لاله‌زار مُرد، زنده باد ماکت لاله‌زار!
لاله‌زار مُرد، زنده باد ماکت لاله‌زار!
اخیرا روزنامه همشهری خبر داده است که طراحی ساماندهی خیابان لاله زار تهران به اتمام رسیده است و در مراحل تصویب قرار دارد. |
به گزارش پایگاه خبری شهر الکترونیک، این که چرا از میان این همه خیابان در مرکز شهر تهران، لاله‌زار برای ساماندهی انتخاب شده است، پرسشی است که پاسخ آن را از خلال گفته‌های مدیر بافت‌های تاریخی شهر تهران می‌توان به دست آورد. بهروز کاشف با اشاره به اهمیت تاریخی خیابان لاله‌زار گفته است: هدف از این ساماندهی، احیای هویت قدیمی این خیابان است که به عنوان یکی از معابر اصیل و ارزشمند تهران در گذشته مطرح بوده است.به این ترتیب مشخص می‌شود که اگر لاله‌زار هویت تاریخی نداشت و دارای عناصر تاریخی نبود، ساماندهی آن نیز در دستور کار شهرداری قرار نمی‌گرفت یا سمت و سوی دیگری پیدا می‌کرد. در این صورت، اگر بخشی از کالبد لاله‌زار قدیم باقی مانده باشد، آیا اولویت اصلی حفظ و مرمت آنهاست؛ یا به گفته آقای کاشف، بازسازی " نمای بناهایی که امروز با شکل سابق آن تفاوت پیدا کرده است"؟آیا می‌توان پذیرفت که شهرداری مجوز تخریب برخی نماهای قدیمی لاله‌زار را صادر کند و در همان حال، به فکر بازسازی نماهایی باشد که طی دو سه دهه اخیر از بین رفته‌اند؟ آیا منطقی است که شهرداری در قبال مهم‌ترین آثار باقی مانده لاله‌زار مثل خانه-باغ اتحادیه، خانه معین‌التجار بوشهری و مجموعه خانه‌های خاندان پیرنیا بی‌تفاوت باشد اما پیاده روهای آن را به سبک و سیاق تاریخی (و شاید شبه تاریخی) سنگفرش کند؟اگرچه چنین فرضی غیرمنطقی و بلکه محال به نظر می‌رسد اما رفتار شهرداری تهران با خیابان لاله‌زار، درستی چنین فرضی را پررنگ می‌کند.شانزه‌لیزه قبله عالمخیابان لاله‌زار نام خود را از باغ بزرگ و مصفایی گرفته است که در دوره فتحعلیشاه قاجار، در شمال تهران و بیرون از برج و باروی شهر ساخته شد. در اواسط دوره سلطنت ناصرالدین شاه که حصار قدیمی تهران تخریب شد و شهر از چهارسو گسترش پیدا کرد، باغ لاله‌زار در محدوده شهر قرار گرفت. سپس در ضلع غربی آن خیابانی به سبک و سیاق فرنگی احداث شد که قرار بود نقش شانزه‌لیزه تهران را بازی کند؛ زیرا ناصرالدین شاه پس از سفر به اروپا مایل بود خیابان‌های جدید تهران شبیه خیابان‌های بزرگ و کالسکه‌رو شهرهای اروپایی باشند.
بدین‌ترتیب، باغ لاله‌زار به تدریج قطعه قطعه و فروخته شد و در دوسوی خیابان تازه‌ساز لاله‌زار ساخت و سازهایی صورت گرفت. از آن‌جا که این خیابان در محله اعیان نشین "دولت" واقع شده بود، تعداد زیادی از اعیان و اشراف و درباریان خانه-باغ‌های بزرگی را در دو سوی آن بنا کردند.در دوره پهلوی، خیابان لاله‌زار بیش از پیش اهمیت پیدا کرد و به خاطر وجود مغازه‌های شیک، سالنهای تئاتر و سینما و نیز اماکنی مانند گراند هتل که محل اجرای کنسرت‌های کسانی چون عارف قزوینی و قمرالملوک وزیری بود، به زیباترین و سرزنده‌ترین خیابان پایتخت تبدیل شد. اما از دهه 40 به بعد به سبب ساخت تئاترها، سینماها، هتل‌ها و فروشگاههای بزرگ در جاهای دیگری از شهر، رفته رفته اهمیت خود را از کف داد. به موازات این تحولات، بازار لوازم الکتریکی و سیم و کابل به لاله‌زار راه یافت و چون پس از پیروزی انقلاب بسیاری از سینماها و کافه‌های لاله‌زار تعطیل شدند، مجال بیشتری برای فعالیت‌های تجاری فراهم آمد.
