تاثیرپذیری شاملو از متون کهن

آن چه در میان مخاطبان شعر معاصر، غیر قابل انکار می نماید، کهن گرایانه بودن اشعار سپید احمد شاملوست. در خصوص میزان این کهن گرایی و چند وچون تاثیر متقدمین به خصوص بیهقی میان صاحب نظران اختلافاتی هست، و این که آیا این تاثیر به صورت مستقیم بوده، یا در متن اشعار شاملو درونی شده است.


در این مقاله نیت مولف، پرداختن به جایگاه احمد شاملو در شعر معاصر، چه گونه گی پیدایش شعر سپید، چه گونه گی تاثیر متون کهن، به ویژه تاریخ بیهقی بر اشعار شاملو، و بایستگی یا نابایستگی این تاثیر پذیری است وبس. اگر چه پیش تر نیز چندین و چند بار به این موضوع پرداخته شده، هدف ما از تدوین مقاله، بیش تر ژرف نگری در چه گونه گی این تاثیر و بایستگی یا نابایستگی آن است.رویکرد شاملو در ژانر جدید شعر،نحو زبان در متون منشور سده چهارم و پنجم، و گاهی نثر عطار در تذکره الاولیاء بوده، به ترجمه ی کتاب مقدس توجه داشته، غزلِ غزل های سلیمان را از عهد عتیق باز آفرینی کرده، و به ژرف نگری و تصحیح رباعیات ابوسعیدابوالخیر، خیام، دوبیتی های باباطاهر و غزلیات حافظ پرداخته و علاوه بر اشعار خیام و حافظ غزلیاتی از مولانا را هم دکلمه کرده است. شعر شاملو شعری ست بر پایه کهن با مایه ای نو.

مصداقی ست کامل بر سخن الیوت که هر نوآوری اصیل ریشه در سنت بیهقی و حافظ به روشنی هویداست. شاملو با شیوه کهن گرایی(آرکائیسم) از متون کهن پارسی بهره گرفته است.و بیهقی (470-385 ه ش) از نویسندگان بینابین است، زیر مجموعه سبک خراسانی. «اگر بین سال های سی و پنج و چهل، مهدی اخوان ثالث(م.امید) دوشادوش تاثیرپذیری از نیما شعر خود راغرق درزبان شعر مکتب خراسانی کرد و کوشش پیگیر برای احیاء زبان شعر قرن چهارم و پنجم به عمل آورد، شاملوی سی و پنج و شش تا چهل و پنج، از نظرزبان و آهنگ ها و برداشت های ریتمیک غیر عروضی و حتی از نظر نحوه ی سخن گفتن به سوی نثر دورانی آمد که امید زبان شعرش را از آن گرفته بود». (براهنی، رضا. طلا در مس، چاپ دوم، 1347،ص342).





چرائی رویکرد شاملو به زبان تاریخ بیهقی: بامداد می باید جادوی دیگری را جایگزین جادوی وزن عروضی می کرد. فرمالیست های روس آشنازدایی را برای اولین بار به عنوان لازمه شعر معرفی کردند.(احمدی، بابک. ساختار و تاویل متن، نشر مرکز، چاپ نهم،1386،ص47). اما از آن جا که همواره منتقد از مولف خلاق عقب مانده است، تحت تاثیر آثار ترجمه ی ادبی، ضرورت وجودی آشنا زدایی درک شده بود. «یکی از تکنیک های غریب گردانی، استفاده از زبان آرکائیک است.





زبان بیهقی برای هیچ ایرانی یا حتی فارسی زبانی، زبانی معمول و متداول محسوب نمی شود. نثر بیهقی بینابین است، یعنی هم همان صلابت وضخامت و سادگی و استواری و پارسی مداری عهد سامانی و غزنوی را داردو هم مختصاتی از نثر در حال نضج فنی در آن هست.[دیگر این که] جبر جامعه نیز الزاماتی را برای بیهقی ایجاد کرده که به خلق زیبایی منجر شده است. مورخ، خود در وقایع تاریخی حاضر بوده است. پس نمی توانسته بی طرف باشد، اما در عین حال سعی می کرده، بی طرفانه عمل کند. این پارادوکس خالق زیبایی شده است». (طحانی، اوستا. وبلاگ، نگاهی به تاریخ بیهقی و تاثیر آن بر ادبیات امروز، آذر 88).




