنان در حال خدمت است.
متخصصات داخلی سعی در بازسازی و بهبود زیرسامانه های این موشک داشته اند و موشک های بازسازی و بهسازی شده راپییر بارها مورد آزمایش موفق قرار گرفته¬اند. سامانه دفاع هوایی راپییر شامل پرتابگر با چهار موشک است که رادار مربوطه بر روی همین پرتابگر نصب شده است. این سامانه با رادار DN181 ساخت ایتالیا نیز هماهنگ شده است تا توان درگیری با اهداف در تمام شرایط آب و هوایی را داشته باشد ، سیستم رادار هدایتگر همه گونه هوائی ( مارکونی -دی ان 181 ) این موشک برای اولین بار در سال 1973 به ارتش ایران تحویل شد و جالب است که خود انگلستان تا سالها بعد فاقد این سیستم بود . همچنین سامانه¬های اپتیکی نیز علاوه بر رادار در این سامانه وجود داشته اند.
عمده خط مشى نیروهاى نظامی بر اساس سوار کردن سامانه هاى پدافند هوایی روی وسایل نقلیه استوار نیست، بلکه از روش جابه جایی هوای سامانه بهره مى برد. سامانه ى موشکى راپیر از بارزترین نمونه هاى این نگرش است که روى خودرو نصب نشده است. این سامانه را مى توان به آسانى با هواپیماى سی 130 یا بالکردهاى سنگین جابه جا نمود که تمام این جابجایی همان طور که در انتهای مطلب اشاره میکنیم بیشتر از 48 ساعت به طول نمی انجامد .
البته اخبار و تصاویری مبنی بر متحرک سازی سامانه راپییر نیز در گذشته بر روی خودرو زرهی ( ام-113) توسط متخصصین نیروی هوائی ارتش ج.ا.ا منتشر شد که از آن ها میتوان به سال 89 و رزمایش بزرگ مدافعان آسمان ولایت 3 نام برد که این سامانه در کنار سامانه بهینه سازی شده ی کوتاه برد اف ام 80 با موفقیت شلیک شدند ، سخنگوی این رزمایش حمید ارژنگی با اشاره به این که سیستم "راپیر" که از دوران جنگ هشت ساله عراق-ایران توسط نیروهای پدافندی جمهوری اسلامی مورد استفاده قرار میگیرد گفت: با تلاش متخصصان قرارگاه پدافند هوایی خاتمالانبیاء بهینه سازی و ضمن تجهیز به سیستم الکترواپتیک و فاصلهیاب لیزری، به متحرکسازی آن توجه ویژهای شده است. وی همچنین از بهرهگیری از سیستمهای مخابراتی لیزری پیشرفته در رزمایش مدافعان آسمان ولایت 3 درباره ویژگی بارز این سیستمها اظهار کرد: "یکی از نکات بارز این سیستمها این است که هیچگونه جمینگ بر روی آنها اثر ندارد چراکه به صورت کاملا لیزری عمل میکنند و طول موج آنها پایین است و در نتیجه برای دشمن قابل شناسایی نخواهد بود".
موشک 45 کیلوگرمی راپییر با کلاهک جنگی کوچکی به وزن (1/4 ) کیلوگرم به سرعت 2.5 ماخ و برد 400 متر تا 6800 متر دست یافته و اهداف را سقف پرواز 3000 متر هدف قرار می¬دهد. اجزای سامانه راپییر در اختیار ایران به صورت کششی یعنی به کمک یک خودرو یدک کشیده می-شوند با این وجود راپییر توانایی خود را برای دفاع از منطقه تحت پوشش اثبات کرده است.
سرعت واکنش موشک ( ری پیر ) بسیار بالا است چنانچه از هنگام رویت هدف تا شلیک اولین موشک تنها 6 ثانیه وقت لازم است و موشک ظرف 13 ثانیه هدف را در نهایت برد مفید خود نابود میکند و با توجه به سرعت بالای موشک یاد شده ، سبک بودن کلاهک جنگی عملا تاثیری بر عملکرد موشک ندارد و ضربه برخورد به هدف هر هواپیمائی را به زیر میکشد .
