نخستین گیاه ثبت شده به عنوان میراث ملی درایران(سوسن چلچراغ)
گل زیبا و كمیاب سوسن چلچراغ؛
نخستین گیاه ثبت شده به عنوان میراث ملی درایران
این گیاه به طور خودروسالی یك بار با عمر دو هفته تا یك ماه در دو نقطه از جهان می روید: داماش در استان گیلان و لنكران در جمهوری آذربایجان كه هر دو آن ها در رشته كوه البرز از فلات ایران جای گرفته اند.
سوسن چلچراغ نخستین بار در سال ۱۳۵۴ توسط گیاه شناسی فرانسوی به نام «لدر بوری» شناخته شد و بعد از شناخت نامش در موزه تاریخ طبیعی ایران در فرانسه به صورت «لیلیوم لیدربور» به ثبت و ضبط رسید و بعد از آن روستای داماش، كانون توجه ملی و جهانی شد به طوریكه هر ساله بسیاری از علاقه مندان و متخصصان و گیاه شناسان از سراسر دنیا برای دیدن این گل به ایران سفر می كنند.سوسن چلچراغ گیاهی است با بلندای نیم تا یك و نیم متر، با گل های سفید واژگون، گلبرگ هایی برگشته، دانه هایی برجسته و پرچم هایی بلند.
بعضی ها می گویند كه رنگ مهتابی و شكل واژگون آن كه شباهتی به چلچراغ دارد، باعث شده كه چنین نامی بر آن نهاده شود.اما مردم محلی بر این باورند كه سوسن چلچراغ در شب نور افشانی می كند و به همین دلیل چلچراغ نامیده شده. اما اصل قضیه - برطبق گفته گیاه شناسان- این است كه به واسطه مواد فلئورسانس در پرچم سوسن چلچراغ، این گل قابلیت بازتابش نور را دارد.
سوسن چلچراغ چه نوع گیاهی است؟
این نوع سوسن از تیره لیلیاسه (Liliaceae) و گیاهی پیازی است كه پیازها بدون پوشش و فلسی هستند. در سراسر دنیا سوسن یكی از مهم‌ترین جنس‌های گیاهان زینتی بعد از رز، میخك و داوودی است.
همینطور سوسن‌ها از نظر باغبانی هم بسیار مهم هستند و ویژگی‌های مهمی از قبیل معطر بودن، دامنه رنگ‌های زیبا و مقاومت و سازگاری به شرایط محیطی دارند و معمولا به صورت تجاری و به شكل گل‌های بریده یا گلدانی در تجارت گل و گیاه ارزش دارند. در كاربرد‌های باغبانی از 100گونه سوسن نام برده شده است.
سال 1992 تعداد سوسن‌ها 90 گونه اعلام شد. در چین 36 گونه و در كشور كره 11 گونه سوسن بومی گزارش شده است. در قسمت‌های شرقی اروپا و غربی‌ترین قسمت‌های روسیه، اوكراین، بلاروس و كشورهای بالتیك هم سوسن‌های زیادی دیده شده است.
این گیاه بجز ایران در جای دیگری از دنیا هم دیده شده است؟
در ایران در منطقه داماش و كلچوله درفك شهرستان رودبار و كلاردشت وجود دارد و همچنین طی تحقیقی كه ما در ایستگاه تحقیقات گل و گیاه لاهیجان انجام دادیم، موفق شدیم منطقه جدیدی را از انتهای حوزه گیلان و ابتدای حوزه اردبیل كه آب و هوا و پوشش گیاهی شبیه به داماش و كلاردشت دارد، در خانقاه اردبیل گزارش كنیم؛ البته در ناحیه قفقاز در لنكران جمهوری آذربایجان نیز این گل دیده شده است.
معمولا برای تكثیر این نوع گیاهان از چه روش‌هایی استفاده می‌شود؟
این گیاه را می‌توان از طریق بذر، فلس‌برداری، قلمه برگ، سوخك‌ها یا غده‌های هوایی و كشت بافت تكثیر كرد.
این گیاه را در شرایط آزمایشگاهی هم می‌توان كشت و كار كرد؟
پیازهای این مناطق در ایستگاه تحقیقات گل و گیاهان زینتی لاهیجان وابسته به مركز تحقیقات كشاورزی و منابع طبیعی استان گیلان نگهداری می‌شود و طی تحقیقات انجام شده، پیازهای نواحی داماش و اردبیل تكثیر شده و پس از چند سال در لاهیجان شروع به گلدهی كرده و به این شكل به شرایط لاهیجان خو گرفته و اهلی شده است.
از نظر زمان رشد و گلدهی این گیاه، صحبت‌های متفاوتی می‌شود. برخی می‌گویند می‌توان آن را در اردیبهشت دید، اما عده‌ای بر این باورند كه بهترین زمان رویت آن در دل طبیعت، خرداد است و گاهی هم از تیرماه به عنوان بهترین زمان برای سفر به سمت داماش و دیدن گل‌های سوسن چلچراغ نام برده می‌شود. نظر شما به عنوان یك محقق چیست؟
این گیاه در لاهیجان از اواخر اسفند و عموما اوایل فروردین شروع به سبز شدن می‌كند و از اواسط اردیبهشت گل‌ها شكوفا می‌شوند؛ بنابراین در لاهیجان حدود یك ماه زودتر از زیستگاه طبیعی یعنی داماش گل‌ها باز می‌شوند.
در نواحی درفك، كلاردشت و اردبیل گل‌ها حتی دیرتر از داماش باز می‌شوند كه به نظر می‌رسد عامل اصلی، هوای خنك‌تر حاكم در این مناطق باشد.