شاملو در فضای سیاسی بسته ای می زیسته،در همین چند ده سال پا گرفتن شعر سپید، کودتای 28مرداد رخ می دهد، جنگ جهانی، اختناق، استبداد، بگیر و ببند و زندان که نصیب خود شاملو هم می شود. در چنین فضایی شعر، گاه ابزار بیان باورهای سیاسی، اجتماعی بوده و موقعیت بیهقی و شاملو را به اتحاد رسانده است. اولین کسی که به رویکرد زبانی شاملو پرداخته دکتر رضا براهنی ست در مجموعه طلا در مس.براهنی شعری از احمد شاملو را با دو بخش از نثر تاریخ بیهقی مقایسه می کند.شاملو:
1) قصدم آزار شماست! /اگر این گونه به رندی /با شما / سخن از کامیاری خویش در میان می گذارم / مستی و راستی / جز آزار شما هوایی در سر ندارم. (آیدا درخت و خنجر و خاطره)
2 ) بر میخکوبِ پست/ که از نمک دریا و سیاهی شبانگاهی سرشار بود / باز ایستادیم / تکیده، زبان در کام کشیده /از خود رمیدگانی در خود خزیده /به خود تپیده / خسته / نفس پس نشسته /به کردارِ از راه ماندگان.( سرود آن که برفت و آن که بر جای ماند، آیدا درخت و خنجر و خاطره)

در مقایسه با: تاریخ بیهقی:
1) شما قوادان / زبان در دهان یکدیگر کرده اید / و نمی خواهید تا این کار بر آید تا من در این رنج می باشم / و شما دزدی می کنید / من شما را جائی خواهم برد / که همگان در چاه افتید و هلاک شوید /تا من از شما و خیانات شما / بِرَهم / و شما نیز از ما بِرَهید دیگر بار / کس سوی من در این باب پیغام نیارد.و

2) بارانکی خرد خرد می بارید / چنانکه زمین تر گونه می کرد /و گروهی از گله داران / در میانِ رود / فرود آمده بودند / و گاوان بدان جا داشته /هر چه گفتند: آن جا بر خیزید / که محال بود بر گذر سیل بودن /فرمان نمی بردند .تا باران قوی تر شده / کاهل وار برخاستند و خویشتن را به پای آن دیوار افکند.( براهنی، رضا. طلا در مس، چاپ دوم، 1347، ص 342)




بعضی مختصات سبک بیهقی:1
-اطناب:توصیف جزئیات با جملات نسبتاٌ طولانی

2-رویکرد تزیینی در نثر با منظره سازی و تصویر پردازی
3- استشهاد از نظم فارسی و تازی و تمثیل و تلمیح

4- استفاده از نحو عربی الف: آوردنن مفعول قبل از فعل وفاعل (و جدِ مرا- بدان وقت که آن پادشاه- به غور رفت)ب: آوردن فعل قبل از فاعل و مفعول(ننمود پیش چشم اش و همت بلند و شجاعت اش آن قلعه و مردان ، بس چیزی...) و یا (نمانده بود با او بس شوکتی)ج: آوردن فعل های ماضی و مضارع به صیغه ی مجهول به سبک نحو تازی (در را بسته کرد)که در بیهقی فعل به صیغه ی مجهول با فعل معین «آمدن» بسیار است. (وی را نیز گرفته آمد) و (فرمود تا باز داشته آید)د: حذف قسمتی از جمله برای احتراز از تکرار(بین قوم که آنجا رفتند، بسی قوتی ظاهر نگشت چنان که خداوند را مقرر است که اگر ظاهر گشته بودی بنده را به تازگی فرستاده نیامدی)ه: استفاده از وجه اخباری به جای التزامی

5-تقدم مضاف الیه به مضاف بیهقی(از شایستگی و به کار آمدگی این مرد سلطان محمد فعل همه ضیاع غزنی خاص بدو مفوض کرد)

6استفاده از یاء یه جای کسرهمثال( در همه ی عراق توان گفت که مردی لشکری چنان که به کار آید نیست) 7

