موج گرد و غبار؛ تلفیقی از سهل‌انگاری و تغییرات جوی
موج گرد و غبار؛ تلفیقی از سهل‌انگاری و تغییرات جوی
بررسی علل شكل‌گیری بحران زیست‌محیطی اخیر در غرب كشور . . .
تهران و بسیاری از استان‌ها و شهرهای كوچك و بزرگ مركز و غربی كشور این روزها از مهمان ناخوانده‌ای پذیرایی می‌كنند كه مشكلات روزمره فراوانی را برای مردم آنها ایجاد كرده است. موج بی‌سابقه گرد و غباری كه این روزها بیشتر در قالب پوششی یكدست، بسیاری از مناطق كشور را در‌بر‌گرفته، از نظر بسیاری از مردم و كارشناسان بی‌سابقه عنوان شده است. شدت و غلظت این موج آنچنان بالاست كه سازمان فضایی آمریكا (ناسا) در گزارش‌های اخیری كه از این پدیده منتشر كرده از عبارت كم‌سابقه «موج وحشتناك گرد و غبار» در خاورمیانه استفاده كرده است. در روزهای گذشته بسیاری از شهروندان در شهرهای مختلف كشور به واسطه تشدید غلظت ذرات گرد و غبار در هوا با مشكلات تنفسی عدیده‌ای روبه‌رو شده و از سوی دیگر تعطیلی اجباری بسیاری از نهادها و ارگان‌های دولتی و فعال كشور، تأثیرات محسوسی بر روند فعالیت‌های اقتصادی گذاشته است. با این حال، نگاه به چنین پدیده‌ای آن هم از زاویه‌ای علمی می‌تواند زمینه‌ساز مناسبی برای كاهش شدت وقوع چنین پدیده‌هایی در آینده باشد و از خطرات و تبعات دامنگیر آنها بكاهد.
آنچه این روزها و بخصوص در روزهای گذشته مانع مشاهده همیشگی نه تنها كوه‌ها بلكه تا صدها متر آن طرف‌تر شده، استقرار موج بی‌سابقه‌ای از ذرات معلق گرد و غباری یا به عبارتی ریزگردی است كه خاستگاه اصلی آنها مناطق صحرایی و تالاب‌های خشك شده عراق و عربستان به شمار می‌آید. نكته مهمی كه در اینجا به نظر می‌آید این است كه در منطقه بسیار وسیعی از شرق دریای مدیترانه گرفته تا ایران، طیف گسترده‌ای از مناطق صحرایی و بیابانی وجود دارد كه در گذشته موطن تالاب‌های متعددی بوده‌اند.
با این حال و با گذشت ایام، شمار قابل توجهی از این تالاب‌ها خشك شده، فروكش كرده و زمینه مناسبی را برای ناپایداری بیشتر بسترهای خاكی فراهم كرده‌اند. در این میان، برخی كارشناسان تالاب‌های خشك شده و غیرفعال در عراق را از جمله علل وضعیت به وجود آمده در ایران و كشورهای اطراف می‌دانند. به گفته این صاحب‌نظران، در سرزمین عراق تالاب‌های خشك شده فراوانی وجود دارد كه زمینه خشك شدن آنها به بیش از ۱۵ تا ۲۰ سال گذشته باز می‌گردد. به عقیده برخی از آنها، تغییرات جوی كه بشر در ۲۰ سال گذشته با آنها روبه‌رو بوده است، آثار خود را بتدریج به نمایش می‌گذارد و عقیده بر این است كه با تغییرات به وجود آمده در الگوهای آب و هوایی مناطق مدیترانه و شرق این دریا و همچنین حوزه‌های آبگیری روخانه‌های تأمین كننده تالاب‌ها و آبگیرهای عراق، مقدمات شكل‌گیری امواج گرد و غبار امروزی فراهم شده است؛ البته مشابه این فرآیند و البته با تغییراتی ساختاری در مناطق بیابانی عربستان نیز دیده می‌شود تا آنجاكه كارشناسان سهمی از شكل‌گیری موج بی‌سابقه گرد و غبار را نیز به مناطق بیابانی این كشور اختصاص می‌دهند.
محققان و كارشناسان كه از سال‌ها پیش شكل‌گیری پدیده‌هایی از این نوع را دنبال كرده‌اند معتقدند در كل می‌توان عوامل گوناگونی را در شكل‌گیری و راه افتادن چنین امواجی مؤثر دانست. بررسی نقشه‌های آب و هوایی مناطق مورد بررسی (مناطق بیابانی و صحرایی عراق و عربستان) حاكی از آن است كه طی یك تا دو دهه گذشته، خشكسالی بی‌سابقه‌ای در این مناطق حكم‌فرما بوده است. بررسی‌های علمی نشان می‌دهند خشكسالی از مهم‌ترین و شاید اصلی‌ترین عامل سست شدن بسترهای خاكی و از بین رفتن پیوستگی موجود میان لایه‌های خاك باشد.
