نگاهی به کارنامه ادبی پژوهشگران درگذشته سال 91
امسال جامعه ادبی ایران با عزیزالله جوینی، شاهنامه‌پژوه و مصحح نسخه دستنویس فلورانس، بهروز ثروتیان، نظامی‌شناس و پژوهشگر، حسن لاهوتی، مترجم و مولاناپژوه و رضا انزابی‌نژاد، پژوهشگر و استاد زبان و ادبیات فارسی، وداع کرد. این چهار محقق آثار ماندگاری را در عرصه پژوهش و تصحیح ادبی از خود به یادگار گذاشتند و در حالی که برخی کارهایشان ناتمام مانده است، در آغوش خاک آرام گرفتند.-
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، امسال حوزه ادبیات نیز اتفاق‌های تلخ و شیرین بسیاری را به خود دید که از وقایع تلخ آن درگذشت بزرگانی در عرصه پژوهش و تصحیح متون منظوم کلاسیک بود. عزیزالله جوینی، شاهنامه‌پژوه و مصحح، بهروز ثروتیان، نظامی‌شناس و پژوهشگر، حسن لاهوتی، مترجم و مولاناپژوه و رضا انزابی‌نژاد، پژوهشگر و استاد زبان و ادبیات فارسی، در سالی که گذشت در آغوش خاک آرام گرفتند. به این بهانه «ایبنا» در گزارش زیر بر سوابق آثار، فعالیت ادبی و برخی کتاب‌های منتشر نشده ایشان مروری کوتاه داشته است.
عزیزالله جوینی متولد 1304، شاهنامه‌پژوه، محقق، مصحح، نسخه‌شناس و استاد زبان و ادبیات فارسی بود. وی تصحیح «شاهنامه» را براساس نسخه دستنویس موزه فلورانس(محرم 614) انجام داد و تاکنون 6 مجلد از این تصحیح به قلم وی از سوی انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسیده است. در این مجموعه علاوه بر تصحیح، گزارش واژگان دشوار و برگردان همه ابیات به فارسی روان نیز ارایه شده است.
نسخه فلورانس قدیمی‌ترین نسخه موجود از شاهنامه است، البته همان‌طور که پیش‌تر جوینی در زمان حیاتش و در گفت‌و‌گویی با «ایبنا» گفته بود، نیمی از این نسخه ناپدید شده است و برهمین اساس این مرحوم تنها تا پایان داستان کیخسرو توانست این شیوه تصحیح و ویرایش را دنبال کند.
وی تصحیح خود از نسخه فلورانس «شاهنامه» را با نسخه 9 جلدی چاپ مسکو و نسخه تصحیح شده خالقی‌مطلق مقایسه کرده بود.
جلد نخست این مجموعه از ابتدای داستان کیومرث تا پایان داستان فریدون را دربرمی‌گیرد. در جلد دوم داستان منوچهر تا پایان پادشاهی زوتهماسب آمده است. جلد سوم نیز داستان کی‌قباد تا داستان رستم و سهراب را شامل می‌شود. داستان سیاووش و سودابه در جلد چهارم این مجموعه آمده است. جلد پنجم از تولد کیخسرو تا داستان فرود را شامل می‌شود و جلد ششم نیز داستان کاموس کشانی را در بر گرفته است. این کتاب‌ها به کوشش جوینی تصحیح و از سوی انتشارات دانشگاه تهران منتشر شده بودند.
تصحیح جلد هفتم «شاهنامه» که به داستان زندگی 12 رخ در شاهنامه اختصاص دارد نیز اکنون آماده تحویل به ناشر است، اما مرحوم جوینی در ماه‌های پایانی زندگی‌اش سرگرم تصحیح جلد هشتم «شاهنامه» بود. این مجلد به داستان کیخسرو اختصاص دارد و دستنویس تصحیح شده آن به کوشش جوینی آماده است، البته خانواده‌اش در نظر دارند این مجلد را با نظارت چند شاهنامه‌پژوه و مصحح ویرایش و آماده چاپ کنند.
از دیگر آثار این پژوهشگر نیز می‌توان از تصحیح ترجمه فارسی «نهج‌البلاغه»، «فرهنگ مجموعه الفرس»، «فرهنگ مصادر‌اللغه عربی به فارسی» و گزیده «خمسه حکیم نظامی گنجوی» (همراه با شرح لغات و ترکیبات) نام برد.
