نهضت مشروطه و کتاب‌های نوشته و نانوشته آن
امروز دوشنبه (14 مردادماه) برابر با یک‌صد و هفت سالگی امضای فرمان مشروطه از سوی مظفرالدین‌شاه قاجار در سال 1285 است. فرمانی که به موجب آن پس از قرن‌ها، ایران دارای مجلسی از نمایندگان می‌شد تا با تصویب قانون‌هایی، ایران را وارد دوران جدیدی از تمدن کند.
«نارضایتی مردم در دوران قاجار و از سوی دیگر شکل‌گیری تفکر جدید میان روشنفکران ایرانی پس از برخورد و آشنایی با ملت‌های دیگر از عمده‌ترین دلایل شروع جوانه‌زنی اندیشه نهضتی بود که در نهایت منجر به برپا خاستن مردم از سراسر ایران و انقلاب مشروطه شد. انقلابی که در آن تمام اقشار مردم، تلاش کردند تا با ارایه درخواست‌هایشان پس از سده‌هایی که در سایه شاه هیچ نخواستند، دری به سوی آینده‌ای بهتر برای ایران بگشایند. اما مساله انقلاب مشروطیت را نمی‌توان صرفا از دیدگاه دینی بررسی کرد، چرا که انقلابی دینی و آیینی نبود بلکه مشروطه انقلابی ملی به‌شمار می‌رفت و در آن افراد با عقاید مختلف در کنار یکدیگر قرار گرفتند تا برای برپایی عدالت و آزادی و استقلال ایران تلاش کنند.» این بخشی از سخنان مجید تفرشی، پژوهشگر مطالعات تاریخ معاصر ایران و تشیع در گفت‌وگو با «ایبنا» بود.
این نویسنده درباره نظر علمای دینی درباره مشروطه بیان کرد: اندیشمندان مسلمان یا روحانیان که رهبران دینی بودند و پیروان آن‌ها به‌ویژه در نجف، فعالیت‌های بسیاری را به ثمر رساندند. این علما بنا به دیدگاهی که نسبت به مشروطیت داشتند به سه دسته تقسیم می‌شدند. نخستین دیدگاه استبداد محمدعلی شاه را به حکومت پارلمانی و مشروطیت ترجیح می‌دادند و البته در انتظار روزی بودند که حکومت اسلامی حکمفرما شود.
تشریح حکومت مشروطه در کتاب‌های روحانیان
این پژوهشگر مطالعات معاصر ایران افزود: دسته دیگر مشروطیت را به‌عنوان یک آرزو و آمال جامعه نسبت به سلطنت مطلقه ارجح دانسته اما آن‌ها نیز نهایت آرزوی خود را حکومت اسلامی عنوان می‌کردند. از این دسته می‌توان به آیت‌الله محمدحسین نایینی اشاره کرد که در کتابش «تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله» از این مساله حمایت می‌کرد. گروه سوم روحانیان سرآمد و جوانی در نجف بودند، افرادی چون شیخ محمداسماعیل غروی محلاتی که با کتاب «اللئالی المربوطه فی وجوب المشروطه» اساسا حکومت قانون و مشروطه را به‌عنوان ایده‌آل‌ترین شکل ممکن حکومت در دوران غیبت و نهایت آرزوی خود در این زمان می‌دانستند.
این پژوهشگر تشیع درباره هدف از ایجاد مشروطیت از مسیر دین گفت: برخی برای رسیدن به آزادی و آزادی‌خواهی، دین را راهگشا می‌دانستند و می‌خواستند به وسیله آن به آزادی مدنی برسند. در واقع افراد برای هدف‌های مشترکی مانند رفع مظلومیت، به دست آوردن برابری اقتصادی و مالی، قضایی، حقوقی، فرهنگی، اجتماعی و مشارکت سیاسی دست به فعالیتی زدند که ثمره آن انقلاب مشروطه بود. در تاریخ ایران ناظم‌الاسلام کرمانی با اثر مهم خود، «تاریخ بیداری ایرانیان» در تاریخ‌نگاری و تبیین نقش علما در این دوره تاریخی نقش ویژه‌ای دارد. البته درباره نقش علما آثار مهم دیگری نیز وجود دارد که بسیار به آن‌ها توجه و پرداخته شده است.