-جمع بستن ضمایر شخصی منفصل(و شمایان را از این اخبار تفصیل دادم سخت و روشن) 8

-حذف یای تعریف پیش از موصول(اکنون تاریخ که در آن بودم بر سیاقتِ خویش برانم)9

9-آوردن این پیش از «که» ی موصول (گفتند سیاحی بر در است. گفتم بیاریدش. درآمد و خالی خواست و این عصایی که داشت بر شکافت و رقعتی خرد از آن برون گرفت).
10-استفاده از واژگان منتهی به تای مدور تازی به صورت تای بزرگ(و نشاندند حرم ها رادر عماری ها و حاشیت را بر استران و خران...) یا (خویشتن را به پای آن دیوارها افکندند که به محلت دیه آهنگران)
.11- استفاده از (که) به جای (از)مثال( کارِ اصل ظبط کردن اولی تر که سوی فرع گراییدن)
.12-گاهی استفاده از سجع و موازنه
13-استفاده بسیار از پسوند گونه و غیره.(ر.ک.خطیب رهبر، خلیل، تاریخ بیهقی ،انتشارات مهتاب، چاپ دوازدهم،1387،ص30) ، ( یوسفی، غلام حسین. برگ هایی در آغوش باد ، چاپ چهارم،1386، جلد اول،مقاله هنر نویسندگی بیهقی، ص227تا232) ، و(بهار، ملک الشعرا محمد تقی، سبک شناسی، انتشارات زوار،چاپ دوم، 86، جلد دوم، ص83تا106).تاثیر پذیری شاملو در شعر سپید از نثر تاریخ بیهقی: حال با توجه به شناختی که از سبک احمد شاملو در شعر سپید و ابوالفضل بیهقی در تاریخ بیهقی به دست آورده ایم، به تاثیر پذیری بامداد از نثر بیهقی و میزان آن می پردازیم.رشید کاکاوند نویسنده ی کتاب شعور قلم، درباره ی تاریخ بیهقی و خالق آن، در کتاب مذکور، اعتبار ادبی تاریخ بیهقی را بی نظیر می پندارد(کاکاوند، رشید. شعور قلم، انتشارات ققنوس، چاپ اول، مقدمه). او در مصاحبه ای می گوید: «در خواندن شعر شاملو، خیلی وقت ها احساسی شبیه به متن بیهقی پیدا می شد... بعضی وقت ها می دیدم شاملو به طور مستقیم، از بیهقی برداشت کرده است.

مثلاٌ شاملو گفته بود: «آیدا فسخ عزیمت جاودانه بود». یادم آمد که بیهقی می گوید: « مسعود فسخ عزیمت بر داد کرد». یا وقتی شاملو در ابراهیم در آتش می گوید:« دریغا شیر آهن کوه مردا که تو بودی» مستقیماٌ یاد جمله ی مادر حسنک می افتم که می گفت: « بزرگا مردا که این پسرم بود».




این از جهت نحو و از جهت کارکردی که واژه ها و اصوات می گیرد انگار یک متن است، درست است که یکی شاعرانه تر نگاه می کند ...» (کاکاوند، رشید، بیهقی تاریخ نیست ادبیات است، وبلاگ مقالات و گفتگوهای فرهنگی، 10 آذر88). اساساٌ شاملو به متون کهن علاقه مند بوده و کلمات قدیمی در سروده هایش جایگاهی ویژه دارند. « در بحث کهن گرایی باید به تاثیر تاریخ بیهقی در آثار شاملو توجه کرد. او همواره در شعرهایش از کلماتی استفاده می کند که کاملاٌ قدیمی ست و مربوط به زمان بیهقی است...هزاران کلمه که امروز یا فراموش شده یا بسیار کم مورد استفاده قرار می گیرند.شاملو کلمات مترادف را از تاریخ بیهقی به دست می آورد».(ز، رها. وبلاگ سیمرغ رنگارنگ، آبان 88، مقاله شاملو و قرآن).



برخی از این رویکردِ آرکائیک تحت تاثیر مستقیم تاریخ بیهقی انجام پذیرفته و بعضی دیگر تحت تاثیر عصری است که بیهقی در آن می زیسته و محصول زبان و تفکر آن بوده است. مثلاٌ شاملو از افعال بسیاری استفاده می کرد که بیش تر غیر مستقل اند


