عاق والدین شدن و تاثیر آن در دنیا و آخرت
«هر چند پدر و مادر رفتار صحیحی با فرزند نداشته باشند، فرزند موظف به گرامیداشت والدین و کسب رضایت آنان است و نمی تواند مقابله به مثل نماید.اگر پدر و مادر در حق فرزند کوتاهی کنند و ظلمی انجام دهند، سبب نمی شود که فرزند هم درباره آنان به وظیفه اش عمل نکند».
احسان به پدر و مادر امرى است که عقل و شرع بر ضرورت آن تصریح نموده است. از نظر عقل شکر منعم یعنى قدردانى و تشکر از کسى که نعمتى به انسان رسانده، لازم است. با توجه به این که پدر و مادر سمبل نیکى و احسان به فرزند هستند و از جان و مال خود براى پرورش او مایه گذاردهاند، سزاوارترین انسانها براى احترام و قدردانىاند و بهترین احترام و قدرشناسى، محبت و اطاعت از آنها است. نقشی که پدر و مادر در به وجود آمدن فرزند خود دارند، به هیچ وجه براى فرزند نسبت به پدر و مادر جبرانپذیر نیست. کدام حق بالاتر از حق حیات؟ امام زین العابدین(ع) مىفرماید: «حق مادرت آن است که بدانى او به گونهاى تو را حمل کرد که هیچ کس فردى را چنین حمل نکرده و چنان ثمرهاى از قلبش را به تو داده است که هیچ کس به کسى نمىدهد. او با وجود گرسنگى تو را سیر نمود و با وجود تشنگى تو را سیراب کرد و تو را پوشاند، در حالى که خود برهنه بود…: تو نمىتوانى سپاس را به جاى آرى، مگر به یارى و توفیق الهى».(۱)
اما دلیل شرع، آیات و روایات فراوانى است که بر ضرورت نیکى به پدر و مادر تأکید دارد. اهمیت احترام به پدر و مادر و نیکی کردن به آنها در سطحی است که قرآن کریم در ۹ مورد از آن سخن آورده است. در سه جا، احسان به پدر و مادر را در کنار توحید و یکتاپرستی ذکر می کند(۲) مثلا در آیه ۳۶ سوره نساء می فرماید: «واعبدوالله ولا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا؛ و خدا را بپرستید، و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید»
علامه طباطبایى در تفسیر آیه می گوید: «معلوم مىشود مسئله احسان به پدر و مادر بعد از مسئله توحید، واجبترین واجبات است، هم چنان که مسئله عقوق (نفرین) بعد از شرک ورزیدن به خدا از بزرگترین گناهان کبیره است، به همین جهت این مسئله را بعد از توحید و قبل از سایر احکام اسم برده، نه تنها در این آیات چنین کرده، بلکه در موارد متعددى از کلام خود همین ترتیب را به کار بسته است». (۳)
هم چنین خداوند در سه آیه دیگر، احسان به پدر و مادر را به عنوان وصیت الهی مطرح می کند(۴) مانند آیه ۸ سوره عنکبوت که می فرماید: «و وصینا الانسان بوالدیه حسنا؛ ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند».
نیز در سه مورد ، تکریم و نیکی به پدر و مادر را از زبان پیامبران الهی(ع) نقل می کند . (۵) که از آن جمله آیه ۴۱ سوره ابراهیم است : «ربنا اغفرلی ولوالدی و للمؤمنان یوم یقوم الحساب؛پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه مؤمنان را در آن روزی که حساب برپا می شود بیامرز»
وظایف و مسؤولیت‌های فرزندان: (۶)
۱٫ اطاعت و فرمانبرداری از پدر و مادر.
۲٫ نیکی و احسان و خدمت به پدر و مادر.
۳٫ سخن رنجش آور به پدر و مادر نگفتن .
۴٫ بر سر والدین داد و فریاد نکردن (بلکه با آنها با سخن نیکو صحبت نمودن).
۵٫ بال تواضع و فروتنی را برای والدین ، فرو آوردن .