تفرشی به نقش ارمنیان در تاریخ مشروطه اشاره کرد و افزود: درباره نقش ارامنه در انقلاب مشروطیت سه محور وجود دارد که شامل تلاش‌های نظری و تئوریک احزاب سوسیال دموکرات در مناطق شمال رودخانه ارس که از مهاجران ارمنی و قفقازی به ایران به‌شمار می‌رفتند، تشکیل شده بود. انقلابیان ارمنی دسته دیگر این فعالان بودند که به برنامه‌های خشونت‌آمیز همراه با ترور دست می‌زدند. بخش دیگری از نیروهای ارامنه برای استقرار مشروطیت در نهادهای مدنی و انتظامی ایرانی پس از استقرار مشروطیت تلاش‌های پیگیری انجام دادند که از آن‌ها می‌توان به یپرم‌خان و نیروهای انقلابی مسلح ارمنی اشاره کرد.
این سندپژوه با اشاره به منابعی که به حضور افرادی از اقلیت‌ها پرداخته‌اند، توضیح داد: در منابع فارسی بسیاری به نقش ارامنه در انقلاب مشروطه پرداخته شده، همچنین کتاب‌هایی به زبان‌های ارمنی و روسی، برخی از اسناد 200 سال اخیر را در بردارند. اسنادی نیز به زبان‌های انگلیسی، فرانسه و آمریکایی درباره نقش ارامنه نوشته شده است که از آن میان می‌توان به نوشته‌های «ژانت آفاری» در کتاب «انقلاب مشروطه ایران: ۱۹۲۲ - ۱۹۰۶ (۱۲۹۰ - ۱۲۸۵)»، خسرو شاکری در کتاب‌های «جمله انقلاب مشروطه» و «انکشاف سوسیال دموکراسی»، همچنین کتاب‌های اسماعیل رائین مانند «انجمن‌های سری در انقلاب مشروطیت ایران»، «فراموش‌خانه و فراماسونری در ایران»، «ایرانیان ارمنی»، «میرزا ملکم‌خان زندگی و کوشش او» و «یپرم خان سردار» اشاره کرد.
وجود اسناد منتشرنشده بسیار در آرشیوهای خصوصی
وی افزود: از سوی دیگر منابع بسیاری از آرشیوهای منتشر نشده و خصوصی وجود دارد که آرشیو خصوصی «ادوارد براون» در دانشگاه کمبریج از مهم‌ترین و معتبرترین آن‌هاست. با این حال از حضور زرتشتیان نام‌هایی در برخی منابع آورده شده که می‌توان به ارباب کیخسرو شاهرخ، ارباب جمشید جمشیدیان و اردشیر ریپورتر اشاره کرد که کتابی درباره آن‌ها به‌صورت جداگانه نوشته نشده اما مقاله‌ها و پایان‌نامه‌هایی به زبان‌های دیگر نیز وجود دارد. آرشیوهای هندی، انگلیسی و فارسی کار نشده‌ای درباره نقش این افراد در انقلاب مشروطیت نیز وجود دارد که ناگفته مانده و باید کار بیشتری روی آن‌ها انجام شود.
این تاریخ‌پژوه درباره حضور اقلیت‌های کلیمی و زرتشتی نیز گفت: اسناد کمی از حضور زرتشتیان و کلیمی‌ها در دست است و آن‌ها برخلاف ارامنه، فعالیت‌های چندان سازمان‌یافته‌ای نداشتند در حالی‌که مسلمانان و ارامنه فعالیت‌های گسترده‌ای را انجام می‌دادند. البته زرتشتیان فعالیت بیشتری در راه مشروطیت داشتند.
