نظام نشانه ها در داستانی از هفت پیکر نظامی

نظام نشانه ها در داستانی از هفت پیکر نظامی «هفت پیکر» یکی از منظومه های پنج گانه نظامی، حکیم پرآوازه گنجه است. این منظومه شامل هفت داستان است که هر داستان را یکی از شاهزادگان ساکن در یکی از اقالیم هفت گانه نقل می کند. «هفت پیکر» یکی از منظومه های پنج گانه نظامی، حکیم پرآوازه گنجه است. این منظومه شامل هفت داستان است که هر داستان را یکی از شاهزادگان ساکن در یکی از اقالیم هفت گانه نقل می کند. بهرام شاه در هریک از روزهای هفته به یکی از این اقالیم هفت گانه می رود و از شاهزاده آن اقلیم داستانی می شنود از مجموعه این داستانها پنجره ای جدید به هستی گشوده می شود و بهرام شاه در این سیاحت آفاقی، از طریق داستان های هفت گانه، سلوکی انفسی را مشاهده می کند و با دنیای پیچیده و شگفت درون آشنا می شود. در منظومة هفت پیکر همة عناصر داستان اعم از رنگها، نام ایّام هفته، اسامی اشخاص و مکانها و موجودات افسانه ای در یک ساختار نظام مند در خدمت تبیین اندیشه ها و یافته های حکیمانه نظامی اند. در این نوشته یکی از داستانهای هفت پیکر مورد بررسی قرار گرفته است. نخست خلاصه ای از داستان بیان می شود و سپس با تأمّل در نشانه ها و نمادها تلاش شده است که نظام مندی آنها در ساختار کلّی اندیشه سراینده بیان شود. «نشستن بهرام روز چهارشنبه در گنبد پیروزه رنگ و افسانه گفتن دختر پادشاه اقلیم پنجم» داستانی که شاهزاده اقلیم پنجم در گنبد پیروزه رنگ بازمی گوید، حکایت مردی است از اهل مصر به نام ماهان... «ماهان»، زیبایی، جوانی، ثروت و دوستانی همدل دارد و روزگار را به شادی می گذراند. روزی همراه یکی از بزرگان به بوستان بزرگ و دل انگیزی به میهمانی می رود و پس از نشاط و شادمانیِ روز، چون شب فرامی رسد و ماهان که از تأثیر شراب بی خود شده، آشنایی را می بیند که در تجارت شریک اوست و آن مرد او را از کسب سودی هنگفت در تجارت مشترکشان خبر می دهد و این که مال التجاره را برای گریز از پرداخت مالیات در خارج شهر نهاده است. ماهان به طمع مال در پی او به خارج شهر می رود اما هرچه در بیابان راه می پیماید به مقصد نمی رسند. تا صبح فرا می رسد و مستی از سر ماهان می پرد و او خود را در بیابان بی انتها، تنها و سرگردان می بیند. آوارگی او تا شب ادامه می یابد. شب هنگام به غاری می رسد. در آن غار مرد و زنی را می یابد که پشته بر دوش دارند و آن دو ماهان را از دیوهای آن وادی خبر می دهند، و این که به ظاهر دوست و شریک ِ شب پیشین، دیوی بوده است «هایل» نام که رهزن مردمان است. ماهان به راهنمایی آن مرد و زن دل می بندد و به دنبالشان روان می شود و تا سحر راه می پیماید اما با دمیدن سپیده، همراهانش ناپدید می شوند و او نفس بریده و راه گم کرده از رفتار بازمی ماند و از فشار گرسنگی ناچار به خوردن علف و ریشه گیاهان روی می آورد و در مُغاکی به خواب می رود و چون برمی خیزد، سواری را می بیند، نشسته بر اسب که مهار اسبی دیگر را در دست دارد و پیش می آید. ماهان در برابر تهدید سوار که نام و