۶٫ حتی المقدور نیازهای والدین را برآوردن .
۷٫ احترام والدین را نگه داشتن که در زیر به مواردی از آن اشاره می شود:
أ) جلو والدین ، پاهایش را دراز نکند.
ب) در مناسبت‌های مختلف مثل روز مادر یا روز پدر، هدیه به آنها بدهد.
ج) از شوخی‌های نابجا و زدن حرف‌های زشت پیش آنها پرهیز کند.
د) در حق آنها و برای سلامتی آنها دعا کند.
ه) در کارهای خانه به آنها کمک کند.
رسول خدا(ص) درباره حق پدر بر فرزند فرمود:
۱- پدر را با اسم صدا نزند.
۲- پیش رویش راه نرود.
۳- قبل از او ننشیند.
۴- به پدر ناسزا نگوید. (۷)
حضرت زهرا (ع) در مورد فلسفه احسان به والدین مىفرماید: «خدا نیکى به پدر و مادر را لازم کرد براى این که شما را از غضب خود مصون بدارد». (۸)
هر چند پدر و مادر رفتار صحیحی با فرزند نداشته باشند، فرزند موظف به گرامیداشت والدین و کسب رضایت آنان است و نمی تواند مقابله به مثل نماید. فردی نزد پیامبر (ص) آمد و گفت : پدر و مادری دارم که با آنها رابطه خوبی دارم، ولی آنها مرا با حرف و طرز برخوردشان می آزارند. پاسخ آنان را نمی دهم، ولی می خواهم آنان را ترک کنم و مدتی نزدشان نروم. حضرت فرمود : در این صورت خداوند تو را فراموش خواهد کرد. مرد عرض کرد: پس چه کنم؟ حضرت فرمود: به کسی که تو را محروم ساخت، ببخشای و با کسی که با تو قطع رابطه کرد، پیوند برقرار کن و از کسی که به تو ستم کرد، درگذر. اگر چنین کنی، خداوند سبحان پشتیبان تو خواهد بود. (۹)
اگر پدر و مادر در حق فرزند کوتاهی کنند و ظلمی انجام دهند، سبب نمی شود که فرزند هم درباره آنان به وظیفه اش عمل نکند. امام باقر(ع) می‌فرماید: «سه چیز است که خداوند دربارة آنها برای مخالفت رخصت نفرموده است: رد امانت به نیکوکار و بد کردار، وفا به پیمان نسبت به نیکوکار و بدکردار، خوش رفتاری با پدر و مادر، نیکوکار باشند یا بد کردار».(۱۰)
از این روایت و روایات دیگر استفاده میشود که والدین چه مؤمن باشند و چه کافر، چه نیکوکار و چه معصیت‌کار باید مورد احترام قرار گیرند. امام‌رضا(ع) می‌فرماید: «نیکی به والدین واجب است گرچه مشرک باشند، ولی در معصیت خدا نباید آنان را اطاعت کرد». (۱۱)
بنابراین، نیکی و احسان به پدر و مادر و فراهم کردن خشنودی آنان حتی اگر کافر باشند لازم است و سعادت دنیا و آخرت را به همراه می آورد ، چنان که امام صادق(ع) به جوان نومسلمان، در حق مادر مسیحی اش توصیه فرمود. (۱۲)
قرآن مجید تنها در یک مورد مخالفت با پدر و مادر را جایز دانسته و آن صورتی است که پدر و مادر فرزند را به شرک فرا خوانند، ولی در سایر موارد به رفتار پسندیده توصیه نموده است. (۱۳)
