آیا می دانید مخترع صلوات ابتر چه کسی بود؟
«آیت الله شیخ هادی یوسفی غروی»
مطلع هستید که متأسفانه استفاده از "صلوات ابتر" در بین مسلمانان رایج است و اخیراً به تلویزیون هم کشیده شده است. به عنوان اولین سؤال بفرمایید آیا چگونگی صلوات بر پیامبر اصلاً اهمیت دارد؟ و
اگر اهمیت دارد چگونگی آن را توضیح بفرمایید.
ــ بسم الله الرحمن الرحیم. صلوات بر پیامبر(ص) در فرهنگ اسلامی اهمیت زیادی دارد. این اهمیت ناشی از دستور خداوند متعال است که در آیه 56 سوره احزاب فرموده است: "إِنَّ اللَّهَ وَمَلائكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبيِّ يَا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسليما" یعنی: خدا و فرشتگانش بر پيامبر درود مى فرستند اى كسانى كه ايمان آورده ايد بر او درود فرستيد و به فرمانش بخوبى گردن نهيد و تسلیم شوید.
درباره این آیه، روایاتی از اهل سنت نقل شده است به این مضمون که پیامبر(ص) شنیدند عده ای بر ایشان صلوات می فرستند اما نامی از آل پیامبر نمی آورند. آنها در واقع صلوات را ناقص می فرستادند. پیامبر(ص) به آنان فرمودند: "لا تصلوا عليّ الصلاة البتراء" یعنی: بر من صلوات ابتر و اصطلاحاً دم بریده نفرستید. مردم پرسیدند: صلوات ابتر چیست یا رسول الله؟ حضرت پاسخ دادند: "تقولون اللهم صل على محمد و تسكتون، بل قولوا اللهم صل على محمد و على آل محمد" یعنی: شما می گویید «اللهم صل علی محمد» و ساکت می شوید، ولی باید بگویید: «اللهم صل على محمد و على آل محمد».
این روایات مورد قبول همه اهل سنت است؟
ــ بله ؛ حتی «ابن حجر هیتمی» که کتاب "الصواعق المحرقة" را اصولا در سبّ و ردّ تشیع نوشت هم این حدیث را آورد. صلوات به همراه آل، یکی از شعارهای اصلی شیعیان ـ مخصوصاً شیعیان عصر صفویه ـ بود. ابن حجر آن کتاب را در رد شیعیان نوشت ولی در آن نتوانست به این صلوات اشکالی بگیرد و در مقابل صوات شیعه تسلیم شد.
بهرحال لزوم فرستادن صلوات، دستوری قرآنی است و در اصل صلوات هیچ اختلافی نیست و خود سنی ها نیز روایت زیادی در صحت اصل صلوات نقل کرده اند. صلوات بر محمد و آل او نیز امری مسلم و قطعی است.
در این زمینه کتابی نیز با عنوان "الصلاة البتراء" به قلم «حجت الاسلام سیّد هاشم مدنی» از سوی مجمع جهانی اهل بیت(ع) منتشر شده که در آن بحث خوبی در این زمینه شده است.
فرمودید حتی در کتب اهل سنت هم درباره ذکر «آل» وجود دارد؛ با توجه به این تأکیدات، چگونه شد که این «آل» حذف گردید و در صلوات مرسوم اهل سنت عبارت «و سلّم» جایگزین آن شد؟
ــ کسانی که با آل پیامبر(ص) دشمنی داشتند وقتی دیدند نمی توانند در اصل آل مناقشه کنند به سراغ معنی و مصداق آل رفتند و بر خلاف شیعیان که آل را به دوازده امام منتسب میکنند آن را به "کل بنی هاشم" یا "ابناء عقیل"، "ابناء العباس" و حتی "خلفای عباسی" نسبت دادند. برخی حتی توسعه بیشتری داده و آل را به معنای "امت" یعنی همه پیروان حضرت محمد(ص) گرفتند.
در واقع به نوعی این تصرفات از «معاویه» و پس از او «عبدالله بن زبیر» آغاز شد. معاویه که بیش از یک سال با امیرالمؤمنین علی(ع) جنگید، قطعاً حاضر نبود که صلوات بر آل بفرستد؛ لذا دست به تحریف معنای "تسلیما" زد که در آیه شریفه 56 سوره احزاب آمده است. وی آن را ـ مانند جمهور مسلمین ـ به معنای تسلیم شدن نگرفت؛ بلکه به معنای سلام کردن گرفت و با اضافه کردن کلمه «و سلّم» و حذف «آل» در واقع بنیانگذار این بدعت شد. این کار سرآغاز دو نوع شدن صلوات بود؛ ائمه اطهار(ع) و ییروانشان آن را با آل ذکر می کردند و سایر مسلمانان که تابع خلافت معاویه بودند آن را با سلم ذکر کردند.