به نظر می‌رسد تكثیر این گیاه كار طاقت‌فرسایی باشد. گفته می‌شود كه حتی غیرممكن است. شما چه نظری دارید؟
این گیاه به روش‌های مختلف مانند بذر، فلس‌برداری و كشت بافت قابل ازدیاد است و تمام این روش‌ها در ایستگاه لاهیجان انجام شده و این حرف غلطی است كه نمی‌توان آن را تكثیر كرد.
پس شما توانستید به نحوی این گیاه را در شرایطی خارج از محیط طبیعی خودش پرورش بدهید. ممكن است راجع به روشی كه به كار بردید توضیح بدهید؟
طی فرآیندی كه ما بررسی كردیم این گیاه برای تحقیقات شناسایی و در نهایت برای اهداف تجاری و تكثیر، پیشنهاد‌هایی ارائه شد، همچنین روش‌هایی برای نگهداری ذخایر توارثی و پتانسیل‌های گیاه در مورد ازدیاد آن، مطرح شد.
برای تكثیر گیاه شما دقیقا چه كردید؟
ما غده‌های این گیاه را اواسط فروردین ماه بعد از طی سرمای پاییز و زمستان از رویشگاه طبیعی آن در داماش رودبار به ایستگاه تحقیقات گل و گیاه لاهیجان منتقل كردیم. غده‌ها را ابتدا با آب شستشو داده و فلس‌های بیرونی آسیب دیده را حذف كردیم و در محلول‌های مختلف برای تكثیر گذاشتیم و پس از آن در بستر‌های كشت مختلف رشد دادیم.
فكر می‌كنید چه ویژگی خاصی باعث می‌شود كه این گیاه فقط یك منطقه خاص را برای رشد و گسترش ترجیح بدهد؟
وقتی به شرایط زیستگاهی طبیعی این گیاه دقت می‌كنیم می‌بینیم كه در منطقه‌ای سبز می‌شود كه از نظر آب و هوایی زمستان‌های سردی دارد. اتفاقا همین سرماست كه نیاز این گیاه را برآورده می‌كند. در مورد بسیاری از گیاهان هم سرمای زمستان لازمه گلدهی در بهار است، یعنی اگر این گیاهان سرمای زمستانه را تحمل نكنند، هرگز به گل نمی‌روند. یكی از هدف‌های تحقیق ما هم اندازه‌گیری میزان نیاز سرمایی این گل بود.
به نظر می‌رسد این نوع گل‌ها نمی‌توانند مدت زمان زیادی را به عنوان گل شاخه بریده تحمل كنند. نظر شما چیست؟
خیر این طور نیست. اگر روزی بتوانیم از نظر تكثیر آن به وضعیت مناسبی برسیم شاید حتی بتوان آن را برای صادرات آماده كنیم، چراكه طول عمر پس از برداشت گل شاخه بریده آن مناسب است و با محلول‌های نگهدارنده 15 - 12 روز عمر می‌كند.
نتایج تحقیقات شما چه چیزهایی را روشن كرد؟
بیشترین میزان غده در شرایطی ایجاد می‌شود كه در بستری از پوست درخت و ضایعات چای كاشته شده باشد و وقتی به آن پیت و پرلیت اضافه كردیم نتیجه معنی‌داری مشاهده نكردیم.
در ضمن تحقیقات دیگری كه بر میزان نیاز سرمایی این گیاه انجام شد، نشان داد كه برای تكثیر بهتر غده‌ها در محیط‌های كشت غیرطبیعی باید 6 تا 8 هفته سرمای حدود 3 تا 5 درجه سانتی‌گراد به آن بدهیم. به این ترتیب تخمین زده شده كه 70 تا 84 درصد غده‌ها تولید برگ می‌كنند.
این گل غیر از این كه به عنوان یك گل زیبا و مهم در باغبانی مطرح است در تحقیقات گیاهی چه جایگاهی دارد؟
گرده گل حداقل تا یك سال قابلیت نگهداری دارد كه این دستاورد برای اصلاح انواع گل‌های دیگر در همین خانواده و تغییرات ژنتیكی به منظور ایجاد صفات مختلف در گیاهان كاربرد دارد.
چرا می‌گویند این گیاه با خطر انقراض مواجه است؟ مگر مساله خاصی در طبیعت حیات آن را با خطر مواجه كرده است؟
یكی از مشكلات موجود در عرصه طبیعی، وجود حشره‌ای (سوسك) آجری رنگ به نامLilioceris faldermni است كه مطالعه‌زیست‌شناسی این آفت در ایستگاه تحقیقات لاهیجان در حال انجام است؛ البته فقط به این دلیل نیست كه سوسن چلچراغ در خطر انقراض قرار دارد، بلكه باید گفت چون این گل رویشگاه محدودی دارد، اگر بر اثر عوامل غیرطبیعی مثلا چرای بیش از حد دام در منطقه یا بی‌توجهی به حفاظت آن این رویشگاه‌ها تخریب شود، این مشكل بروز خواهد كرد.
برای سازمان حفاظت از محیط زیست كه متولی حفظ و حراست از این گل است، در مقابل این حشرات مضر چه وظایفی در نظر گرفته شده است؟
به سازمان حفاظت از محیط زیست توصیه شده است كه اكنون بهترین راه مبارزه با آفات، جمع‌آوری حشرات باغ است. این كار از نظر حفظ شرایط طبیعی محیطی این گل بسیار موثر است.
همچنان كه می‌دانید استفاده از سموم نه‌تنها در بیشتر موارد كار ساز نیست و نمی‌توان به عنوان یك راه‌حل قطعی به آن نگاه كرد، بلكه ممكن است تا حدودی تركیبات خود این سموم بر حیات این گل تاثیرگذار باشد.
منبع: www.golkhone.mihanblog.com