تفرشی گفت: در دوره نخست مجلس، حضور زرتشتیان به‌صورت رسمی و مستقیم و از سوی ارباب جمشیدیان بود که البته نباید از حمایت‌های اداری، مالی و تدارکاتی زرتشتیان از انقلاب مشروطیت نیز غافل بود. بارقه مهمی از این حمایت را باید در دوران نسبتا طولانی و پراحترام کارپردازی مجلس شورای ملی از سوی ارباب کیخسرو شاهرخ و نقش او در تحکیم امور اداری و فرهنگی مجلس، همچنین تشکیل کتابخانه مجلس شورای ملی جست‌وجو کرد.
تفرشی با اشاره به حضور نمایندگان اقلیت‌های دینی در دوره‌های نخست مجلس اظهار کرد: زرتشتیان در مجلس نخست با حضور ارباب جمشیدیان نماینده‌ای داشتند، در حالی‌که علمایی مانند آیت‌الله سید عبدالله بهبهانی و سید محمد طباطبایی به‌صورت نمادین نمایندگی دیگر اقلیت‌های مذهبی را در مجلس شورای ملی به عهده داشتند تا در دوره‌های بعدی از هر گروه نمایندگانی به مجلس راه پیدا کردند. امروزه ممکن است عده‌ای این نمایندگی نمادین بهبهانی و طباطبایی را به معنای تخفیف جایگاه اقلیت‌ها ارزیابی کنند، ولی در آن زمان، در واقع نوعی حمایت آشکار علما از حقوق اقلیت‌های دینی و تاکید به موجودیت مدنی آن‌ها تلقی می‌شد.
نیاز به ترجمه کتاب‌های ارمنی‌زبان
آرپی مانوکیان، پژوهشگر تاریخ ارمنیان درباره چگونگی ورود ارمنیان به انقلاب مشروطه این‌گونه می‌گوید: در اواخر قرن نوزدهم قفقاز شاهد حوادثی بود که در نتیجه آن حزبی به نام داشناکسوتیون در میان ارمنیان به‌وجود آمد. این حزب در روند تاریخی شکل‌گیری خود تصمیم گرفت تا به همکاری با برخی نهضت‌ها، حرکت‌های آزادیخواه و مشروطه‌خواه دیگر ملت‌ها بپردازد و نهضت مشروطیت ایران در این میان جایگاه ویژه‌ای یافت.
مدرس تاریخ گروه زبان و ادبیات ارمنی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز بیان کرد: داشناکسوتیون پس از مذاکراتی که نمایندگان حزب با برخی شخصیت‌های مشروطه‌خواه ایران داشتند، متعهد شدند که گروه‌هایی از ارمنیان در هیات این حزب، با ورود به این جریان و همکاری با آن تمام سعی و تلاش خود را برای موفقیت آن به‌کار ببرند.
وی درباره همکاری داشناکسوتیون با مشروطه توضیح داد: همکاری ارمنیان با نهضت مشروطه ایران را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد؛ نخست در تبریز و پس از انجام مذاکراتی با ستارخان، گروه‌های ارمنی متعهد به همکاری با وی شدند و در بسیاری ازجنگ‌های تبریز و دیگر شهرهای آذربایجان در کنار او و دیگر مبارزان مشروطه‌خواه شرکت کردند. پس از مدتی کمبود نشریه‌ای برای بیداری و فراخوان هرچه بیشتر ارمنیان آذربایجان به ویژه، شهر تبریز احساس شد و با موفقیت‌هایی که گروه‌های مبارز مشروطه‌خواه در آذربایجان به‌دست آوردند، زمینه مناسب برای فعالیت‌های فرهنگی نیز فراهم شد.
این پژوهشگر اظهار کرد: فکر ایجاد نشریه‌ای ارمنی زبان که حوادث مربوط به جریان مبارزات مشروطه‌خواهی را منتشر و در اختیار مخاطبان ارمنی قرار دهد با همیاری برخی چهره‌ها و متفکران ارمنی حاضر و آگاه در روند مبارزات مشروطه‌خواهی به ثمر رسید و هفته‌نامه‌ای به نام «آراوُد» (به معنی صبحگاه) با موضوع‌های ادبی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در تبریز منتشر شد. افراد در این نشریه به‌صورت افتخاری همکاری می‌کردند، همچنین بخشی از هزینه‌های آن با کمک‌های مادی همین افراد که بیشتر آن‌ها معلمان مدارس ارمنی تبریز بودند، تامین می‌شد. آراود در دوران مبارزات مشروطه‌خواهی تبریز تنها روزنامه ارمنی‌زبان این شهر بود که اخبار مربوط به حوادث مهم جریان مشروطه را تحریر و منتشر می‌کرد.
