منابع و موانع خوشبختی در قرآن

بشر، همواره در پی کشف کیمیای سعادت و یافتن پاسخ این پرسش بُنیادین بوده است که: راه نیک بختی کدام است؟ و پایان مسیر زندگی به کجا ختم می شود؟ این موضوع، دل مشغولی همیشگی وی بوده و هست؛ چرا که زندگی فقط یک بار اتّفاق می افتد و نه می شود آن را خرید و نه دوباره بازگشت داد و نه مجال آزمایش و خطایی وجود دارد.

بنا بر این، برای کاوش درباره این پرسش، باید دنبال یک منبع جامع و کلان نگر بود. به باور ما مسلمانان، قرآن ـ که به راستی کتاب جامعی برای هدایت و رستگاری است ـ، سیمای رستگاران و عاقبت کار ایشان و نیز فرجام بدکاران را به خوبی ترسیم نموده است. لذا، در این نوشتار، مهم ترین عوامل سعادت و شقاوت را، از دیدگاه قرآن، به اختصار، مورد بررسی قرار می دهیم.


منابع خوش بختی چیست؟

به راستی خوش بختی و بدبختی چیست؟ رستگاری ای که مدّ نظر قرآن است، کدام است؟ عوامل تعیین کننده در خوش بختی (یا : سعادت، نیک بختی، خوش اقبالی، خوش فرجامی، خوش طالعی، خوش دولتی، رستگاری، موفّقیت، بهروزی، عاقبت به خیری، کامرانی، کامروایی، فوز، سعادت، روسفیدی و... ) و موجبات بدبختی (یا شقاوت، شوربختی، بیچارگی، بخت پریشی، خُسران، تیره روزی، ناکامی، بخت برگشتگی و...) چیست؟ موانع رشد و ترّقی کدام اند؟ توفیق، چیست؟ و ایا شانس، در خوش بختی انسان، نقش دارد؟

اصولاً آدمی، دارای اهداف متنوّعی است. بر این اساس، گروهی که صرفاً دغدغه پول و ثروت و مقام و شهرت و شهوت را دارند و به طور کلّی، زندگی را در مادّیات خلاصه می کنند، جزو انسان های «لذّت گرا» و در مقابل، عدّه ای که معترف به خدا و پیامبر و معاد و در پی دستیابی به معدن محبّت و خیر و فضایل و کمالات اخلاقی و گنج سعادت هستند و به زندگی چند روزه دنیا، دل خوش نمی کنند و بر این باورند که دنیا متاعی نیست که آنها را اشباع کند، انسان های «سعادت گرا» هستند.

خداوند که خود، مشتاق سعادت آدمی است و سرچشمه خوش بختی است، در قرآن، به نشانه ها و ویژگی های انسان های رستگار اشاره می کند و با این کار، الگویی عملی در اختیار انسان قرار می دهد تا با پیروی از آن، خود را به سعادت جاوید، در دنیا و آخرت برساند. مهم ترین ویژگی های سعادت بخشی که خداوند به آنها اشاره کرده است، عبارت اند از: ایمان آوردن به غیب (وحی) و کتاب های انبیای پیشین، برپا داشتن نماز و انفاق کردن،1 اطاعت از خدا و رسولش،2 کسب خشنودی خداوند،3 ایستادگی و پافشاری بر ایمان و حفاظت از آن با جان و مال خویش،4 انجام دادن اعمال نیک و رعایت عدالت،5 فروتنی، پرهیز از کارهای بیهوده و کمک به مستمندان،6 یافتن جایگاه واقعی خویش و پیروی از برنامه سعادت گرای خداوند،7 و... . از مجموع این ویژگی ها چنین برداشت می شود که تنها راه انسان برای رسیدن به رستگاری، این است که طوری زندگی کند که «خدا از او راضی باشد و او نیز از خداوند، راضی باشد».8

از رسول خدا(ص)، نقل شده است که فرمود: «هر شب، یکی از ملائکه خداوند، بر بالین جوانان می اید و ندا می دهد: برخیزید و برای رستگاری بکوشید».9 از امام حسین(ع) که زندگی او اسوه واقعی، یک زندگی سعادتمندانه و به دور از ذلّت و خواری است، نقل شده که: «من مرگ را جز سعادت، و زندگی با ظالمان را جز ننگ و ذلّت نمی بینم».10



موانع خوش بختی چیست؟

به نظر شما، ایا انسان، خود، راه سعادت خویش را بر می گزیند یا چرخ روزگار، بر اساس تصادف و یا عوامل دیگری که انسان در اداره آنها نقشی ندارد، بشر را به این راه، سوق می دهد و به عبارت دیگر، هر که بهره مندتر است، خوش بخت تر است؟

درست است که استعداد و محیط مناسب، برای رشد و رسیدن به کمال، برای همگان به طور مساوی مهیا نیست؛ امّا باید بدانیم که بذر سعادت در مزرعه زندگی همه، پاشیده شده و همای سعادت هر کس، مترصّد پرواز در آسمان زندگی اوست و گنج سعادت، دست یافتنی است.

