پژوهش در روانشناسی پرورشی(روانشناسی تربیتی)
روانشناسی پرورشی مانند سایر علوم دارای روشهای پژوهشی متنوعی است که می توان آنها را در چهار دسته پژوهش توصیفی ,پژوهش همبستگی ,پژوهش آزمایشی واقدام پژوهی مورد بررسی قرار داد .
پژوهش توصیفی(descriptive research )
پژوهش توصیفی به منظور مشاهده و ثبت رفتار استفاده می شود در پژوهش توصیفی موقعیت های آموزشی بصورتی که بطور طبیعی رخ می دهند توصیف می شوند برای مثال یک روانشناس تربیتی ممکن است وضعیت پرخاشگری کودکان در کلاس درس را مورد مشاهده قرار دهد و انچه که اتفاق می افتد ثبت نماید با پژوهش توصیفی می توان ویژگی های دانش اموزان , دانشجویان ,معلمان و آموزشگاهها را مورد مطالعه قرار داد .تحقیق توصیفی به تنهایی نمی تواند ثابت کند که چه عامل یا علتی موجب یک پدیده می شوداما می تواند اطلاعات ارزشمندی در مورد رفتار و نگرش های مردم آشکار سازد با توچه به اینکه نتایج پژوهش توصیفی معمولأ بصورت غیرکمی گزارش می شوند به آنها روشهای پژوهش کیفی (quantitative research ) نیز می گویند .
سوال از نوع پژوهش توصیفی:نوجوانان هدف مدرسه را چه چیزی می دانند ؟
معلمان وقتی درکلاس درس خود یادگیری مشارکتی را بکار می بندند با چه مانعهایی روبه رو می شوند ؟
پژوهشگر برای پاسخ دادن به چنین سوالاتی انچه را که در کلاس درس اتفاق می افتد ثبت می کند بعد داده های حاصل را تحلیل می کند پژوهشگر ممکن است برای اینکار از مصاحبه یا پرسشنامه استفاده کند .همچنین ممکن است به تناوب یک رفتار را ثبت دیداری یا شنیداری نمایدو بعد نتایج بدست امده را تحلیل کند.
مهمترین روشهای پژوهش توصیفی یا کیفی عبارتند از :مورد پژوهی یا مطالعه موردی(case study ) ,بررسی میدانی یا پژوهش در میدان (field study ),قوم نگاری (ethnography ),زمینه یابی (survey ),مصاحبه (interview ) و پرسشنامه (questionnaire )
مورد پژوهی یا مطالعه موردی
در مورد پژوهی یک شخص یا یک موقعیت عمیقا مورد بررسی قرار می گیرد .از مطالعه موردی اغلب زمانی استفاده می شود که نتوان شرایط خاص زندگی یک فرد را به دلایل عملی یا اخلاقی تکرار نمود در تفسیر و تعمیم نتایج مطالعات موردی باید جانب احتیاط را رعایت نمود .
مثال :ماجرای زیر را در نظر بگیرید :معلم 26 ساله ای با زنی آشنا شده و سخت عاشق ان زن می شود اما چند ماه پس ازشروع روابط عاشقانه شان افسرده و الکلی می شود و بحث خودکشی را پیش می کشد افکار خودکشی گرایانه او رفته رفته به تجسم صحنه های قتل کشیده می شود اعمالش عجیب و غریب می شود در یک مورد لاستیک ماشین همسرش را پنچر می کند در موردی دیگر در جاده ای که معشوقه اش معمولأ از آنجا می گذ شت می ایستد و دستش را طوری داخل جیبش می برد که او فکر می کند در جیبش اسحله دارد تنها هشت ماه پس ازآشنایی با ان زن در حالیکه بعنوان مسافر سوار ماشینی می شود که معشوقه اش راننده ان بود وی را به ضرب گلوله به قتل می رساند .این مورد نشان می دهد که خلق افسرده و تفکر عجیب و غیر عادی می تواند پیش درامد اعمال خشنی چون قتل باشد (به نقل از کتاب زمینه روانشناسی سانتراک)
بررسی میدانی
آن نوع پژوهش است که در موقعیت های طبیعی مثلأ در شرایط واقعی کلاس درس صورت می پذیرد .در این روش بطور عمده از فنون مشاهده طبیعی استفاده می شود برای مثال پژوهشگر می تواند بعنوان یک شاگرد در کلاس درس حاضر شود تا از دیدگاه معلم و شاگردان درک بهتری از امور کسب کند .
