دوتار شمال خراسان ، سازی منحصر بفرد و کهن
تهران - دوتار شمال خراسان یکی از سازهای کهن شمال شرقی کشور بشمار می رود که بخش اعظمی از فرهنگ موسیقایی این سرزمین جغرافیایی خود را در خود جای داد است .
سرزمین شمال خراسان از لحاظ جغرافیایی شهرهای قوچان ، شیروان ، بجنورد ، اسفراین و درگز را در بر می گیرد همین گستره جغرافیایی موسیقی این منطقه را به گونه ای چند فرهنگی تبدیل کرده است که از داشته های فرهنگ اقوام ترک ، کرد و ترکمن که در این سرزمین ها ساکن هستند بهره می برد .
ساز دوتار پیشینه کهن در تاریخ فرهنگی این بخش از سرزمین ایران دارد که به سال های دور بر می گردد ، روایت های افسانه ای ، عاشقانه و حماسی در فرهنگ منطقه شمال خراسان همیشه با هم نوازی ساز دوتار همراه بوده است .
به کسانی که داستان ها و روایت های کهن این سرزمین را به همراه تنبور اجرا می کنند بخشی می گویند ، در این منطقه جغرافیایی تعداد بخشی های ترک زبان بیشتر بوده که مهمترین دلیل آن گویش ترکی خاص مردمان شمال خراسان است که رواج بیشتری نسبت به گویش ها و لهجه های دیگر دارد.
دوتار به عنوان مهمترین ساز در فرهنگ موسیقایی شمال خراسان همیشه مورد توجه بوده است ، که مهمترین وظیفه آن انتقال روایت و داستانهای پند آمیز گذشتگان به نسلهای بعدی بوده است ، استفاده ساز برای همراهی داستانها انتخاب هوشمندانه ای از سوی مردمان این منطقه به شمار می رود چرا که مردمان با حفط کردن بخش هایی از موسیقی ، پند داستان ها را آسان تر متوجه می شدند .
از میان این داستانها که به وسلیه دوتار بخشی های خراسان شمالی روایت می شدند می توان به داستان شاه اسماعیل ، زهره و طاهر ، اصلی و کرم ، کور اوغلی ، غریب و شاه صنم ، لیلی و مجنون ، گل افروز و دوست محمد اشاره کرد ، این قسمت از فرهنگ شفاهی موسیقی شمال خراسان تا اندازه ای تاثیرگذار عمل کرد که به سرزمین های مرکزی فلات ایران نیز نفوذ کرد .
قسمت دیگر موسیقی شمال خراسان که توسط دوتار نوازان این منطقه اجرا می شود ، مقام های نواحی این منطقه است که به هفت مقام شهرت دارد . مرحوم حاج قربان سلیمانی و محمد حسین یگانه هر کدام به شیوه خود این مقام ها را ادا می کردند ، اما نکات مشترک در میان آنها بهره گیری از مقام های ˈنواییˈ ، ˈتجنیسˈ ، ˈشاه ختاییˈ و ˈ گرایلیˈ است .
این نغمات و مقام ها در خود نیز به دو بخش آوازی و ریتمیک تقسیم می شوند ، آوازها اغلب داستانها را بیان می کنند و نغمات ریتمیک در میان داستانها و برای گذار به روایت بعدی مورد استفاده قرار می گیردند ، از مهمترین مقامی که با ریتم همراه است می توان به مقام ˈحریف کشˈ اشاره کرد .
از نظر ساختاری نیز دوتار منطقه شمال خراسان با توجه به گستره جغرافیایی انواع گوناگون دارد ، برای مثال دوتار شهر ˈقوچانˈ با دوتار ˈدرگزˈ از نظر صدادهی و نوع ادای نغمات تفاوت هایی دارند اما همگی این سازها در اصول اولیه ساخت از جمله کاسه ها ، اندازه دسته ساز و . . . با هم شباهت های بسیاری دارند .
یکی از جالب ترین نکات نوازندگی این ساز که در بیشتر سازهای بومی شرق و شمال شرق فلات ایران مرسوم بوده ، کوک های متفاوت این ساز بر اساس سیلقه نوازندگی است برای مثال هر نوازنده این امکان را دارد با بهره گیری از کوک دلخواه خود بر روی ساز نغمه هایش را اجرا کند .
دوتار شمال خراسان از لحاظ تکنیک اجرایی شباهت بسیاری به گونه ترکمن این ساز دارد با این تفاوت که نوازنده در هنگام به صدا درآوردن سیم ها با دست راست از تکنیک های مختص این منطقه بهره می برد .
این ساز در طول تاریخ منطقه شمال خراسان نقش بسزایی در ادای آداب و رسوم این منطقه داشته است ، اهالی روستاها و شهرهای کوچک دور هم جمع می شدند و به صدای ساز و آواز بخشی ها گوش فرا می دادند .
در چند دهه اخیر نیز دوتار شمال خراسان نقش قابل توجه ای را در شناساندن فرهنگ کهن ایرانی به دیگر کشور های داشته است ، حاج قربان سلیمانی در زمان حیات خود با حضور در جشنواره های متعدد بین المللی این فرهنگ کهن موسیقایی را به دیگر هنردوستان در سراسر جهان شناساند .
امروزه با پیشرفت تکنولوژی و زندگی مدرن مردمان سازهای بومی کمتر در میان اهالی این منطقه مورد توجه قرار می گیردند اما در این میان همچنان کسانی هستند که دوتار نوازی را بخشی از فرهنگ اصیل خود می دانند و برای حفظ و ماندگاری آن می کوشند .
منبع