نشان او را می پرسد، سرگذشت خویش را بازمی گوید و سوار با شگفتی به ماهان خبر می دهد که آن مرد و زن، دو غول حیله گرند به نام هیلا و غیلا، که از ایشان جز بلا و بدخواهی برنمی آید. ماهان به دعوت او سوار بر اسب می شود و در پی آن سوار می تازد و از کوه به دشتی بی آب و علف می رسند. در آن دشت صدای ساز و بانگ نوشانوش می شنوند و با انبوهی از دیوان و غولان مواجه می شوند. صدای کف زدن و پایکوبی اوج می گیرد و از آن میان هزار مشعل نور پدیدار می شود و چند موجود مهیب سراپا سیاه پوش به هیأتی که به آمیزه ای از گاو و پیل می ماند، مشعل به دست پیش می آیند با دهان هایی پر از آتش و نعره هایی ناهنجار به رقص می پردازند و ناگهان اسب ماهان به همراهی با آنان پایکوبی می کند و به اژدهایی چهارپا و هفت سر مبدل می شود با دو بال سهمناک. اژدها ماهان را با خود به بیابان می برد و تا صبح از این سو به آن سو می کشاند و سحرگاه او را بر زمین می افکند و ماهان مدهوش در راه می افتد. اما ساعتی بعد گرمای آفتاب او را بیدار می کند، ماهان خود را در بیابانی ریگزار تنها می یابد و از هراس، گریزان می شود، بی آنکه مقصدی داشته باشد و تا شب هنگام بیابان را درمی نوردد و به سبزه زار و جویباری دل انگیز می رسد و در آن جویبار سر و رویی تازه می کند و از بیم سوداهایِ وهم انگیز شب، عزم آن می کند که شب را به خواب بگذراند و در پی آسایشگاهی برای بیتوته، شبانه به بیغوله ای می رسد که چاهساری در آن است. ماهان وارد چاه می شود و در بن چاه مکان امنی برای خفتن می یابد و به خواب فرو می رود. ساعتی بعد ماهان بیدار می شود و باریکه ای از نور ماه را می بیند که از روزنی می تابد. با شکافتن روزن و بیرون آمدن از آن جا خود را در باغی چون بهشت می یابد، پر از درختان سرسبز و پربار، ماهان از میوه های خوشگوار باغ می خورد و جانی تازه می یابد. ناگهان پیرمردی که صاحب باغ است چوب در دست از راه می رسد و فریاد برمی آورد که: دزد را بگیرید. اما چون عذرخواهی و غریبی ماهان را درمی یابد خشمش به مهربانی بدل می شود و ماهان سرگذشت خود را برای پیرمرد خوش رفتار باز می گوید و از پیر می پرسد که آن سرزمین شگفت که پر از دیوان و غولان و ساحران است به کدامین بوم تعلق دارد؟ پیرمرد می گوید که آن جا دیولاخی مهیب است که ساکنانش مردمانی دیوسیرت و اهل سیاه کاری و فریب اند که ساده دلان را به گمراهی و هلاک می افکنند و راه رهایی از سحر آنان راستی است، تو را ساده دلی و غلبه ترس بازیچه آن پلیدکاران کرده است. سپس پیرمرد مهربان از ماهان می خواهد که به فرزندی او درآید و در آن باغ زیبا و پرثمر مقیم شود. ماهان با خرسندی می پذیرد و پیر او را به ایوانی بلند پایه می برد و می گوید که برای مهیا ساختن خانه ای برای اقامت او خواهد رفت. و ماهان را از وسوسه ها و فریب هایی که در غیاب او پدیدار خواهند شد برحذر می دارد. ماهان باید در ایوان بماند و با هیچکس سخن نگوید و به هیچ پرسش و دعوتی پاسخ ندهد. صبر کردن و بر سر پیمان بودن در طول یک شبانه روز، او را به برخورداری