:1- فعل های پیشوندی شاملو: باز ستاندن، بازگشتن، باز نمودن، باز نهادن، برافروختن، برشدن، درآمدن، درآمیختن، در سپردن، درگذشتن، در نوردیدن، در نوشتن، دریافتن، فرارسیدن، فراز آمدن، فروافتادن، فرو بستن، فرو پوشیدن، فرو چکیدن، فرود آمدن، فرو ریختن، فرو شدن، فرو نشستن
.2- فعل های مرکب: آشفته شدن، آشفته کردن، آغاز کردن، آواز دادن، افسون کردن، انکار کردن، بار افکندن، بانگ برداشتن، باور داشتن، بدل کردن، پای افشردن، پناه دادن، پی افکندن، تاب آوردن، تمام کردن، تن در دادن، تن زدن، جان سپاردن، فروش کردن، خو کردن، در هم شکستن، دست یافتن، دل بستن، سخن گفتن، سوگند خوردن، فراهم آوردن، فریاد برآوردن، قصد کردن، قصه کردن، گردن نهادن، گسیل کردن، گوش داشتن، گوش فرا دادن، نظاره کردن، نظر کردن، نظر بردوختن، نقش زدن، نماز بردن، واژگون کردن.

3-عبارت های فعلی: از بر کردن، از پای در آمدن، از خاطر بردن، از دست دادن، از دست نهادن، از سر جان گذشتن، از سر گرفتن، از یاد بردن، بر پا کردن، بر دار کردن، بر سر دست آمدن، به پا خاستن، به پای داشتن، به تردید افکندن، به تماشا نشستن، به جدال بر خاستن، به چرک نشستن، به خواب رفتن، به خواب فرو رفتن، به خواب فرو شدن، به دست کردن، به دفاع برخاستن، به دنیا آمدن، به رقص آوردن، به زانو در آمدن، به زردی نشستن، به سخن در آمدن، به فکر فرو رفتن، به کار آمدن، به کف آوردن، به گوش آمدن، به نصیب بردن، پنجه در پنجه کردن، در بر گرفتن، در خون نشستن، در گمان افکندن، در میان گذاردن، در میان نهادن و در وجود آمدن.( پورنامداریان، تقی.سفر در مه- تاملی در شعر احمد شاملو، چاپ اول، نوروز 74، انتشارات زمستان، ص292). اما در این میان تاثیر تاریخ بیهقی مشهود است همان گونه که زبان تاریخ بیهقی رمان معصوم پنجم یا حدیث مرده بر دار کردن آن سوار که خواهد آمد اثر مشهور هوشنگ گلشیری را در نوردیده است. این به جهت موسیقای دلنشین متن بیهقی نیز بوده و این که بامداد به موسیقی علاقه ی وافر داشته است.

اما تشابه ها وتاثیر پذیری شاملو:
1) استفاده از الف در آخر اسم یا اسم مصدر برای تعظیم و تفخیم وتعجب :بیهقی بزرگا مردا که این پسرم بود! )شاملو خوشا نظر بازیا که تو آغاز می کنی!)شاملو دریغا شیر آهن کوه مردا که تو بودی !)
2)استفاده از کلمات منتهی به تای مدور عربی به صورت ت بزرگ:بیهقی و نماز دیگر آن روز، صلتی از آن وی رسول را ببرد)بیهقیخویشتن را به پای آن دیوارها افکندند که به محلتِ دیه آهنگران)بیهقیو نشاندند حرم ها را در عماری ها و حاشیت را بر استران و خران)شاملوکه این اش / به نظر هدیتی نه چندان کم بها بود(سرود ابراهیم در آتش) )یا (مرا توبی سببی نیستی / صلت کدام قصیده ای ای غزل! ( شبانه، ابراهیم در آتش)
3) استفاده از لفظ درشت به جای سخت.بیهقیسخن راست و حق درشت باشد) (تاریخ بیهقی،ص644)شاملودیری با من سخن به درشتی گفته اید) (در جدال آینه و تصویر، آیدا درخت و خنجرو خاطره)
4) استفاده از فعل یک سو نهادنبیهقی و این همه اسباب منازعت و مکاوحت به یک سوی نهادند.) (گزیده تاریخ بیهقی ،ص168)شاملو: (چنگ ز هم گسیخته زه را یک سو نهادم ) (حقوقی، محمد. شعر زمان ما-نشر مروارید ، ص88)
5) استفاده از فعل خالی کردن و خالی ماندنبیهقیسلطان با وی خالی کرد ) ( گزیده، ص89)شاملو: (چون با خود خالی ماندم) ( شعر زمان، ص 88)
6) استفاده از فعل نماز بردن: بیهقی: ( و نماز ببرد...) ( گزیده، ص 77) شاملو: ( برهنه / بگو برهنه به خاکم کنند /سراپا برهنه / بدان گونه که عشق را نماز می بریم) (در آمیختن، ابراهیم در آتش)و یا: ( راست بدان گونه که عامی مردی ، شهیدی... تا آسمان بر او نماز برد. ( سرود ابراهیم در آتش)