مانوکیان درباره دوره دوم همکاری ارمنیان با نهضت مشروطه گفت: دوره دوم این همکاری‌ها با نهضت مشروطیت از گیلان آغاز شد که رهبری گروه مبارزان ارمنی در این دوره بر عهده فردی به نام یپرم‌خان (یپرم داویدیان) بود و گروه مبارزان ارمنی در تمامی جنگ‌های انزلی تا تهران در کنار دیگر مبارزان مشروطه‌خواه شرکت و حضور داشتند و در طی این دوره از همکاری ارمنیان با نهضت مشروطیت، یپرم در راس شهربانی کل کشور موظف به تامین امنیت و بازگرداندن نظم شد.
نویسنده کتاب «حزب داشناک و جریان نهضت مشروطه» درباره نخستین نماینده ارمنیان در مجلس شورای ملی اظهار کرد: از آن‌جایی که در نظام‌نامه مجلس اول برای ارمنیان نماینده‌ای در نظر گرفته نشده بود، آن‌ها به‌منظور کسب اجازه برای تعیین نماینده‌ای در مجلس شورای ملی، عریضه‌ای به مجلس نوشتند اما چون پاسخی به این عریضه تا قبل از بازگشایی نخستین دوره مجلس داده نشد، آن‌ها پس از رایزنی‌های فراوان وکالت خود را به آیت‌الله طباطبایی تفویض کردند که این امر نشان از همدلی و اهمیتی بود که چهره‌های مشروطیت به حقوق تمام اقوام ایرانی می‌دادند. در روزهای پایانی دوره نخست مجلس به ارمنیان اجازه داده شد تا نماینده‌ای به مجلس معرفی کنند و تغییراتی در نظام‌نامه انتخابات به وجود آمد و متعاقب آن «یوسف میرزایانس» به‌عنوان نخستین نماینده ارمنی از سوی ارمنیان در دوره دوم مجلس شورای ملی تعیین شد.
پژوهشگر تاریخ فصلنامه فرهنگی ارمنیان «پیمان» درباره کتاب‌هایی که به نقش ارمنیان در انقلاب مشروطه پرداخته‌اند، توضیح داد: کتاب‌هایی که به زبان فارسی به این مساله پرداخته‌اند، بسیار اندکند اما در این حوزه کتاب «حماسه یپرم» تالیف، ترجمه و گردآوری «هراير خالاتيان» را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد. نخست ترجمه‌ای از نوشته «آندره آموریان» که به سرگذشت یپرم‌خان تا چگونگی حضورش در ایران می‌پردازد و بخش دوم، مجموعه‌ای از مقاله‌ها و نوشته‌های مختلفی متعلق به برخی نویسندگان فارسی‌زبان ایرانی است که درباره چگونگی حضور ارمنیان و به‌ویژه اقدامات یپرم‌خان در طول مبارزات مشروطه‌خواهی نوشته شده‌اند.
این مدرس تاریخ گروه زبانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکز درباره دیگر اطلاعات کتاب «حماسه یپرم» افزود: در پایان این کتاب تصاویری مربوط به دوره همکاری ارمنیان با نهضت مشروطیت موجود است که بر ارزش تاریخی آن می‌افزاید. کتاب «حزب داشناک و جریان نهضت مشروطه» کتابی است که در سال 1383 بر پایه پژوهش‌هایم، چاپ و منتشر کردم و مجموعه‌ای کامل از سیر تاریخی شکل‌گیری حزب داشناکسوتیون و چگونگی همکاری آن با نهضت مشروطیت ایران است.