همچنین پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز چاپ سوم «ترجمه و تفسیر مفردات قرآن» (نسخه‌ای کهن متعلق به کتابخانه آستان قدس رضوی) را به اهتمام مرحوم جوینی در دست چاپ دارد. چاپ نخست این اثر در سال 1377 منتشر شده بود.
این پژوهشگر که به دلیل خونریزی داخلی بهمن امسال در بیمارستان بستری شد، بامداد چهارشنبه (25 بهمن) در بیمارستان تهران کلینیک درگذشت.
وی در سال 1390 و به مناسبت 25 اردیبهشت، روز بزرگداشت فردوسی در گفت‌و‌گو با «ایبنا» از تصمیم خود برای انتشار «کشف‌الابیات» شاهنامه خبر داده بود که در نظر داشت این کار را پس از اتمام و انتشار جلد هشتم این مجموعه انجام دهد و فهرستی از شماره ابیات هشت جلد را مشخص و گردآوری کند تا دستیابی به اطلاعات هر بیت به‌طور مستقل برای محققان و پژوهشگران آسان‌تر باشد که میسر نشد.
پس از درگذشت این پژوهشگر فقید «ایبنا» با چند پژوهشگر ادبی پیرامون جایگاه مرحوم جوینی در عرصه شاهنامه‌پژوهی گفت‌و‌گویی داشت.
سجاد آیدنلو، پژوهشگر و مصحح، معتقد بود «اهمیت کار مرحوم عزیزالله جوینی در «شاهنامه‌پژوهی» تبدیل نسخه‌های خطی «شاهنامه» به چاپ حروفی و شرح بیت به بیت «شاهنامه» بوده که برای نخستین‌بار توسط وی انجام شده است.»
قدمعلی سرامی، شاعر و پژوهشگر، نیز مهم‌ترین کار مرحوم جوینی درباره شاهنامه‌پژوهی، را واکاوی دقایقی از «شاهنامه» مانند سال درگذشت فردوسی یا معنای برخی واژگان برشمرد.
پیکر مرحوم جوینی صبح پنجشنبه (26 بهمن) از مقابل منزلش و با حضور خانواده، همکاران، استادان دانشگاه، علی اسماعیلی، سرپرست معاونت فرهنگی ارشاد و برخی دیگر از مسوولان فرهنگی تشییع و در قطعه نام‌آوران بهشت زهرا(س) به خاک سپرده شد.
بهروز ثروتیان متولد 1316 میاندوآب، فارغ‌التحصیل مقطع دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران، نظامی‌شناس و پژوهشگر بود. وی از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۸۲ با دانشگاه آزاد واحد کرج همکاری داشت. وی پس از آن تا زمان فوت به تصحیح غزلیات حافظ و تحقیق درباره تفسیر صفی علیشاه مشغول بود.
نخستین کتاب ثروتیان در ابتدای دهه ۱۳۵۰ با عنوان «بررسی فر در شاهنامه فردوسی» از سوی انتشارات موسسه تاریخ و فرهنگ ایران منتشر شد. وی تحقیقات و آثار بسیاری در حوزه نظامی‌شناسی داشت.
آثار این پژوهشگر فقید به شرح زیرند: «مخزن‌الاسرار»، «لیلی و مجنون»، «خسرو و شیرین»، «هفت پیکر»، «شرف‌نامه»، «اقبال‌نامه»، نقد و بررسی دستنویس‌ها و نسخ علمی «غزلیات حافظ»، «شرح غزلیات حافظ»، «فرهنگ اصطلاحات و تعریفات نفایس‌الفنون»، «بررسی فر در شاهنامه فردوسی»، «تصحیح جاودان خرد»، «پیر طریقت گفت» (سخنان خواجه عبدالله انصاری)، «بیان در شعر فارسی»، «فن بیان در آفرینش خیال»، «الفبانامه فارسی برای بیگانگان به زبان اسپرانتو»،