7) استفاده از پسوند «گونه»:بیهقی در جای جای تاریخ بیهقی از این ترکیب استفاده می کند: تر گونه، کوتاه گونه، پیاده گونه، رنج گونه، آرام گونه.شاملو هم ترکیباتی چون بیمار گونه، دیگر گونه، آن گونه را به کار برده است.


8) استفاده از سجع و موازنه:بیهقی: ( فصلی خوانم از دنیای فریبنده، به یک دست شکر پاشنده و به دیگر دست زیر کِشنده)شاملو: ( تکیده / زبان در کام کشیده / از خود رمیده گانی در خود خزیده / به خود تپیده / خسته / نفس پس نشسته / به کردار از راه باز ماندگان) ( آیدا درخت وخنجر و خاطره)




9) استفاده از (تا) در معنای (که) : بیهقیخواجه بوسهل زوزنی نه سال است تا گذشته شده). ( گزیده ، ص 142)شاملو:(راست بدان گونه که عامی مردی /شهیدی / تا آسمان بر او نماز برد)

10- استفاده از ( را) در معنای حرف اضافه ای : بیهقی: ( ما کاری را گرد شده ایم).شاملو: (می خواهم خواب اقاقی ها را بمیرم).11- استفاده از واژه ی سخت در معنای بسیار ( صفت در نقش قید)بیهقی : ( مردی ست سخت کافی). ( گزیده، ص 101)شاملو: ( مجال / بی رحمانه اندک بود و واقعه سخت نا منتظر) ( شعر زمان ما، ص 271)

11) استفاده از ب درابتدای مصدر و صیغه های فعل: تاریخ بیهقی: (بخوابانید...اسب را بگرداند... ملاعین بگریختند... و دیه بگذاشتند... تا کوس بکوفتند... آن را به قهر بگشادند).شاملو: ( گفتم که سحر گاهان در برابر آفتابش بخواهم دید) ( شبانه ها، لحظه ها و همیشه) شاملو: ( خود آیا از چه هنگام این چنین آیینِ مردمی از دست بنهاده اید؟) ( شبانه، آیدا درخت و خنجر وخاطره)شاملو من اما آنگاه نیز بنخواهم بخشید) (به یک جمجمه- آیدا در آینه)

12)استفاده از همه به صورت مجزا و نه به صورت ترکیب اضافی:بیهقی : (اعتقاد من همه آن است که ... ) ( تاریخ بیهقی639) شاملو: (هراس من باری همه از مردن در سرزمینی ست... ) ( از مرگ –آیدا در آینه)


13) بهره گیری از قید مرکب پس پشت: بیهقی: ( به حصار قوی و حصین که داشتند در پس پشت) ( تاریخ بیهقی، ص170) شاملو: (پسِ پشتِ مردمکانت آواز کدام زندانی ست) (شبانه، ابراهیم در آتش ) ( ر.ک. فرمند. رضا. تاثیر نثر کهن فارسی بر شعر شاملو. وبلاگ www.rezafarmand.comسپتامبر2007


سخنی در بایستگی یا نابایستگی این تاثیر: زبان شناسان دو محور لانگ وپارول (نظام و زنجیره یا زبان و گفتار) را دو محور اساسی برای بهره گیری از زبان می پندارند.تمامی وسعت وجودی علائم ارتباطی، یک نظام را تشکیل می دهند که ترکیب انتخابی ما از آن گفتار را به وجود می آورد. در یک نقد و تحلیل سخت گیرانه، چرائی استخدام ادوات آرکائیک زبان، به چالش کشیده می شود.