اولین پرتاب موشک راپیر در پایگاه دوم شکاری تبریز و کارنامه درخشان آن به نقل از یکی از فرماندهان یگان پدافندی تبریز:
هفتم مهر ماه سال 59 بود صدمات وارده در حملات هوایی به حداقل رسیده بود فقط در چند مورد هواپیماهای عراقی در اثر آتش پرحجم پدافند در حین فرار قسمتهایی از باند را هدف قرار داده بودند که بلافاصله با تلاش نفرات جان برکف گردان تاسیسات پایگاه ترمیم شده بود . دشمن پس از قطع امید از پایگاه هوایی تصمیم گرفته بود پالایشگاه و کارخانجات صنایع سنگین را هدف قرار دهد گسترش رینگهای پدافندی در نقاط خارج پایگاه عملا شدنی نبود دشمن این موضوع را به خوبی می دانست به همین دلیل از دالان موجود در ارتفاعات سهند قصد داشت خود را به پالایشگاه تبریز برساند دالان به گونه ای بود که پرسنل پدافند در لحظه ای موفق به رویت هواپیما می شدند که امکان هیچگونه عکس العملی بروی آنها وجود نداشت و بدلیل ارتفاع کمی که هواپیماهای دشمن داشتند معمولا حملاتشان موفقیت آمیز انجام می شد در طول سه ماه ابتدایی جنگ بارها پالایشگاه مورد هدف قرار گرفت تا اینکه اصرار و منطق استاندار و امریه از ستاد ما را وا داشت که ضمن یک برنامه ریزی دقیق ساخت مواضع کمکی و جاده مواصلاتی را علی رغم شرایط بد جوی در منطقه پالایشگاه با همکاری اداره راه و شخص استادار شروع نمایم و دفاع هوایی پالایشگاه را به حد مطلوبی برسانم یکی از این اقدامات استقرار یک رسد از موشک راپیر در مجاورت جاده مراغه بود که انگیزه آن موفقیت بسیار چشمگیری بود که بهره برداری از این سیستم در دفاع از پایگاه را نصیب ما کرد.
من شخصاً باتوجه به عدم بهره برداری نهاجا از سیستم نایگر کت و سی کت دید خوبی در مورد سیستم های پدافندی انگلستان نداشتم و تجربیات من در میادین تیر «راپیر» نیز این دید را تقویت میکرد ولی بهیچ وجه این طرز فکر به پرسنل علاقمند و مشتاق این سیستم القاء نمیشد و همواره سعی داشتم مواضع راپیر را که از ابعاد فنی پیچیده تری برخوردار بود در حالت آماده باش کامل فنی و عملاتی و آموزشی قرار دهم. در این راه همواره از تلاشهای ستوان صنعتی نیا که از دانش بسیار بالایی در سیستم راپیر برخوردار بود بهره برداری کردم و نمی دانم به چه انگیزه ای همواره اطمینان داشتم سیستم راپیر در تبریز موفق خواهد بود و تنها این بود که سعی در القاء آن به پرسنل داشتم. پرسنل راپیر از اینکه تعداد قابل توجهی هواپیما فقط توسط سیستم اورلیکن و 23 میلیمتری ساقط شده بود احساس غربت گزنده ای میکردند که برای من بسیار ناگوار بود.
حملات دشمن برق آسا بود. هواپیماهای مهاجم بطرف پایگاه نیز عموماً از دالان ارتفاعات سهند استفاده می کردند. حداکثر فاصله آن از لحظه ظاهر شدن تا پایان بیش از 5 کیلومتر نمی توانست باشد.
درگیرو دار آتش سنگین توپها سیستم راپیر منزوی و نگران در انتظار فرصتی بود که خودی نشان دهد و این ابراز وجود افتخار امیز در لحظاتی روی داد که تنها امید منطقه به سیستم راپیر بود و بس.