«روایات گهربار» (گزیده‌ای از تفسیر کشف‌الاسرار)، «طنز و رمز در الهی‌نامه»، «خسرو و شیرین»، «نظامی گنجه‌ای»، «لیلی و مجنون نظامی گنجه‌ای»، «گنج رازها» (بازنویسی و تلخیص مخزن‌الاسرار نظامی گنجه‌ای)، «خسرو و شیرین» (بازنویسی و تلخیص)، «آیینه اسکندر» (بازنویسی و تلخیص شرف‌نامه)، «اقبال اسکندری» (بازنویسی و تلخیص اقبال‌نامه)، «نقد آرزوها» (بازنویسی و تلخیص مثنوی الهی‌نامه)، «مرغان صحرای عشق» (بازنویسی و تلخیص منطق‌الطیر)، «درخت طوبی»، «رویای عشق در مثنوی گل و نوروز»، «گزیده مخزن‌الاسرار»، «آیینه غیب نظامی گنجه‌ای در مثنوی مخزن الاسرار»، «سلام بر حیدر بابا»، «اندیشه و هنر در شعر نیما یوشیج»، «قصه‌های خوب خوب: قصه‌های برگزیده کلیله و دمنه به زبان ساده»، «اندیشه‌های نظامی گنجه‌ای»، «سروده‌های بیگمان حافظ»، «صدای پای آب» (نقد و بررسی اشعار سهراب سپهری)، «شرح و نقد غزلیات شمس تبریزی»، «الفبای شکل خیال در مثنوی گل و نوروز»، «زندگی و شعر عطار ن‍یش‍اب‍وری»، «حافظ غزللرینی تورکجه یازسایدی»، «نامه‌های حافظ»، «بازنویسی و نقد المعجم فی معاییر اشعار العجم»، «راز عشق در لیلی و مجنون نظامی گنجه‌ای»، «شرح مخزن‌الاسرار نظامی گنجه‌ای»، «شرح راز منطق‌الطیر عطار»، «شرح ساده گلشن راز»، «بشنو از نی» (شرح ساده مثنوی معنوی)، «شهریار ملک سخن با منظومه فارسی سلام بر حیدربابا»، «هفت افسانه خیال‌انگیز در هفت پیکر نظامی گنجه‌ای»، «علی (ع) در تفسیر كشف‌الاسرار میبدی»، «دیوان نیر تبریزی»، «اولیای ذکر در تذکرةالاولیا عطار»، «غزلیات سعدی»، «هنر و اندیشه نظامی گنجه‌ای»، «کشمکش زندگی در جنگل کلیله و دمنه»، «لذت بهت‌زدگی در شعر محمدعلی بهمنی»، «زنان افسانه‌ای در آثار نظامی گنجه‌ای»، «عشق پرشور شهریار و پری»، «فیه ما فیه»، «خردنامه‌های ایران باستان»، «صفی‌علیشاه و تفسیرش».
ثروتیان ظهر شنبه (هفتم مرداد) در سن ۷۵ سالگی بر اثر ایست قلبی در منزل خود در رجایی‌شهر کرج درگذشت.
مراسم تشییع پیکر وی نیز نهم مرداد از مقابل منزل وی در رجایی‌شهر کرج به سمت بهشت سکینه (س) با حضور جمعی از شاعران و چهر‌ه‌های فرهنگی برگزار و در قطعه 12 بهشت سکینه کرج به خاک سپرده شد.
در پی درگذشت ثروتیان میرجلال‌الدین کزازی از او به عنوان یکی از شیفتگان نظامی یاد کرد و به «ایبنا» گفت: «روانشاد ثروتیان یکی از شیفتگان و باورمندان نظامی بود و بیشینه پژوهش‌ها و تلاش‌های ادبی او به «پنج گنج» نظامی باز می‌گردد.»
احمد رضی، دانشیار دانشگاه گیلان، نیز از مرحوم ثروتیان، به عنوان سرمایه‌ای با ارزش برای فرهنگ و هنر ایرانی به‌ویژه در حوزه ادبیات پژوهشی یاد کرد که عمر خود را صرف تحقیق‌های ادبی کرده است. محمدعلی بهمنی، شاعر نیز او را معلم اخلاق معرفی کرد و حسن ذوالفقاری، پژوهشگر ادبی معتقد بود: «مرحوم ثروتیان نظامی را زنده کرد. او نظامی‌پژوه بزرگی بود و گامی موثر در زمینه تصحیح و شرح آثار نظامی برداشت.»
آثار منتشر نشده‌ای از ثروتیان چون «نوبت سوم»، «نیر و تاثیرپذیری از نخل‌بندی سعدی»، «جادو سخن جهان حکیم نظامی»، «تصحیح ترجمه قرآن میبدی»، «تاریخ 50 ساله میاندوآب» و «شرح حال فرهاد میرزا معتمد‌الدوله» نیز پس از درگذشت وی آماده انتشار بودند که مراحل انتشار آن‌ها از سوی خانواده او و علیرضا قوجه‌زاده، از شاگردان و دوستان ثروتیان، پی‌گیری می‌شود.
جامعه ادبی در آخرین ماه سال نیز شاهد درگذشت دو تن دیگر از پژوهشگران فقید بود.