این عامل موجب می‌شود خاك از استعداد بالایی برای انتقال به مناطق و حوزه‌های اطراف در قالب امواج گرد و غبار برخوردار باشد و این دقیقا همان چیزی است كه در بحران اخیر به وجود آمده در مناطق مركزی و غربی كشور بخوبی دیده شده است. در كنار عامل خشكسالی، كاهش بارش‌های سالانه، خود عامل مهمی در كم‌آبی و خشك شدن تالاب‌ها و آبگیرها در مناطق و كشورهایی همچون عراق شده است. در این میان، بروز تغییرات و كشمكش‌های سیاسی نیز مزید بر‌علت شده است، به گونه‌ای كه بنا به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران، وقوع بحران‌هایی نظیر جریان بی‌سابقه موج گرد و غبار در روزهای اخیر، امری تقریبا قابل پیش‌بینی بوده است، اما ناپایداری‌های سیاسی و به دنبال آن ضعف در تصمیم‌گیری در سطح كلان برای ریشه‌كن كردن چنین مشكلاتی موجب شكل‌گیری بحران زیست‌محیطی اخیر شده است. ۲ عامل ذكر شده موجب شده‌اند تا در بیش از یك دهه گذشته به میزان قابل توجه و البته بی‌سابقه‌ای بر مناطق بیابانی عراق و سرزمین‌های اطراف افزوده شود.
البته برای مقابله با چنین پدیده‌هایی، تكنیك‌های مختلفی نیز وجود دارد كه درخصوص پدیده فعلی، تعلل صورت گرفته در عراق در به‌كارگیری از آنها بر وخامت اوضاع افزوده است. از سال‌های گذشته و در برخی كشورهای بیابان‌خیز جهان از جمله ایران، با هدف مقابله با توسعه مناطق بیابانی و كنترل چنین مناطقی از تكنیك‌های مختلفی نظیر كاشت كمربندهای گیاهی و همچنین استفاده از تكنیك مالچ پاشی بهره می‌برده‌اند. پوشش مالچ كه به نوعی از مشتقات نفت به شمار می‌آید مانع از گسترش مناطق بیابانی شده و در نتیجه تأثیر چشمگیری بر كاهش احتمال شكل‌گیری امواج گرد و غبار دارد. با این حال به نظر می‌رسد در سال‌های گذشته و حداقل در ۵ سال گذشته توجه چندانی به استفاده از تكنیك یاد شده در مناطق بیابانی و همچنین تالاب‌های خشك شده و غیرفعال عراق و جنوبی آن نشده است.
در كنار این عوامل، كارشناسان سهمی از بحران زیست‌محیطی فعلی را نیز به داخل كشور اختصاص می‌دهند. در این خصوص مدیركل سازمان حفاظت محیط زیست استان لرستان با تاكید بر این كه آلودگی كنونی این استان كه تقریبا بیشترین تأثیرپذیری را از موج گرد و غبار اخیر داشته از دفعات گذشته شدیدتر و خطرناك‌تر است، گفت: گرد و غبار اخیر و آلودگی‌های ناشی از آن كمتر از ۲۰ درصد منشأ داخلی دارد. استفاده نامطلوب از منابع آبی و خشكسالی در صحراهای خوزستان از دیگر عوامل داخلی است كه منجر به این آلودگی‌ها شده است. كاكاوند و دیگر كارشناسان محیط زیست بر این باورند كه بحران فعلی و ادامه آن تاثیر منفی بر محیط زیست خواهد داشت به طوری كه گرد و غبار موجود علاوه بر به خطر انداختن سلامت انسان‌ها، تنوع زیست جانوری، منابع آبی، تنوع گیاهی، جنگل‌ها و مراتع را نیز در معرض تهدید جدی قرار داده است، چنان كه «ریزگردهای عربی» سال گذشته خسارات زیادی به مراتع و جنگل‌های استان‌های غربی از جمله لرستان وارد كرد و تاثیرات نامطلوبی كه این عوامل روی برگ درختان بلوط در مناطق حفاظت شده برجای گذاشتند موجب خسارات جدی در روند رشد و حیات بیش از ۸۰ درصد این درختان شد.
● ریزگرد
طی روزهای گذشته عبارت ریزگرد عمدتا برای بررسی بحران فعلی گرد و غبار به كار گرفته شده است. تركیب فیزیكی و تجزیه شیمیایی گرد و غبار در فضای خوزستان و سایر استان‌های كشور نشان می‌دهد این گرد و غبارها صرفا متشكل از دانه‌های شن نیستند، بلكه تركیب پیچیده‌ای از عناصر شیمیایی هستند. محمدرضا مسندی‌پور، كارشناس ارشد شیمی كاربردی از واژه‌ای به نام ریزگرد در تركیب گرد و غبار استفاده می‌كند و می‌گوید: عناصری از فلزات قلیایی خاكی، سیلیس، كربن، كلسیم، پتاسیم و برخی دیگر از عناصر آلی نیز در گرد و غبار مشاهده می‌شود كه تمام این عناصر می‌تواند اثرات سویی بر مجاری تنفسی و ریه داشته باشد.
مهدی پیرگزی