مهر و مودت به والدین به دوران حیات آنها اختصاصى ندارد بلکه باید پس از فوت آنها نیز ادامه داشته باشد. امام باقر(ع) مى فرماید: «بنده اى د رحال حیات پدر و مادرش به آنها نیکوکار است، ولى پس از مرگ آنها را فراموش مى کند و بدهى ایشان را نمى پردازد و براى آنها طلب رحمت نمى کند. خداوند او را جزء عاق والدین ثبت مى نماید اما بندة دیگرى در حال حیات عاق والدین است ولى پس از مرگ با دعا و استغفار آنها را یاد مى کند، خداوند او را نیکى کننده به والدین ثبت خواهد فرمود». (۱۴)
بى توجهى به این امر مهم و بى احترامى به پدر و مادر و نافرمانى از آنان، که از آن به عاق والدین تعبیر میشود از گناهان کبیره محسوب مىشود، تا جایى که پیامبر اکرم (ص) آن را در ردیف شرک به خدا از بزرگ ترین گناهان قرار داده است.(۱۵)
قرآن مجید در مورد نافرمانی از والدین مى فرماید: «پروردگارت فرمان داده که تنها او را بپرستید و نسبت به پدر و مادر نیکى کنید. هرگاه یکى از این دو یا هر دو نزد تو به سن پیرى برسند، بر آنها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو و بال‌هاى تواضع خود را در برابرشان از محبت و لطف فرود آر» (۱۶)
امام صادق(ع) مى فرماید: «اگر چیزى کم تر از “اُف” بود، خداوند از آن منع مى فرمود و این کلمه از پست ترین عقوق و نافرمانى است، حتى نگاه تند به پدر و مادر کردن از اقسام عاق شدن است». (۱۷)
در روایت دیگر یکى از مصادیق عاق والدین، اندوهگین کردن آنها ذکر شده است؛ امام صادق(ع) مى فرماید: «کسى که پدر و مادرش را محزون کند، نافرمانى آنها را کرده است». (۱۸)
علامه مجلسى مى گوید: «عقوق والدین به این است که فرزند حرمت آنها را رعایت نکند و بى ادبى نماید و آنها را با گفتار یا رفتارى برنجاند و آزار و اذیت کند و در چیزهایى که عقلاً و شرعاً مانعى ندارد، از آنها نافرمانى نماید و این عقوق گناه کبیره است». (۱۹)
از روایات استفاده می شود که قطع ارتباط یا برخورد خشم آلود با ارحام و خویشان به خصوص پدر و مادر کم ترین اثرش در دنیا این است که باعث فقر شدید و گرفتار شدن به اذیت اشرار، کوتاه شدن عمر و بروز مرگ ناگهانی و نابهنگام می شود. در آخرت چنان از رحمت الهی دور می گردد که بوی بهشت (که از مسافت هزار سال راه به مشام می رسد) به مشام چند گروه از جمله عاق والدین یا کسی که با ارحام قطع رابطه کند، نخواهد رسید (۲۰)
اما این گناه مانند گناهان دیگر قابل بخشش است. اگر والدین زنده هستند، مىتوان با عذرخواهى و احسان، گناه گذشته را جبران کرد و اگر از دنیا رفتهاند، با طلب مغفرت و دادن خیرات و صدقات مىتوان رضایت آنها را جلب کرد. در این صورت اثر وضعی گناه از بین خواهد رفت.