نقش زبیریان چه بود؟
ــ عبدالله بن زبیر کاری کرد که حتی از معاویه و یزید نیز نقل نشده است! وی که از بنی هاشم ـ مخصوصاً از «محمد حنفیه» و اطرافیانش ـ انتظار بیعت داشت در صدد فشار آوردن به آنان بود. لذا صلوات را در نماز و خطبه ها کلاً ترک کرد و وقتی به او اعتراض کردند گفت: "پیامبر، آل خوبی ندارد و اگر من بر آل او درود بفرستم آنان گردن خود را افراشته و به خود می بالند. بنابراین من این را به صلاح نمی دانم چرا که موجب افتخار بیهوده اینان می شود!!".
بنابراین وقتی کسانی وجود داشته اند که بر خلاف دستور قرآن، اصل صلوات را حذف کردند پس با ادامه آن که آل باشد به طریق اولی مبارزه می کردند.
اما عبارت "و سلّم" در بعضی ادعیه و زیارت نامه های ماثوره شیعه هم وجود دارد!
ــ عبارت «صلی الله علیه و سلم» اصلا در عبارات شیعه نیست اما عبارت «صلی الله علیه و آله و سلم» گاهی وجود دارد که این هم باز عرف غالب شیعه نیست؛ بلکه موارد شاذ و نادر است که غالباً در نسخه بدل های ادعیه به چشم می خورد و بر روی عبارت «و سلم» علامت های "خ" و "ل" به معنای نسخه بدل گذاشته شده است. اگر نسخه یا چاپ اصلی را ببینید این عبارت را مشاهده نمی کنید.
پس این "و سلّم" از کجا وارد کتب شیعیان شد؟
ــ اگر این را دنبال کنیم سر از روایات منسوب به زیدی ها در می آوریم. شیعیان زیدی تا «امام زین العابدین(ع)» تابع ائمه اطهار(ع) بودند اما امامان پس از ایشان را تبعیت نکردند. اینها در فقه خود 20 درصد اهل بیتی و 80 درصد حنفی هستند؛ لذا چون شیعه بودند عبارت « و آل» را در صلوات خود آوردند و چون تابع ابوحنیفه بودند عبارت «و سلم» را نیز آوردند که بین این دو جمع کرده باشند.
کهن ترین نسخه در این رابطه "تفسیر فرات بن ابراهیم کوفی زیدی" است که در در کتاب خود عبارت صلی الله علیه و آله و سلم را آورده است. صحیفه سجادیه ای که از طریق «جناب یحیی بن زید» نیز رسیده است همین گونه است. همچنین در مفاتیح الجنانی که به وسیله زیدی ها چاپ شده است در ادعیه ای مثل دعای روزهای هفته، مناجات خمسه عشره یا صلوات ظهرهای شعبانیه، این عبارت «و سلّم» آمده است؛ اما در نسخ اصلی این موارد مشاهده نمی شود.
اما صلوات ـ چه به طریق سنی و بدون آل و چه به طریق همراه با "و سلّم" ـ در کتب چاپ ایران هم هست.
ــ بله؛ عدم رعایت برخی چاپخانه ها نیز مزید بر علت است. از جمله اینکه در کلیشه های سربی در چاپخانه های ما، هم صلوات بدون "وسلم" و هم صلوات به همراه "وآله" و "و سلّم" وجود دارد.
به غیر از مواردی که اشاره کردید، در برخی صلوات ها ذکر اصحاب پیامبر نیز مشاهده می شود. آیا دستوری از پیامبر(ص) در این زمینه وجود دارد؟
ــ خیر ؛ افرادی که در صلوات، عبارت «و صحبه» یا «و اصحابه» را می آورند هیچ ادعای علمی و روایی ندارند؛ چرا که در روایات متعدد داریم که پیامبر بر آل تاکید فرمودند نه بر اصحاب. کسانی که این کار را کردند در واقع به "جابجایی تأسیسی" دست زدند و به دنبال بی اهمیت کردن مقام آل البیت(ع) بودند.