در ساعت 1030 مورخه 9/7/59 سه فروند هواپیما از دالان پیش گفته ظاهر شدند یک فروند پالایشگاه را مورد حمله برق آسا قرار داد و دو فروند دیگر در ارتفاع بسیار کم با سرعتی برق آسا بطرف پایگاه هجوم آوردند. دود برخاسته از پالایشگاه این توهم را ایجاد کرد که هدف اصلی پالایشگاه بوده و حمله هوایی خاتمه یافته است اما من که در آن لحظه در حوالی موضع 2 راپیر بودم هواپیماهای مهاجم را دیدم و خوشبختانه نمره 1، موضع راپیر نیز همچنین!
در لحظه ظهور هواپیما برفراز پایگاه تعدادی از توپها شروع به تیراندازی کردند و موضع 2 راپیر علیرغم اینکه رادار سیستم هدف را در اختیار نداشت و اصولاً در برد مناسب برای درگیری نبود. اولین موشک راپیر را در پایگاه تبریز شلیک کرد و من از اولین لحظه برخاستن موشک تا اصابت آن را همراهی کردم.
با توجه به شرایط مطلوب و پرتاب در 5 ثانیه اول پرواز، موشک راپیر حلقوم یک فروند «سوخو-22» را در ابتدای باند فشرد و در حوالی انبار مهمات، هواپیمای سنگین عراقی با صدائی مهیب درهم پیچد و شعله های آتش زبانه کشید و از خلبان آن تنها یک لنگه پوتین برجای ماند. بلافاصله پس از درگیری بسمت موضع 2 راپیر رفتم استوار عسگری کماکان در صندلی نمره 2 سراز دستگاه اپیتیک بر نیمداشت و هنوز باور نداشت چه حماسه ای آفریده نزدیک رفتم و از پشت به موهای ژولیده اش بوسه زدم سرش را بالا آورد خیلی سعی داشت غرور خود را حفظ کند. قامت سنگین خود را جابجا کرد که برخیزد اجازه ندادم و گفتم بنشید و بازهم مراقب باشد سعی می کرد خود را کنترل کند اما نمیشد دو قطره اشک شوقی را که در گوشه چشمانش حلقه زده بود ندید و اشک شوق نریخت.
شروع کاری بزرگ و سرنگونی هواپیمای دشمن
آن شب جشن موفقیت راپیر را در موضع 2 راپیر برگذار کردیم تا پاسی از شب با پرسنل این موضع که همگی در اطاقک مجاور آن حضور داشتند در مورد ادامه این موفقیت صحبت می کردیم و آن شب برای اولین بار تأسف میخوردم که چرا سیستم راداری کنترل و هدایت راپیر در هوای بد و شب عملیاتی نیست و همان شب بود که ستوان صنعتی نیا مأمور شد اینکار را به نتیجه برساند و امید داشتم ادامه این موفقیت را در شبهای بسیار سخت نیز تجربه کنم!
فعالیت ستوان صنعتی نیا از صبح فردای همان شب آغاز شد و بی وقفه ادامه یافت. زمانی کمبود شدید این سیستم احساس شد که شبی پس از بمباران وحشیانه پاسدارخانه بوسیله یک فروند توپولف و شهید شدن حدود 29 تن از سربازان پاسدار شوک حاصله از انفجار، 3 دستگاه موشک تا صبح روز بعد عملیاتی شد ولیکن آن شب هیچ راداری در منطقه عملیاتی نبود و هراس از غافلگیری مجدد پرسنل پست فرماندهی را در نگرانی سختی قرار داده بود.