فرزندان نیز بر پدر و مادر حق دارند. والدین و فرزندان دارای حقوقی متقابل می باشند که بخشی از آن در بیان مبارک امام علی(ع) آمده است: «ان للولد علی الوالد حقا و ان للوالد علی الولد حقا فحق الوالد علی الولد ان یطیعه فی کل شیء الا فی معصیة الله سبحانه و حق الولد علی الوالد ان یحسن اسمه، و یحسن ادبه و یعلمه القرآن؛ فرزند را بر پدر و پدر را بر فرزند حقی است؛ پس حق پدر بر فرزند آن است که پدر را در هر کاری جز معصیت خدا اطاعت کند اما حق فرزند بر پدر سه چیز است: ۱- برای او نام نیک انتخاب کند. ۲- خوب تربیتش کند. ۳- و قرآن تعلیم دهد». (۲۱)
پی نوشت‌ها :
۱- وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۱۷۵
۲- نسا(۴) آیه ۳۶؛ بقره(۲) آیه ۸۳ ؛ انعام(۶) آیه ۱۵۱
۳ – ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱۳، ص ۱۳۵٫
۴-عنکبوت(۲۹) آیه ۸ ؛ لقمان(۳۱) آیه ۱۴ ؛ احقاف(۴۶) آیه ۱۱۵
۵-ابراهیم(۱۴) آیه ۴۱ ؛مریم(۱۹) آیه ۳۲ ؛ نوح(۷۱) آیه ۲۸
۶-برگرفته از سوره اسراء(۱۷) آیه ۲۳ و ۲۴
۷- کافی ج۲، ص ۱۲۷، ح۵
۸- بحارالانوار، ج ۶، ص ۱۰۷
۹ – همان، ج۷۱، ص ۱۰۰٫
۱۰-اصول کافی، ج ۳، ص ۲۳۶٫
۱۱-عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۲۴٫
۱۲- همان، ص ۱۲۸، ح ۱۱
۱۳- لقمان(۳۱) آیه ۱۵٫
۱۴- اصول کافی، ج ۳، ص ۲۳۸٫
۱۵- همان، ج۲، ص۲۷۸
۱۶- اسراء، آیه ۲۳ و ۲۴٫
۱۷- مرآت العقول، ج ۱۰، ص ۳۷۵٫
۱۸- بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۰۴٫
۱۹- گناهان کبیره، ج ۱، ص ۱۲۰٫
۲۰ – کافی، ج۲، ص ۳۵۰ – ۳۴۶٫
۲۱- نهج البلاغه، حکمت ۳۹۹
وظایف فرزندان نسبت به والدین
عقوق والدین به این است که فرزند، حرمت آنها را رعایت نکند و بی‌ادبی نماید و آنها را به سبب گفتاری یا رفتاری برنجاند و آزار و اذیت کند و در چیزهایی که منع شرعی و عقلی ندارد، از آنها نافرمانی کند.
عاق والدین چیست؟
معنای عاق الوالدین
علامه مجلسی در شرح کتاب اصول کافی درباره معنای عاق والدین می‌نویسد: «عقوق والدین به این است که فرزند، حرمت آنها را رعایت نکند و بی‌ادبی نماید و آنها را به سبب گفتاری یا رفتاری برنجاند و آزار و اذیت کند و در چیزهایی که منع شرعی و عقلی ندارد، از آنها نافرمانی کند؛ چه اینکه در بیان امام صادق علیه السلام آمده است که کمترین ناسپاسی والدین، گفتن «اُف» است….
نگاه تند به پدر و مادر، محزون ساختن آنها و ترک وظایف حتمی در قبال آنها مثل برآورده نساختن نیازهای مالی والدین در صورت نیاز نیز از موارد عاق شدن فرزندان معرفی شده است. و به بیانی خلاصه: هر کارى که موجب ایذا و اذیت والدین گردد، به معناى عاقّ والدین است، مگر در مواردى که تکلیف واجب یا حرامى باشد، و به انسان دستور مخالفت با آن را بدهند (اسفتائات از حضرت آیة الله مکارم شیرازی دامَت بَرَکاتُه)
برای آگاهی بیشتر به برخی وظایف فرزندان در برابر والدین توجه کنید:
وظایف فرزندان نسبت به والدین
۱- اطاعت از والدین