راستی آیا بامداد حق استفاده از زبان بیهقی را در همه ی آثار خود داشته است؟ اگر بپذیریم که این تاثیر و در نگاهی ژرف تر، تاثیر نثر کهن بر آثار او در همه ی اشعار ردی از خود بر جای گذاشته، به تعبیری حکایت از اِعمال نظر مولف در متن دارد و یا به عبارتی می توان گفت که مولف، افق متن را فدای افق دید خود کرده است.لیکن باور عمومی بر این است که این دست نوشته های کهن صرفاً بر بخشی از آثار شاملو اثر به جا گذاشته که منِ مولف، منی تاریخی با پیام پیدا و پنهان سیاسی – اجتماعی بوده است. « شاملو توانسته که در حدود پانزده درصد از شعرهایش پرواز کند... و این دستاوردی بزرگ است و بیش تر این شعر ها تا جایی که به بستر شعری مربوط می شود در بستر اصیل شعر سپید سروده شده اند و نه در بستری که متاثر از نثر آهنگین کهن فارسی ست».(ر.ک. فرمند. رضا. تاثیر نثر کهن فارسی بر شعر شاملو. وبلاگ www.rezafarmand.comسپتامبر2007).



نتیجه این که بهره گیری از زبان غریب مولفی که در عهدی مشابه با بستر اجتماعی معاصر می زیسته است، زبان اثر ادبی را به زبان جمعی مردمی که در آن بستر اجتماعی زندگی می کنند بدل می کند. و این به جهت تکراری ست که عادت مالوف تاریخ بوده و خواهد بود. و اگر زبان آرکائیک برای من فردیِ یک اثر استخدام گردد به تعبیر منتقدین موجب تولید یک اثر مکانیک خواهد بودو نه اُرگانیک.تاثیر پذیری از نثر کهن و از نثر گاه شاعرانه ی بیهقی در آثار اجتماعی بامداد به گمان من به ژرفابخشی آن منتهی شده و بازگوی آلامی تاریخی ست به گستره ی ده ها قرن،لیکن بهره گیری از همان بافت زبانی رادر آثار متفرد صرفاً تلاشی برای سبک سازی می توان پنداشت و توجیه دیگری برای فلسفه ی وجودی اش نمیتوان یافت.

منابع:

1- احمدی، بابک. ساختار و تاویل متن، نشر مرکز، چاپ نهم،1386.2- براهنی، رضا. طلا در مس، چاپ دوم، 1347.3-بهار، ملک الشعرا محمد تقی، سبک شناسی، انتشارات زوار،چاپ دوم، 86، جلد دوم.4-بیهقی،ابوالفضل.تاریخ بیهقی،به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر،نشر مهتاب، چاپ دوازدهم،1387.5-پاشا، ابوالفضل.مجله ی تکاپو- دوره نو- شماره 10-مقاله تقطیع پلکانی و انبوه شبه شعر.6-پورنامداریان، تقی.سفر در مه- تا ملی در شعر احمد شاملو، چاپ اول، نوروز 74، انتشارات زمستان.7-حقوقی، محمد. شعر زمان ما-نشر مروارید .8-ر.ک.خطیب رهبر، خلیل، تاریخ بیهقیف انتشارات مهتاب، چاپ دوازدهم،1387.9-ز، رها. وبلاگ سیمرغ رنگارنگ، آبان 88، مقاله شاملو و قرآن.10-شاملو،احمد.مجموعه ی آثار، دفتر یکم-شعرها،انتشارات نگاه، چاپ هفتم1387.11-طحانی، اوستا. وبلاگ، نگاهی به تاریخ بیهقی و تاثیر آن بر ادبیات امروز، آذر 88.12-عباسی، حبیب ا...،عروض و قافیه،انتشارات ناژ، چاپ اول1381.13-فرخزاد، فروغ، دیوان، ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، انتشارات آوای رعنا، چاپ اول1384.14- فرمند.رضا. تاثیر نثر کهن فارسی بر شعر شاملو. وبلاگ www.rezafarmand.comسپتامبر2007.15-کاکاوند، رشید، بیهقی تاریخ نیست ادبیات است، وبلاگ مقالات و گفتگوهای فرهنگی، 10 آذر88.16-کاکاوند، رشید، شعور قلم، انتشارات ققنوس، چاپ اول1388.17-وبلاگ شهاب، مقالات و گفتگوهای فرهنگی، آذر88.18- یوسفی، غلام حسین. برگ هایی در آغوش باد ، چاپ چهارم،1386، جلد اول،مقاله هنر

علی شهسواری، مجله ی رودکی ، شماره ی 65_66)
نویسندگی بیهقی.
برگرفته از سایت پاییزان