این پژوهشگر با اشاره به دیگر منابعی که به همکاری ارمنیان در نهضت مشروطه پرداخته، بیان کرد: فصلنامه فرهنگی ارمنیان پیمان نیز در چندین شماره به‌صورت پراکنده و دو شماره به شکل ویژه‌نامه به سیر تاریخی حضور ارمنیان و همکاری آن‌ها با نهضت مشروطیت ایران پرداخته که از آن میان شماره 36 با عنوان کلی «ارمنیان و نهضت مشروطه ایران» و شماره 48 با موضوع «ارمنیان و مجلس» از جایگاه پژوهشی ویژه‌ای برخوردارند. البته کتاب‌های تاریخی بسیاری در این‌باره به زبان ارمنی موجود است که بسیاری از آن‌ها به‌قلم برخی شخصیت‌های حاضر و شاهدان عینی حوادث آن دوره نوشته شده‌اند که این امر ارزش مطالعاتی و تاریخی ویژه‌ای به آن‌ها می‌بخشد.
مانوکیان درباره اهمیت ترجمه منابع ارمنی‌زبان برای پیشبرد پژوهش‌های تاریخ معاصر بیان کرد: بسیاری از جزییات چگونگی حضور و همکاری ارمنیان با نهضت مشروطه در پژوهش‌ها به دلیل کمبود منابع صورت نگرفته و پژوهشگران برای پژوهش‌های این دوره که در مطالعات تاریخی جایگاه ویژه‌ای دارد نیاز به دسترسی به اطلاعات بیشتری دارند. به این ترتیب ترجمه کتاب‌های ارمنی زبانی که به تاریخ مشروطیت ایران اختصاص دارد و در برگیرنده اطلاعات تاریخی مهم و باارزشی هستند در کنار منابع دیگر این دوره می‌تواند نقش و کمک موثری به محققانی که قصد پژوهش در تاریخ مشروطیت را دارند، ارایه کند.
کمبود کتاب مستقل درباره حضور زرتشتیان در انقلاب مشروطه
بوذرجمهر پرخیده، پژوهشگر تاریخ زرتشتیان نیز درباره روند حضور زرتشتیان در جریان‌سازی انقلاب مشروطیت به «ایبنا» گفت: زرتشتی‌ها در دوره قاجار زیر فشار بودند و به همین دلیل عده بسیاری به هندوستان گریختند و برخی نیز در یزد و کرمان زندگی می‌کردند. در دوره امیرکبیر و به دستور وی آزادی‌هایی به اقلیت‌های دینی داده شد و از فرمانداران خواستند تا فشار بر اقلیت‌ها به‌ویژه زرتشتیان کم شود. فریدون آدمیت متن نامه‌های دستور امیرکبیر را منتشر کرده است.
وی ادامه داد: زرتشتیان در هند، نماینده‌ای به‌نام «مانکچی» به ایران می‌فرستند تا علاوه‌بر پرداخت جزیه زرتشتیان، به بهبود وضعیت زندگی آن‌ها کمک کند. با این‌حال زرتشتیان نیز مانند دیگر ایرانیان طرفدار برپایی برابری و عدالت بودند و در طول تاریخ در برخورد با جریان‌ها، تلاش می‌کردند تا پس از اطمینان از قرار داشتن در مسیر درست به آن بپیوندند.
این تاریخ‌پژوه با اشاره به نقش زرتشتیان در جریان مشروطیت گفت: بر اساس آن‌چه که در کتاب «تاریخ مشروطه ایران» احمد کسروی نوشته شده، زرتشتی‌ها هنگامی‌که مردم درخواست تاسیس عدالتخانه را اعلام کردند، وارد جریان مبارزه برای مشروطه شدند اما شرکت زرتشتیان در انجمن‌ها و بیشتر کمک مالی از سوی تاجران بود. بر پایه اسناد هزینه‌های متحصنان در سفارت انگلیس را ارباب جمشید جمشیدیان، تاجر، صراف و موسس نخستین بانک ایرانی پرداخت می‌کرد. از این اعتبار مشروطه‌خواهان برای تهیه اسلحه از خارج و ورود آن به ایران استفاده می‌کردند.