و کامیابیِ همیشگی خواهد رساند. با رفتن پیرمرد ماهان تنها می شود و شب هنگام هفده دختر زیبارو شمع به دست به باغ درمی آیند و بساطی خسروانه می گسترند و پریرویی که مهتر ایشان است، در جایگاهی خاص می نشیند و خنیاگری و پایکوبی و نشاط آغاز می شود و به هنگام گستردن بساط شام، پریروی مهتر، یکی از ندیمان را در پی ماهان می فرستد و ماهان سرخوش از مشاهده زیبارویان و بساط رنگین ایشان عهد خویش را فراموش می کند و از ایوان بلند به زیر می آید. پس از خوردن و نوشیدن و باده گساری و سرمستی، ماهان به عزم کامجویی از آن پریروی، با او درمی آمیزد. اما چون نیک نظر می کند او را عفریتی سهمناک می یابد اژدها صفت و گَنده نَفَس و درنده خوی، ماهان بیچاره هراسان می شود اما آن عفریت او را رها نمی کند. با دمیدنِ صبح، همه آن باغ ها و میوه ها و بناها ناپدید می شوند و ماهان چیزی جز خار و خس و استخوان و لاشه جانوران و آب های متعفن در پیرامون خویش نمی یابد. ماهان این بار از کرده پشیمان می شود و با پاک دلی و زاری به درگاهِ رحمتِ ربوبی روی می آورد و توبه می کند. ساعتی بعد مردی سبزپوش، که همان حضرت خضر نبی(ع) است، به دستگیری او می آید و به همت نفس قدسی آن ولی خدا از سرگردانی رها می شود و خود را در شهر خویش و باغ دوستانش می یابد، و از آن پس به شکرانه این توفیق، درست کرداری و راست گویی و پاک دلی پیش می گیرد و آسمانی رنگ (پیروزه رنگ) می شود. ● «تحلیل داستان روز چهارشنبه در گنبد پیروزه رنگ» ثمر&#۶۵۳۴۰;ُ الطّمعِ ذلّ الدُّنیا و الآخره (امام علی بن ابی طالب) (جلوه های حکمت ص ۳۷۳) «بهرام روز چهارشنبه در گنبد پیروزه رنگ مهمان شاهزاده فیروزه پوش، آذریون دختر پادشاه اقلیم پنجم می شود و از او افسانه ای می شنود، ارتباط چهارشنبه با عطارد که در نام فرانسوی آن هنوز هم بر جای است از نجوم باستان بابل نشأت گرفته است.» (تحلیل آثار نظامی گنجوی ص ۴۳) عطارد atarad یا تیر، کوچک ترین سیارة منظومة شمسی است. عطارد در نزد یونانیان رب النّوعِ سخنوری و بازرگانی بوده است. (فرهنگ معین«اعلام») سخنور و داستان سرای بزرگ گنجه، داستان های هفت پیکر را با چاشنی حکمت و نجوم و اندیشه های اجتماعی و روانشناسانه، غنی و پربار کرده است. داستان روز چهارشنبه، حکایت ماهان، بازرگانی مصری است که اسباب سعادت جملگی بر او گرد آمده اند، جوانی و مکنت و زیبایی و دوستان موافق و امنِ عیش. اما خصلت نکوهیده ای در اوست، که آن همه را پامال خود می کند و آن طمع است. رویدادهای شگفتی که شاهزاده خانم فیروزه ای پوش به عنوان «داستان ماهان» حکایت می کند، با طرح داستانیِ مشترکی به هم می پیوندند. این خط پیوند، همان، «ناکامی در اوج برخورداری است». برای «ماهان» هرگاه که فراهم آمدن تمامی اسباب کامیابی، مقدمه غفلت و پدیداری طمع می شود، همین خوی ناپسند، او را به بیابان های بی انتهای وحشت و سرگردانی می کشاند. گویی که آن کژی انفسی (طمع)، در صورتِ این ناهمواریِ آفاقی (بیابان و شب هولناک و بی پایان) عینیت می یابد. مستی، که در هر مرحله از داستان، حاصلی