رضا انزابی‌نژاد، استاد بازنشسته ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد که دوران بازنشستگی خود را سپری می‌کرد، جمعه (چهارم اسفند) در مشهد و در پی تحمل یک دوره بیماری طولانی دار فانی را وداع گفت.
وی متولد 1315 بود، در سال 1356 موفق به دریافت درجه دكتری زبان وادبیات فارسی از دانشگاه تهران شد. این پژوهشگر سال‌ها در دانشگاه تبریز تدریس می‌کرد و از سال 1367 تا هنگام بازنشستگی در دانشگاه فردوسی مشهد سرگرم تدریس و پژوهش بود. كتاب‌ها و مقالات بسیاری از این استاد زبان و ادبیات فارسی در زمینه تالیف، تصحیح و ترجمه برجای مانده است. تالیف «فرهنگ لغات عامیانه» با همکاری منصور ثروت، برگردان فارسی فرهنگ عربی «الرائد»، ترجمه «ثمارالقلوب فی المضاف والمشرب» و تصحیح «مقامات حمیدی» از جمله این آثار هستند.
از دیگر آثار آن مرحوم می‌توان به تصحیح «منطق‌الطیر» عطار و چهار مقاله ( با همکاری سعیدالله قره بگلو)، برگزیده «مرصاد العباد» و گزیده «کلیله و دمنه» اشاره کرد.
همچنین به تازگی از سوی نشر سخن و به کوشش محمدجعفر یاحقی، محمدرضا راشدمحصل و سلمان ساکت کتابی با عنوان «چون من در این دیار» که دربرگیرنده 44 مقاله به پاس خدمات ارزنده فرهنگی و ادبی استاد انزابی‌نژاد است، منتشر شد.
حسن لاهوتی، مترجم و مولاناپژوه نیز دیگر پژوهشگری بود که در آخرین روزهای سال 1391 چشم از دنیا فروبست. وی در سال۱۳۲۳در شهر سبزوار به دنیا آمد. پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی و متوسطه، از دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد در رشته زبان انگلیسی لیسانس، و از دانشگاه ایالتی میشیگان «msu» دانشنامه فوق لیسانس گرفت و بعد از انقلاب به مشهد بازگشت. لاهوتی، از سال ۱۳۶۳ به عنوان مترجم در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی مشغول شد. ممارست او در ادب فارسی، احاطه بر زبان انگلیسی و همجواریش با استاد سیدجلال‌الدین آشتیانی از وی محقق و مترجمی کم نظیر به وجود آورد.
لاهوتی کتاب‌های گران‌سنگی چون «شکوه شمس» پروفسور آنه ماری شیمل و «شرح مثنوی معنوی» اثر نیکلسون را با راهنمایی و در کنار استاد سیدجلال‌الدین آشتیانی ترجمه کرد. مدتی مدرس دانشگاه پیام نور بود و بعد از آن عضو هیات علمی گروه انگلیسی دانشگاه آزاد مشهد شد.
از آثار این پژوهشگر فقید می‌توان به کتاب‌های زیر اشاره کرد: «خدمات مسلمانان به جغرافیا»، «جنبش اسلامی و گرایش‌های قومی در مستعمره هند»، «شکوه شمس»، «سیری در افکار و آثار مولانا»، «مسلمانان هند بریتانیا»، «شرح مثنوی معنوی مشهور به شرح نیکلسون بر مثنوی» (شش جلد) که در چهاردهمین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به عنوان کتاب سال برگزیده شد، «جغرافیا در قرن بیست و یکم»، «جانِ جان» منتخبی از دیوان شمس، «مثنوی» تصحیح نیکلسون و مقابله مجدد با نسخه معروف قونیه (چاپ دوم آن توسط میراث مکتوب در دست انجام است)، «محمد رسول خدا» اثر آن ماری شیمل، «مولانا، دیروز تا امروز، شرق تا غرب.»
همچنین مقالاتی از این پژوهشگر در مجلاتی چون کلک، بخارا، گلچرخ، تابران، حکمت و معرفت و مترجم به چاپ رسیده است.
لاهوتی از شاگردان و همراهان موثر مرحوم جلال‌الدین آشتیانی، فیلسوف، بود که بعد از فوت او در سال ۸۴ جلای وطن کرد و برای اقامت و تحقیق به آمریکا رفت. وی پس از تحمل یک دوره بیماری سرطان شب جمعه ( ۱۷ اسفند) در سن ۶۸ سالگی در آمریکا درگذشت.