امروزه خیابان لاله‌زار ماهیت مسکونی خود را از دست داده است. (هرچند که در محدوده‌های کوچکی مانند کوچه پیرنیا هنوز واحدهای مسکونی دیده می‌شود.) بسیاری از سینماها و تئاترهای آن تعطیل شده‌اند و حتی فروشگاههای پخش فیلم و آلبوم‌های موسیقی که تا چند سال پیش فعال بودند، جای خود را به الکتریکی‌ها و لوسترفروشی‌ها داده‌اند.لاله‌زار بخش جدیدتری هم دارد که در فاصله خیابان جمهوری و خیابان انقلاب قرار گرفته و "لاله‌زار نو" خوانده می‌شود. این بخش بعد از دوره ناصری شکل گرفت و در اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی اول در اوج رونق بود؛ در این‌جا نیز چند سالن سینما و تعداد زیادی مغازه‌های لوکس قرار داشت و جایگاه خانه‌های اشرافی از جمله مجموعه خانه‌های خاندان پیرنیا بود. بدنه این بخش نسبت به خیابان لاله‌زار قدیم سالم‌تر مانده و به دلیل استقرار لوسترفروشی‌ها که مزاحمت کمتری نسبت به فروشندگان لوازم الکتریکی و سیم و کابل دارند، از وضع بهتری برخوردار است.
چراغ سبز برای تخریب خانه دایی‌جان ناپلئونمهم‌ترین و از جهاتی، قدیمی‌ترین اثر باقی‌مانده در خیابان لاله‌زار، خانه-باغ 9 هزارمتری اتحادیه است که زمانی به میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان، صدر اعظم پرنفوذ ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه تعلق داشت و چون در اوایل دهه 50 به عنوان لوکیشن سریال دایی‌جان ناپلئون مورد استفاده قرار گرفت، به خانه دایی‌جان ناپلئون معروف شد.این خانه به علت تعدد مالکان و نیز تخریب بافت مسکونی خیابان لاله‌زار بی‌استفاده باقی مانده و با شکایت مالکان به دیوان عدالت اداری از فهرست آثار ملی کشور خارج شده است. محتمل‌ترین گزینه موجود، تخریب این خانه و تبدیل آن به یک مجتمع بسیار بزرگ تجاری است که تمام بافت پیرامون خیابان لاله‌زار و ضلع شرقی خیابان فردوسی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به ویژه بر ترافیک این منطقه اثرات سوئی را برجای می‌گذارد.
چراغ سبز شهرداری تهران برای ساخت مجتمع تجاری به جای خانه-باغ قاجاری امین‌السلطان که از سوی بهروز کاشف، مدیر بافت تاریخی تهران مورد تأیید قرار گرفته است، محرک اصلی بازاریان برای خرید و تخریب این خانه است.در بهمن‌ماه سال 1390 100 تن از روزنامه‌نگاران فعال در حوزه میراث فرهنگی در نامه‌ای به محمد باقر قالیباف، شهردار تهران، با تأکید بر این که " شهرداری در این مورد و موارد مشابه، در نقش تشویق‌گر ظاهر شده است" خواستار خرید خانه اتحادیه از سوی شهرداری و تبدیل آن به یک مجموعه فرهنگی-تفریحی شدند. با وجودی که هزینه مرمت و خرید این خانه در مقایسه با بودجه هنگفتی که شهرداری در موارد دیگر مصرف می‌کند، رقم قابل توجهی نیست، نه تنها این خواسته اجابت نشد بلکه شهردار تهران با بی‌اعتنایی کامل از کنار نامه روزنامه‌نگاران گذشت.حساسیت رسانه‌ها و سکوت شهرداری در قبال خانه معین‌التجار بوشهریخانه معین‌التجار بوشهری از بازاریان فعال در جنبش مشروطه و نماینده مجالس مشروطه و یکی از طراحان طرح تأسیس بانک ملی ایران نیز سرنوشتی مشابه خانه-باغ اتحادیه دارد. این خانه که بر اثر بی‌توجهی مالک، به صورت نیمه ویران درآمده، در اختیار نیروی انتظامی است و برنامه‌هایی برای ساخت پاساژ به جای آن وجود دارد. از همین رو، سازمان میراث فرهنگی در اقدامی پیشگیرانه اما دیرهنگام آن را در سال جاری ثبت ملی کرد تا فعلا از تخریب ان به منظور ساخت و ساز تجاری جلوگیری کند. با وجود توجه رسانه‌ها به خانه معین‌التجار بوشهری، هم مدیریت بافت تاریخی شهرداری و هم متولیان طرح ساماندهی خیابان لاله‌زار از ارایه هر ایده یا برنامه‌ای به منظور حفظ این خانه قاجاری خودداری کرده‌اند.خانه پیرنیا در صف تخریبمجموعه تاریخی بزرگ و حایز اهمیت دیگر در خیابان لاله‌زار، مجموعه خانه‌های تاریخی خاندان پیرنیا در کوچه پیرنیا واقع در لاله‌زار نو و در مجاورت مدرسه تاریخی ژاندارک است. در این‌جا سه خانه تاریخی متعلق به میرزا نصرالله خان نائینی (نخستین رییس‌الوزرای عصر مشروطه) و دو فرزندش میرزا حسن مشیرالدوله‌الدوله پیرنیا (چند دوره وزیر و رییس‌الوزرای کابینه‌های مشروطه) و میرزا حسین مؤتمن‌الملک پیرنیا (چند دوره رییس مجلس شورای ملی) قرار گرفته است.خانه مشیرالدوله که مربوط به اواخر دوره قاجار و دارای تزئینات نفیس است، در سالیان پیش مرمت و به عنوان "مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل" تغییر کاربری داده شد و از نظر حفاظتی در وضع قابل قبولی قرار دارد.