۱) قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ (علیه السلام): إِنَّ لِلْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ حَقّاً وَ إِنَّ لِلْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ حَقّاً فَحَقُّ الْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ أَنْ یطِیعَهُ فِی کلِّ شَیءٍ إِلَّا فِی مَعْصِیةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ أَنْ یحَسِّنَ اسْمَهُ وَ یحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ یعَلِّمَهُ الْقُرْآن (نهجالبلاغه، حکمت ۳۹۹) همانا فرزند را به پدر، و پدر را به فرزند حقّى است. حق پدر بر فرزند این است که فرزند در همه چیز جز نافرمانى خدا، از پدر اطاعت کند، و حق فرزند بر پدر آنکه نام نیکو بر فرزند نهد، خوب تربیتش کند، و او را قرآن بیاموزد. (نهج البلاغة-ترجمه دشتى، ص: ۷۲۷)
۲- برّ ونیکی به والدین
در روایتی از امام صادق علیه السلام می‌خوانیم: بِرُّ الْوَالِدَینِ وَاجِبٌ فَإِنْ کَانَا مُشْرِکَینِ فَلا تُطِعْهُما وَ لَا غَیرَهُمَا فِی الْمَعْصِیةِ فَإِنَّهُ لَا طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِی مَعْصِیةِ الْخَالِق (الخصال ج۲ ۶۰۸) نیکى رسانیدن به پدر و مادر واجب است. و هرگاه مشرک باشند نه ایشان را و نه دیگرى را در معصیت خدا فرمان بردارى مکن چون براى مردم در مورد گناهکارى خدا فرمان بردارى نیست (خصال-ترجمه مدرس گیلانى، ج۲، ص: ۲۳۴)
۳- حقیقت احسان به والدین
احسان چیست؟
عَنْ أَبِی وَلَّادٍ الْحَنَّاطِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِالْوالِدَینِ إِحْساناً (بقره-۸۳) مَا هَذَا الْإِحْسَانُ فَقَالَ: الْإِحْسَانُ أَنْ تُحْسِنَ ُحْبَتَهُمَا وَ أَنْ لَا تُکلِّفَهُمَا أَنْ یسْأَلَاک شَیئاً مِمَّا یحْتَاجَانِ إِلَیهِ وَ إِنْ کانَا مُسْتَغْنِیینِ [کافى، ج۲، ص۱۵۸) امام صادق (علیه السلام) فرمود: احسانِ به والدین این است که وقتى چیزى از تو مىخواهند آنها را به زحمت نیندازى؛ گرچه بىنیاز هستند، حاجت آنان را برآور.
آثار احسان به والدین
احسان به والدین آثار متعددی دارد که که ما در اینجا چند نمونه از احادیثی که در این زمینه است را ذکر می‌کنیم: احسان به والدین بالا‌ترین مصداق صله رحم است و عمر را طولانى مىکند. [بحار الأنوار، ج۷۴، ص۸۰)
احسان به والدین در نسل تأثیر دارد
در روایتی از امام صادق علیه السلام می‌خوانیم: بَرُّوا آبَاءَکُمْ یبَرَّکُمْ أَبْنَاۆُکُم (أمالی الصدوق ص ۲۸۸) نیکى کنید با پدرانتان تا بشما نیکى کنند پسرانتان وسعتِ رزق و روزى و آسان شدنِ سکراتِ مرگ از آثار احسان به والدین است (امالى شیخ صدوق-ترجمه کمرهاى متن ۲۸۸)
آسانی سکرات موت
قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام): من أحب أن یخفف الله عز و جل عنه سکرات الموت فلیکن لقرابته وصولا و بوالدیه بارا فإذا کان کذلک هون الله علیه سکرات الموت و لم یصبه فی حیاته فقر أبدا [أمالى صدوق، ص۳۸۹ قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام): یأْتِی یوْمَ الْقِیامَةِ شَیءٌ مِثْلُ الْکبَّةِ فَیدْفَعُ فِی ظَهْرِ الْمُومِنِ فَیدْخِلُهُ الْجَنَّةَ فَیقَالُ هَذَا الْبِرُّ [کافى، ج۲، ص۱۵۸) قیامت چیزى مثل ابر مۆمن را تا بهشت راهنمایى مىکند. مىپرسند این علامت چیست؟ مىگویند: احسان به والدین].
در حدیث مىخوانیم: هر نگاه رحمت به والدین پاداش حجّ مقبول دارد. [میبدى)
۴- احترام به والدین
۱- احسان در پیرى
بِالْوالِدَینِ إِحْساناً إِمّا یبْلُغَنَّ عِنْدَک الْکبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کلاهُما [اسراء/۲۳].
۲-مراعات روحیه آنان: فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ [اسراء/۲۳].
۳- تواضع کردن: وَ لا تَنْهَرْهُما [اسراء/۲۳].