قوم نگاری
روشی است در مردم شناسی که به منظور بررسی عمیق ویژگی های یک گروه از مردم ,مانند یک فرهنگ ,یک جامعه یا یک قبیله بکار می رودهدف قوم نگاری این است که اطلاعات جامعی درباره مسئله یا موضوع مورد مطالعه جمع اوری شود تا توصیف کامل و درک عمیقی از آن فراهم آید.
مثل پژوهش های مارگارت مید
مید مدتها با مردم ساموا زندگی کرد تا با الگوهای زیربنایی فرهنگ انان اشنا شود و انرا عمیقأ درک نماید .
مثالی دیگر:پژوهش متز
متزسه دبیرستان را که به تازگی در انها دانش اموزان سیاه و سفید در هم ادغام شده بودند مورد مطالعه قرار داد او به مشاهده دانش اموزان در داخل و خارج کلاس پرداخت با دانش اموزان ,معلمان ,مدیران و سایر کارکنان مصاحبه کرد در جلسات انها شرکت کرد و کتابهای درسی ,سالنامه ها و سایر مطالب نوشته شده مربوط به مدارس را تحلیل کرد به این طریق توانست معنی و پیامدهای در هم امیزی نژادها یا جدایی زدایی را بطور مفصل توصیف کند .
در روش قوم نگاری از فنون مختلف پژوهش از جمله مشاهده طبیعی و مصاحبه استفاده می شود ویژگی دیگر پژوهش قوم نگاری این است که غالب انها پروژه های دراز مدت هستند .
زمینه یابی
مسائلی که تحقیق در انها از راه مشاهده مستقیم دشوار است می توان از طریق مشاهده غیرمستقیم یعنی با استفاده از پرسشنامه و مصاحبه بررسی کرد . روش زمینه یابی بطور عمده برای سنجش عقاید یا نگرشهای مردم درباره موضوعهای مختلف یا جمع اوری اطلاعات درباره ویژگیهای پدیده ها بکار میرود ودران معمولا از پرسشنامه و مصاحبه استفاده میشود.
برخلاف سایرروشهای پژوهش توصیفی نتایج اینگونه پژوهش میتواند بصورت کمی گزارش شود. اما این روش بیش از روش مشاهده با سوگیری توام است
نظرسنجی های گالوپ و سرشماری ایالات متحده از مشهورترین زمینه یابیها هستند
زمینه یابی رضایت بخش مستلزم ان است که پرسشنامه هایی دقیق واز پیش ازمون شده در گروه نمونه یی از افراد اجرا شود طوریکه نمونه معرف جامعه باشد
مثال: پژوهش لورتی: لورتی از روش مصاحبه درباره اینکه معلمان چرا شغل معلمی را برگزیده اند استفاده کرده است. غالب معلمان که بوسیله لورتی مصاحبه شدند اظهار داشتند در کودکی یا تحت تاثیر والدین و نزدیکانی که معلم بودند قرار گرفتند یا در کودکی از معلمان مورد علاقه خود تاثیر پذیرفتند.
مثال دیگر: پژوهشهای الفرد کینزی و همکارانش درباره پاسخهای جنسی که حاصل ان چاپ دو کتاب یکی رفتار جنسی مردان و دیگری رفتار جنسی زنان شد که در ان از روش مصاحبه استفاده شده بود
پژوهش همبستگی
در این پژوهش رابطه میان دو یا چند متغیر تعیین میشود. با استفاده از روش همبستگی هم میتوان رابطه زمانی میان متغیرها و هم رابطه پیش بینی میان انها را تعیین کرد
میزان رابطه بین دو متغیر بصورت یک ارزش عددی با عنوان ضریب همبستگی بیان میشود که حرف r علامت اختصاری ان است و ارزش عددی ان همیشه بین 00/1 + تا 00/1 – است
در ضریب همبستگی هم میزان و هم جهت رابطه دیده میشود
*ضریب همبستگی را نمی توان بصورت درصد تعبیر کرد اما مجذور ضریب همبستگی نشان دهنده درصد وجه مشترک بین دو متغیر مورد نظر است
*با استفاده از ضریب همبستگی می توان رابطه زمانی بین متغیرها را یافت و پیش بینی کرد
*با استفاده از ضریب همبستگی نمی توان بین متغیرها رابطه علیت برقرار کرد
پژوهش ازمایشی
آزمایش یک رویه با دقت تنظیم شده ای است که در آن محقق با ثابت نگهداشتن سایر عوامل ,یک یا چند عامل را که معتقد است بر رفتار مورد مطالعه تأثیر می گذارد دستکاری می کند .به کمک پژوهش آزمایشی می توان علاوه بر توصیف و پیش بینی ,به رابطه علت و معلولی (case and effect )بین امور نیز پی برد .آزمایش (experiment )دقیق ترین و معتبرترین نوع پژوهش در آموزش و یادگیری است .