خداوند، تمام شرایط خوش بختی را برای انسان فراهم نموده است و با نعمت های بی شماری که در اختیار او قرار داده است، در واقع، راه را برای رستگاری او هموار نموده و حتّی شرایط و نحوه استفاده از این نعمت ها به منظور رسیدن به خوش بختی را هم برای او توضیح داده است. امّا به راستی چه می شود که گروهی از انسان ها با این همه نشانه و نعمت، باز هم از راه رستگاری دور می شوند و به سوی گمراهی و تیره روزی پیش می روند؟

عوامل بسیاری در این روند، تأثیرگذار هستند که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1 . نفس امّاره: میل سرکش و تحریک کننده آدمی ـ که همواره زبانه می کشد و انسان را به لذّت گرایی هر چه بیشتر فرا می خواند ـ، را شاید بتوان یکی از مهم ترین عوامل سقوط انسان به سوی بدفرجامی و تیره بختی دانست.

2 . جهل: از نظر قرآن، محال است که انسان عاقل، در گرداب گناه فرو رود و یا انسان جاهل (یعنی کسی که تعقّل نمی کند) بتواند راه خوش بختی را بپیماید.11بنا بر این، می بینیم که تکیه بر عقل در مسیر زندگی، یکی از عوامل خوش بختی است و دوری از آن، یکی از مهم ترین موانع برای رسیدن به خوش بختی.

3 . غفلت از خدا و آخرت: همان طور که اشتیاق برای به دست آوردن رضایت خداوند و کسب پاداش اُخروی، سعادت ساز است، غفلت از خدا و آخرت نیز مانعی برای رسیدن به خوش بختی به حساب می اید.

4 . دام های شیطان: زندگی، صحنه جنگی سخت، بین انسان و شیطان است؛ جنگی که سرانجام، یک پیروز دارد و یک مغلوب! پس آدمی اگر خواهان خوش بختی است، باید همیشه بیدار و هشیار باشد تا فریب شیطان را نخورد و در دام او گرفتار نیاید.



فرجام سخن

هر که بخواهد میوه رستگاری بچیند، باید به دنبال اهداف بزرگ تر و اصلی تر باشد و به طور قطع، هنگامی در مسیر سعادت قرار می گیرد که خدا از او راضی باشد و در مقابل، هنگامی شقاوت و بدبختی بر سر بشر سایه می افکند که خدا از او ناخشنود است. بنا بر این، از نظر قرآن، رستگاری، برای همه، تنها با داشتن انگیزه زیبا و عزم قوی و تلاش مستمر (عمل صالح) در راه خدا قابل تضمین است و چون آدمی را از انتخاب، گریزی نیست و آدم فاقد جهت، وجود ندارد، باید خود انتخاب کنیم و در انتخاب خود به مسیر خیر و شرّ دقّت کنیم.

پی نوشت ها:

1 . ر.ک: سوره بقره، ایه2-5.
2. ر.ک: سوره نور، ایه52.
3. ر.ک: سوره روم، ایه38.
4. ر.ک: سوره توبه، ایه20.
5. ر.ک: سوره مؤمنون، ایه102.
6. ر.ک: سوره مؤمنون، ایه61.
7. ر.ک: سوره نساء، ایه13.
8. سوره مائده، ایه 119؛ سوره توبه، ایه100.
9. مستدرک الوسائل، ج12، ص175.
10. ر.ک: تحف العقول، ص245.


منابع:
1 . دنیا و آخرت از نگاه قرآن و حدیث، محمّد محمّدی ری شهری، مترجم: حمیدرضا شیخی، قم: دار الحدیث، 1385.
2. رضایت از زندگی، عبّاس پسندیده، قم: دار الحدیث، 1384.
3. خوش بختی چیست؟، احمد لقمانی، قم: بهشت بینش، 1381، هشتم.