۴-خوشبرخوردىوَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کرِیماً [اسراء/۲۳].
۵-تواضع عملى: وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ [اسراء/۲۴).
۶-دعاى به آنهاوَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کما رَبَّیانِی صَغِیراً [اسراء/۲۴].
۲- احسان و نیکی بعد از وفات
۱) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): سَیدُ الْأَبْرَارِ یوْمَ الْقِیامَةِ رَجُلٌ بَرَّ وَالِدَیهِ بَعْدَ فَوْتِهِمَا [بحارالأنوار، ج۷۱، ص۸۶]. قَالَ الْبَاقِرُ (علیه السلام): إِنَّ الْعَبْدَ لَیکونُ بَارّاً بِوَالِدَیهِ فِی حَیاتِهِمَا ثُمَّ یمُوتَانِ فَلَا یقْضِی عَنْهُمَا دُیونَهُمَا وَ لَا یسْتَغْفِرُ لَهُمَا فَیکتُبُهُ اللَّهُ عَاقّاً وَ إِنَّهُ لَیکونُ عَاقّاً لَهُمَا فِی حَیاتِهِمَا غَیرَ بَارٍّ بِهِمَا فَإِذَا مَاتَا قَضَى دَینَهُمَا وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمَا فَیکتُبُهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَارّاً [کافى، ج۲، ص۱۶۳].
امام باقر (علیه السلام) فرمود: فرزندى که پدرش را از دست بدهد و نسبت به دیون او بىتفاوت باشد و برایش استغفار نکند، عاق مىشود و حتّى اگر در زمان حیات والدین عاق شده باشد، با پرداخت دیون آنها و استغفار براى آنها او برّ به والدین کرده است. [بحار الأنوار، ج۷۴، ص۵۹)
۵- کمک و انفاق به والدین
یسْأَلُونَکَ مَاذَا ینفِقُونَ قُلْ مَا أَنفَقْتُم مِّنْ خَیرٍ فَلِلْوَالِدَینِ وَالأَقْرَبِینَ وَالْیتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَیرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ- از تو سۆال مىکنند چه چیز انفاق کنند؟ بگو: «هر خیر و نیکى (و سرمایه سودمند مادى و معنوى) که انفاق مىکنید، باید براى پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و درماندگان در راه باشد.» و هر کار خیرى که انجام دهید، خداوند از آن آگاه است. (لازم نیست تظاهر کنید، او مىداند)» (بقره، آیة۲۱۵) همانطور که می‌بینید والدین در صدر جدول است.
۶- ادب نسبت به والدین
در ورایتی از پیامبر اکرم صّی الله علیه و آله وارد شده است: مَا مِنْ وَلَدٍ بَارٍّ ینْظُرُ إِلَى وَالِدَیهِ نَظَرَ رَحْمَةٍ إِلَّا کَانَ لَهُ بِکُلِّ نَظْرَةٍ حِجَّةٌ مَبْرُورَةٌ قَالُوا یا رَسُولَ اللَّهِ وَ إِنْ نَظَرَ کُلَّ یوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ قَالَ نَعَمْ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ أَطْیب (روضة الواعظین و بصیرة المتعظین ج۲ ص ۳۶۸) هیچ فرزند نیکوکارى نیست مگر اینکه چون یک نظر رحمت به پدر و مادر افکند براى او پاداش حجى پذیرفته است. گفتند: اى رسول خدا! و اگر در هر روز صد بار بنگرد؟ فرمودند: آرى و خداوند بزرگ‌تر و مهربانتر است (روضة الواعظین-ترجمه مهدوى دامغانى ص ۵۸۷)
۷- مدارا با والدین
امام رضا (علیه السلام) فرمود: گر چه والدین در خط نیستند، ولى با آنها مدارا کن. [مرآة العقول، ج۸، ص ۴۱۸)
۸- تشکر از والدین