یکی از مشتهیات نفسانی (شراب، موسیقی، زن، میوه ها و خوردنی ها و...) است، بیدارگر دیو آز در جان ماهان است و این مستی است که، طمع را بر خرد او غلبه می دهد و عنان اختیارش را به کف راهنمایانی ناشناس و ظاهر الصلاح اما خطرناک و حیله گر می سپارد. و او را از بساط مهیای برخورداری و سرور به بسیط هولاک آوارگی و سقوط پرتاب می کند. مستی و غفلت و گمراهیِ ماهان ملازم شب است و هوشیاری و بازگشت به نیروی خرد و پشیمانی از لغزش ها با پایان شب و دمیدن صبح همراه می شود. و در این اشارتی است شاید برخاسته از این تمثیل قرآنی که ولایت الهی بر مؤمنان، آنان را از ظلمت به نور می برد و ولایت طاغوت بر کنار از نور به ظلمت می کشاندشان. «اللهُ ولی الذین امنوا یُخرجُهُم من الظّلمات الی النّور و الّذین کفروا اولیاؤُهُم الطّاغوتُ یُخرجونهم من النّور الی الظُّلمات...» (بقره۲/ آیه ۲۵۷) یعنی به زعم حکیم نظامی نبرد عقلانیت و نفسانیت که در ضمیر «ماهان» به صورت ستیزه صبر با طمع تجلی می کند در واقع جلوه ای از تقابلِ ولایت الهی و ولایت طغیان گرانه شیطانی است. توانگری و برخورداری از نعمت ها (استغنا) به عنوان مقدمه طغیانِ نفسانیت، نیز صِبغه ای از تعبیرات قرآنی دارد که: اِنَّ الانسانِ لِیطغی اَن رَأهُ استغنی» (علق ۹۶/ آیات ۶ و ۷) حکیمِ گنجه، پیروان شهوت را خیال پرستانی می خواند که فریفته خیال بازی اند. افزون خواهی و حرص یکی این شهوات است که ماهان را دست خوش دیوها و ساحران و غولان می کند و از وحشت سرایی به وحشت سرایی دیگر می افکند آنچه حکیم گنجه از آن به این صورت تعبیر می کند: غار بر غار دید منزل خویش مار هر غار از اژدهایی بیش هایل بیابانی، هیلا و غیلا، مرکبی که اژدهای هفت سر می شود، همگی، اطوار گوناگون، نفس اماره و پلیدی های حاصل از سرکشی های او هستند. ماهان در نهایت به باغ کامیابی و پیرِ راهنما می رسد، اما شرط بهره مندی از مواهب آن باغ، صبر است و مهار کردن سرکشی های نفس، ماهان، تنها به این ترتیب است که از آن دیولاخِ «از محنت به محنت افتادن» رهایی می یابد. اما قدرت کشش های غریزی بر صبر ماهان غلبه می کند و او با عهدشکنی دیگربار عنان به خواهش نفس می سپارد و در آستانه کام جویی است که شاهد سیم تن را به هیأت عفریتی هولناک می بیند و پلیدی و اشمئزاز را جای گزین دلاویزی و اشتیاق می یابد. روی گردانی ماهان از راه گشایی مخلوقات و یاری جستن از خالق هستی، او را به ولی خدا (حضرت خضر نبی(ع)) رهنمود می شود. و همین توبه است که او را رهایی می بخشد، رهایی از سرزمین هولناک دیوان و غولان و ساحران و عفریتان که تجسم طغیانگری های نفس سرکش اوست گویا حکیم نظامی با نکته سنجی خاص خویش از زبانِ شاهزادگانِ قصه گو، بهرام گور را و همه توانمندان و قدرتمندان و برخورداران را به تازیانه «حکمت» تنبیه (بیدار) می کند، که تنعم و بهره مندی در زمینه مساعدِ سرکشی های غرایز، ایشان را به دیولاخ هایِ مهیب و بی راهه های هایل و بی پایانِ خودبینی و طمع و طغیان نیفکند. http://www.aftabir.com/images/article/break.gif