بمبارانی را که گفتم حس انتقامجویی و مقابله را در پرسنل صد چندان کرده بود. من یقین داشتم هیچ هواپیمایی در برد موثر جنگ افزارهای گردان امکان نزدیک شدن به حریم پایگاه را نخواهد داشت کما اینکه در بیستم مهرماه سه فروند هواپیما با تاکتیک شناخته شده ای که اشاره کردم از پشت ارتفاعات سهند به پالایشگاه و پایگاه حمله کردند و این بار نیز موضع دیگر راپیر با هوشیاری زاید الوصفی یک فروند میگ دشمن را در حوالی کارخانه شیر پاستوریزه واقع در جنوب شرقی پایگاه در فاصله تقریبی یک کیلومتر شناسایی کرد و در بدترین شرایط درگیری و در انتهای غربی باند مورد اصابت قرار داد. هواپیما با بال راست به روی باند سقوط کرد. خلبان که در ارتفاع کم از صندلی پران استفاده کرده بود بلافاصله به بیمارستان پایگاه انتقال یافت و لیکن پس از ساعتی درگذشت. استوار نصرت اله دیوانعلی اپراتور نمره 2 موضع 3 راپیر برای بار دوم نشان داد که با انگیزه و عزم سراخ می توان به هر موفقیتی دست یافت.
قبلاً گفتم که دالان ارتفاعات سهند، مسیر کوری بود که بمنظور حمله به پالایشگاه مورد استفاده خلبانان عراقی قرار میگرفت. صدمات وارده به پالایشگاه و امکان تهدیدات بعدی انگیزه ای شد که بفکر انتقال یکی از سیستمهای پدافندی به نقطه مناسبی از دالان بیفتیم.
انتقال موضوع موشکی راپیر
تبادل نظر داخلی، صحبت با فرمانده پایگاه و کسب تکلیف از ستاد پدافند هوایی برای انتقال یک رسد راپیر و دو رسد توپ 23 میلیمتری به ارتفاعات شمالی گورستان "وادی رحمت" بیش از چند ساعت بطول نیانجامید. انتخاب موضع به همراهی فرمانده پایگاه و فرمانده آتشبار مربوطه تا ساعت 24 یکی از شبهای بسیار سرد آذرماه انجام گرفت و صبح فردای همانروز رسد راپیر به محل انتقال یافت و پس از چند ساعت آماده بهره برداری بود.
فکر اصلی این بود که راپیر استقرار یافته حتماً با اولین حمله، مقابله موفقیت آمیز داشته باشد، در غیر اینصورت با توجه به اینکه در دید کامل هواپیماهای مهاجم قرار میگرفت خود بصورت هدف ارزشمندی جلب توجه می کرد، قطعاً در پروازهای بعدی مورد اصابت قرار می گرفت بهمین دلیل ورزیده ترین پرسنل عملیاتی و زبده ترین پرسنل فنی بهمراه ستوان صنعتی نیا در موضع مستقر شدند.
احساس ناشناخته ای میگفت که صبح فردای استقرار حمله هوایی خواهیم داشت لذا همگی در انتظار لحظه درگیری بودیم.
آن شب با موفقیت و هیچ حادثه ای سپری شد دستگاه از هر نظر آماده عملیات بود و چندین بار تست آتش انجام گرفت و پرسنل فنی و اپراتورها با اطمینان از آمادگی صددرصد رسد و با آمادگی روحی کامل در انتظار ظاهر شدن هواپیمای دشمن لحظه شماری میکردند.
در ساعت 0630 صبح در حالیکه 24 ساعت انتظار کلافه مان کرده بود یک فروند «سوخو-22» از انتهای دالان ظاهر شد ، از 6 کیلومتری چراغ مربوط به درگیری در برد مطلوب روشن شد. بالهای هواپیما مماس بر کادر سیستم ردگیری نزدیک می شد و در بهترین شرایط دکمه شلیک موشک فشرده شد. موشکهای اول و دوم و سوم هیچک لانچر را ترک نکردند و در مقابل چشمان حیرت زده پرسنل با رویت کامل موقیت سایت بطرف پالایشگاه رفت ولیکن در اثر تیراندازی دو رسد توپ 23 میلیمتری کمکی همین سایت و هشیاری پرسنل پدافند پالایشگاه، بدون وارد آوردن هیچگونه صدمه ای متواری شد. حادثه اخیر شیرینی درگیریهای قبلی راپیر را از بین برد. هیچ دلیل فنی و عملیاتی وجود نداشت که چنین اتفاقی دور از ذهن بوقوع بپیوندد و آنطور که بیاد دارم پرسنل اعزامی از مرکز نیز هیچگونه دلیل خاصی نیافتند.