قَالَ الرِّضَا (علیه السلام): مَنْ لَمْ یشْکرْ وَالِدَیهِ لَمْ یشْکرِ اللَّهَ [خصال صدوق، ج۱، ص۱۵۶) هر کس از پدر و مادر خود سپاسگزار نباشد خداى را سپاسگزار نیست (خصال-ترجمه فهرى، ج۱، ص: ۱۷۴)
۹- جلب رضایت والدین
در روایتی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آلة وارده شده است که: من أصبح مرضیا لأبویه أصبح له بابان مفتوحان إلى الجنّة، و من أمسى مثل ذلک و إن کان واحدا فواحد، و من أصبح مسخطا لأبویه أصبح له بابان مفتوحان إلى النار، و من أمسى مثل ذلک، و إن کان واحدا فواحد. (تحریر المواعظ العددیة ص۱۷۵)
هر که بامداد پدر و مادر از او راضى باشند دو در از بهشت به رویش باز است، و همچنین هنگام عصر. و اگر یکى از آنها از وى راضى باشد یک در به رویش باز است؛ و هر فرزندى که بامداد یا پسین پدر و مادر از او خشمگین باشند دو در از جهنم به رویش باز است، و اگر یک کدام ناراضى باشد یک در. (نصایح ص ۷۹)
نیکی به پدر و مادر در نهج البلاغه
«فَحَقُّ الْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ أَنْ یُطِیعَهُ فِی کُلِّ شَیْءٍ إِلاَّ فِی مَعْصِیَةِ اللهِ سُبْحَانَهُ»(۱) ؛ مى فرماید: حق پدر بر فرزند ایناست که در همه چیز جز در معصیتخدا اطاعتش کند. یکى از ضروریات دین نیکى به پدر و مادر، و اطاعت آن دو، و نیازردن ایشان است که صریح قرآن کریم است که در چندین آیه پس از امر به پرستش پروردگار و شریک قرار ندادن براى او، امر باحسان به پدر و مادر فرموده، که احسان معنى لغوى آن نیکوئى کردن درباره کسى و نیکى کردن و نیکى و بخشش است اما درباره پدر و مادر چند معنى شده است نیکو با ایشان معاشرت کردن، به مشقت نیانداختن آندوست قبل از احتیاج حاجت ایشان را بر آوردن، بزرگ داشتن آن دو، و مهربانى کردن و دعاى خیر و انفاق نیکو در حق ایشان رعایت کردن و گفتار نیکو و تواضع و فروتنى براى ایشان کردنست. حضرت موسى بن جعفر علیه السلام فرمود: مردى از رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم پرسید: حق پدر بر فرزندش چیست؟ فرمود: او را بنامش نخواند و جلو اش راه نرود و پیش از او ننشیند و باعث دشنام او نشود؛ {یعنى کارى نکند که مردم پدرش را دشنام دهند.} (۲)
پاداش نیکی به والدین و جزای عاق والدین
احایث در فضیلت احسان و بر یعنى فرمانبردارى از پدر و مادر، و در مذمت عقوق یعنى آزردن و نافرمانى کردن پدر و مادر از حد تواتر گذشته که به چند حدیث اشاره مى شود .
رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمودند: “نیکی و احسان به پدر و مادر از نماز و روزه و حج و عمره و جهاد افضل و ثوابش بیشتر است.”(۳)
همچنین ایشان فرمودند: “نگاه محبت آمیز به چهره پدر و مادر عبادت است.”(۴)
حضرت صادق “علیه السلام” فرمود: هر کس به پدر و مادرش نظر دشمنى کند در صورتى که آن دو به او ستم کرده باشند خداوند نمازش را نپذیرد “چه برسد به آنکه به او ستم نکرده باشند” و باز فرمود: اگر خداوند چیزى را “در آزردن پدر و مادر” کمتر از اف مى دانست از آن نهى مى کرد و آن کمترین مراتب آزردن است و از جمله ى آزردن است که کسى به پدر و مادر خود خیره نگاه کند.