پرخیده توضیح داد: برخی زرتشتیانی که در این جریان کشته شدند افرادی به‌شمار می‌رفتند که از دربار شاه خبررسانی کرده بودند یا جهان جهانیان که در یزد به دلیل طرفداری از مشروطه به قتل می‌رسد.
پرخیده درباره این که آیا کتابی به حضور زرتشتیان در انقلاب مشروطه پرداخته است؟ گفت: متاسفانه کتاب مستقلی در این‌باره منتشر نشده اما در بخش‌هایی از منابع مختلف به این مساله پرداخته شده است. کتاب «زرتشتیان در جنبش مشروطیت» متن سخنرانی دکتر فرهنگ مهر در سال 1348 در دانشگاه اصفهان از مهم‌ترین این منابع به‌شمار می‌رود.
این پژوهشگر تاریخ زرتشتیان بیان کرد: بخش‌هایی از کتاب‌هایی چون «فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت ایران» به‌قلم فریدون آدمیت، «تاریخ بیداری ایرانیان» نوشته ناظم‌الاسلام کرمانی، «تاریخ انقلاب مشروطیت ایران» از مهدی ملک‌زاده و «اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران» به‌کوشش تورج امینی که از سوی سازمان اسناد ملی ایران منتشر شده از منابعی هستند که به فعالیت‌های انجام گرفته زرتشتیان در جریان انقلاب مشروطه اشاره کرده‌اند.
وی به آغاز فعالیت نخستین دوره مجلس شورای ملی اشاره کرد و گفت: تنها اقلیتی که در دوره نخست مجلس نماینده داشت، زرتشتیان بودند که نمایندگی آن‌ها را ارباب جمشید جمشیدیان به عهده داشت در حالی‌که آیت‌الله بهبهانی و آیت‌الله طباطبایی نماینده ارامنه و کلیمیان را که نماینده مستقلی در مجلس نداشتند بر عهده گرفتند.
پرخیده درباره دلیل این مساله که چرا زردتشتیان در نخستین دوره نماینده داشتند و دیگر اقیلت‌ها از این امتیاز بهره‌مند نشدند، بیان کرد: ارباب جمشید جمشیدیان، ارباب کیخسرو شاهرخ، همچنین اردشیر جی ریپورتر به مشروطه‌چیان کمک‌های بسیاری کردند. از سوی دیگر آیت‌الله بهبهانی در سخنانی گفته بود: «طایفه زرتشتی بر مملکت ایران حق آب و خاک دارند و بزرگان این طایفه در خارج تحصیل نموده و تربیت شده می‌باشند و در پارلمان انگلیس وکیل دارند.» این توضیح‌ها، به‌علاوه توانمندی مالی زرتشتیان به‌عنوان کارپرداز و مشاوران مجلس از مسایلی بود که نقش مهمی در این امر ایفا کردند.
این پژوهشگر تاریخ معاصر با اشاره به حضور فعال نماینده زرتشتیان در تصویب قانون اساسی اظهار کرد: در هنگام تصویب قانون جمله «همه مسلمانان در برابر قانون برابرند» به کار برده می‌شود که ارباب کیخسرو، کارگزار ارباب جمشید متوجه این مساله شده و نامه اعتراض می‌نویسد و این امر باعث می‌شود تا واژه مسلمان به ایرانیان تبدیل شود و قانون اساسی با عبارت «تمام مردم ایران در برابر قانون یکسانند» به تصویب برسد.
پرخیده در پایان سخنانش با اشاره به تلاش‌های تمامی مردم ایران در جریان مشروطه‌خواهی گفت: زرتشتیان مانند تمامی مردم آزادیخواه در آن دوره حمایت‌های مادی و معنوی خود را دریغ نکردند و به‌ویژه با حضور در انجمن‌های سری مشروطه‌خواهان در سراسر ایران شرکت می‌کردند که امروز نام برخی از آن‌ها از میان منابع به‌دست آمده است.
منبع: ایبنا