خانه مؤتمن‌الملک در اواخر دهه 1320 توسط خود او تجدید ساختمان شده و فعلا محل سکونت نوادگان خاندان پیرنیاست که نمونه نادری از تداوم سکونت در خیابان لاله‌زار تلقی می‌شود.اما خانه میرزا نصرالله خان که از دو خانه دیگر قدیمی‌تر و نفیس‌تر است و حمام مجاور آن در دست "حساب 100 امام" به صورت ویرانه درآمده است و گفته می‌شود که اخیرا به شخصی فروخته شده که فعلا از آن به عنوان انبار کالا استفاده می‌کند و احتمالا در صدد تبدیل آن به یک مجتمع تجاری بزرگ است.موضع شهرداری در قبال این خانه نیز درست مانند موضعی است که درباره آثار دیگر گفته شد. جالب این‌جاست که نخستین بار موزه سینمای ایران در همین کوچه پیرنیا شکل گرفت که با توجه به پیشینه این خیابان انتخاب مناسبی بود اما پس از مدتی به علت انزوا میان انبوه واحدهای تجاری به باغ فردوس در شمیران نقل مکان کرد.گراند هتلی؛ در تیول الکتریکی‌هادر این میان شاید معروف‌ترین و خاطره‌انگیزترین ساختمان لاله‌زار گراند هتل باشد. این ساختمان نیز با مجوزهای شهرداری تهران طی سال‌های متمادی تبدیل به یک مجموعه تجاری بزرگ شده است؛ به گونه‌ای که از اتاق‌های آن به عنوان کارگاه و مغازه و از حیاطش به عنوان بارانداز کالاهای الکتریکی استفاده می‌شود.
پیاده‌روی با طعم متلک‌پرانیغیر از سه خانه پیش گفته و چندین بنای قاجاری دیگر در خیابان لاله‌زار، تعداد زیادی سالن سینما و تماشاخانه قدیمی نیز در این خیابان وجود دارد که برخی‌شان مانند سینما کریستال در لاله‌زار نو تا سال‌های اخیر فعال بودند. آن‌چه این اماکن فرهنگی را به تعطیلی کشانده، عدم وجود مشتری و ضرر مالی صاحبان آنهاست و این مشکل به نوبه خود ناشی از تجاری شدن روزافزون سرتاسر خیابان لاله‌زار از میدان توپخانه تا خیابان انقلاب است.به عبارت دیگر، ترافیک شدید، ازدحام دستفروشان و باربران، تخلیه و بارگیری مداوم کالا و محیط اجتماعی نامناسب (ناشی از استقرار واحدهای تجاری و کارگاههای تولیدی) عرصه را بر فعالیت‌های فرهنگی تنگ کرده و میل به قدم زدن در این خیابان را - مگر با مقاصد تجاری - از میان برده است.
وضعیت اجتماعی به ویژه در لاله‌زار قدیم و کوچه‌های اطراف آن به گونه‌ای است که تردد زنان و خانواده‌ها به حداقل ممکن رسیده است؛ زیرا نه مکان شایسته‌ای برای مراجعه آنان وجود دارد و نه در رفت و آمد متکدیان، باربران، دستفروشان، فروشندگان سی‌دی‌های غیرمجاز (و گاه غیر اخلاقی) و پادوهای بازار که اکثرا از مهاجران و غیربومیان هستند، محیط اجتماعی نابسامانی شکل گرفته است.در این شرایط، در حالی که خرید و مرمت بناهای تاریخی ارزشمند در خیابان لاله‌زار و ایجاد اماکن فرهنگی و تفریحی مانند خانه‌های فرهنگ، موزه، گالری، رستوران، کافه و... می‌تواند میل به پیاده روی و حضور قشرهای فرهنگی در این خیابان را افزایش دهد، شهرداری تهران به موازات فروش بی وقفه واحدهای تجاری در لاله‌زار، طرح کف سازی و بازسازی برخی نماهای آن را ارایه داده و از این طریق امیدوار است که هویت تاریخی آن حفظ و فضای فرهنگی‌اش بازسازی شود!