در اصول کافی از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده فرمود: همانا بنده اى نسبت به پدر و مادر خویش در زمان حیاتشان نیکوکار است سپس آنها مى میرند و او بدهى آنها را نمى پردازد و براى آنها آمرزش نمى خواهد پس خدا او را عاق و نافرمان مى نویسد
حضرت باقر علیه السلام روایت کرده فرمود: در بنى اسرائیل عابدى بود نامش جریح بود در صومعه ى عبادت مى کرد روزى مادرش نزد او آمد در حالى که نماز مى خواند او را صدا زد جواب نداد مادر رفت مجدد آمد او را صدا زد به او توجهى نکرد پس برگشت دفعه سوم آمد او را صدا زد جواب نداد و باو صحبت نکرد پس بازگشت در حالى که مى گفت از اله بنى اسرائیل مى خواهم که ترا نصرت و یارى نفرماید، چون فردا شد زن بدکارى آمد نزد صومعه او نشست در حالى که درد زایمان او را گرفت بود پس ادعا کرد که این بچه از جریح است، در بنى اسرائیل خبر آن آشکار شد که کسى که مردم را از زنا ملامت مى کرد خود زنا کرده، سلطان امر کرد که او را بدار زنند، مادر او نزدش آمد لطمه بصورت خود مى زد، بمادر گفت: ساکت باش جز این نیست این حال من از نفرین توست، مردم چون آن را از او شنیدند گفتند: چگونه آن براى ما ثابت مى شود و از چه راهى آن را بدانیم؟ گفت: بچه را بیاورید، آوردند او را، پس بچه را گرفت و گفت: پدرت کیست؟ بچه “به سخن آمد” گفت: فلان چوپان از بنى فلان، پس خدا آشکار ساخت دروغ کسانى را که درباره ى جریح گفته بودند، پس جریح قسم خورد که از مادرش جدا نشود و او را خدمت کند.
در اصول کافی از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده فرمود: همانا بنده اى نسبت به پدر و مادر خویش در زمان حیاتشان نیکوکار است سپس آنها مى میرند و او بدهى آنها را نمى پردازد و براى آنها آمرزش نمى خواهد پس خدا او را عاق و نافرمان مى نویسد.(۵)
رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمودند:نیکی و احسان به پدر و مادر از نماز و روزه و حج و عمره و جهاد افضل و ثوابش بیشتر است
رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: بترسید از اینکه عاق پدر و مادر شوید، زیرا بوی بهشت از پانصد سال راه به مشام انسان می رسد ولی هیچگاه به کسانی که مورد خشم پدر ومادر هستند نخواهد رسید.(۶)
على بن الحسین علیه السلام فرمود: مردى نزد پیغمبر صلى الله علیه و آله و سلم آمد عرض کرد: اى رسول خدا “صلى الله علیه و آله و سلم” عمل قبیحى نیست که من انجام نداده باشم آیا براى من توبه اى هست؟ رسول خدا “صلى الله علیه و آله و سلم” به او فرمود: آیا یکى از پدر و مادرت زنده اند؟ عرض کرد: پدرم زنده است، فرمود: برو به او نیکى کن، راوى گفت: چون روى گردانید “که برود” رسول خدا “صلى الله علیه و آله و سلم” فرمود: اگر مادرش بود “یعنى اگر مادرش زنده بود و به او نیکى مى کرد زودتر توبه اش پذیرفته مى شد”. (۷)
به هر حال پدر ومادر وسیله ی طبیعی برای به وجود آمدن ورشد وتربیت تکوینی فرزند هستند ودر حقیقت آنها رب ظاهری فرزندان به حساب می آیند ،روی این جهت تجلیل وحفظ حرمت و اطاعت آنان واجب است.
پی نوشت ها:
۱-نهج البلاغه، حکمت ۳۹۹
۲-اصول کافی ،ج۲،ص۱۵۹
۳-جامع السعادات،ج۲،ص۲۵۹
۴-طرائف،ج۱،ص۱۸۲
۵-اصول کافی،ج۲،ص۱۶۳
۶-جامع السعادات،ج۲،ص۲۵۷
۷-مستدرک الوسائل،ج۲،ص۶۲۸