همان روز بلافاصله با حفظ دو رسد توپ 23 میلیمتری در محل، موضع راپیر جمع آوری شد و پس از یک بررسی دو ساعته موضع مناسبی در مجاورت جاده مراغه انتخاب گردید. کلیه مراحل آمادگی سایت با تلاش چشمگیر تا 48 ساعت خاتمه یافت. انتظار برای یک درگیری موفقیت آمیز دیگری آغاز گردید. از زمان استقرار موضع راپیر در محل مزبور خلبانان عراقی را از استفاده از این دالان منصرف کرده کما اینکه مراحل بعدی حمله از سمتهای غرب و جنوب تبریز بوقوع پیوست. مناطقی که موضع راپیر جدید دید کامل بر آن داشت، دشت غربی تبریز را تا دوردست می دید و تسلطش به جنوب تبریز هم رضایت بخش بود.
سرنگونی یک فروند میگ
ساعت 0845 مورخه 10/3/62 یادآور افتخار دیگری است که استوار محرم نصرتی سهلان اپراتور نمره 2 موضع راپیر جاده مراغه آن را رقم زد. یک فروند «میگ - 23» بدون اعلام خبر قبلی بوسیله رادار راپیر رهگیر شد هدف کاملاً در دید نمره 1 و 2 قرار داشت و میرفت که اولین درگیری کامل عملیاتی با استفاده از کلیه امکانات سیستم انجام شود.هواپیما بدون مانور نزدیک شد. هدف در برد مناسب قرار گرفت و موشک پرتاب شد. یک درگیری ایده آل و یک انهدام کامل نتیجه این درگیری بود. درگیری که ساکنین غرب شهر تبریز، پرسنل گروه پدافند هوایی و پرسنل پالایشگاه و منطقه صنعتی تبریز را مطمئن ساخت که کمند برادران سربازشان همواره در پهنای بیکران آسمان شهر آماده شکار و نابودی هر خیره سری است .
گفتم که نتیجه تلاشها و ایثارگریهای پرسنل شجاع گردان 21 پدافند هوایی تبریز لاشه 19 فروند انواع هواپیمای مهاجم عراقی بود که مدتها در میدان فوتبال پایگاه دوم شکاری در معرض نمایش و دید پرسنل و مراجعینی بود که پرسنل پدافند را منجی واقعی منطقه می پنداشتند، پنداری که مجموعه گردان بآن بها داد و تا آخرین روزهای درگیری آن را حفظ کرد.
مصمم شدم در شرایط طاقت فرسای جوی منطقه برای هر موضع یک اطاق بتنی پیش ساخته زیر زمینی احداث کنم.
پرسنل یگان من یکی از غیر ممکن ها را ممکن ساختند و در مدت 45 روز 32 اطاق بتنی زیر زمینی با استفاده از قطعات مازاد برنیاز کارخانه خانه سازی «ایرادک» تبریز و با همکاری صمیمانه پرسنل کارخانه مزبور با بهترین اسلوب ساختند.
بیاد دارم شبی که کلیه پرسنل کانکسهای چوبی نا امن را ترک کرده و در سنگرهای بتنی خود آرمیدند تصمیم گرفتم برای خواب شبانه از تختخواب استفاده کنم چه تا آن شب در پشت میز کارم در پست فرماندهی با هیاهوی بیسیم ها و مکالمات هیجان آلود پرسنل فرماندهی به خواب موقت میرفتم.
نویسنده: امیر آزاد
پاسخ : سامانه پدافندی سطح به هوای بریتانیایی راپیر