در انجام پژوهش آزمایشی کوشش به عمل می آید تا نشان داده شود که دستکاری یا ایجاد تغییر در یک متغیر در متغیر دیگر نیز تغییر ایجاد می کند و بدینوسیله رابطه علیت برقرار می شود.
- امکان کنترل دقیق متغیرها مشخصه یی است که روش آزمایشی را از سایر روشهای مشاهده علمی متمایز می کند .
- اصل مهم دیگر تحقیق آزمایشی ,انتخاب تصادفی است .
در پژوهش ازمایشی دو نوع عامل تغییر پذیر یا دو متغیر وجود دارد:متغیر مستقل ,متغیر وابسته
پژوهش آزمایشی به دو صورت گروهی و انفرادی انجام می گیرد .
پژوهش ازمایش گروهی :در این نوع پژوهش از دو گروه ازمودنی که بصورت تصادفی انتخاب شده اند استفاده می شود که یکی از اندو را گروه ازمایشی و گروه دیگر را گروه گواه یا کنترل می نامند .بعد از تعیین گروههای ازمایشی و گواه ,متغیر مستقل با گروه ازمایشی اجرا می شود ولی با گروه گواه اجرا نمی شود پس از پایان ازمایش تغییرات حاصل در متغیر وابسته در هر دو گروه با هم مقایسه می شود تا معلوم گردد که متغیر مستقل توانسته است تغییرات پیش بینی را در گروه ازمایشی ایجاد کند یا نه .
پژوهش آزمایشی تک ازمودنی :
در این نوع پژوهش ,ازمایش غالبأبا یک فرد به اجرا در می اید و خود ان فرد هم نقش ازمودنی ازمایشی و هم ازمودنی گواه را ایفا میکند پژوهش های تک ازمودنی معمولأ در شرایطی که مشکل اموزشی یک مشکل منحصر بفرد است و پیدا کردن تعداد زیادی افراد مشابه برای تقسیم انها به گروههای ازمایشی و گواه امکانپذیر نیست بکار می روند .اعتبار یافته های حاصل از اجرای ازمایش با یک فرد ازمودنی و قابلیت تعمیم انها از طریق اجرای ازمایش با افراد دیگر و در موقعیت های دیگر تعیین می شود .
معروفترین طرح ازمایشی تک ازمودنی ,طرح بازگشتی reversal design است(ABAB )
درطرح بازگشتی که به طرح ABAB نیز معروف است چهار مرحله زیر وجود دارند:
١ - مرحله اول (A) : شامل یکدوره مشاهده خط پایه baseline است که در ان متغیر وابسته در شرایط طبیعی و بدون دخالت متغیر مستقل برای مدتی معین مورد مشاهده قرار می گیرد.
٢- مرحله دوم (B) : مرحله ازمایشی است که در ان متغیر مستقل بکار گرفته می شود و تاثیر ان بر متغیر وابسته مشاهده و تعیین می شود.
٣- مرحله بازگشتی (A) : متغیر مستقل کنار گذاشته می شود یعنی وضعیت به شرایط خط پایه بازگشت داده می شود.
٤- مرحله چهارم (B) : مجددا متغیر مستقل بکار می افتد.
*درطرحهای تک ازمودنی علاوه بر مراحل اصلی گاه مرحله دیگری نیز به طرح می افزایند که مرحله پیگیری follow up نام دارد. هدف بررسی وضع رفتار تغییر یافته در شرایط طبیعی غیرازمایشی است.
*وقتی هدف معلم یا پژوهشگر انجام پژوهش باشد هر چهار مرحله فوق ضروری اند اما اگر معلم صرفا بخواهد یک تغییر مطلوب رفتاری در یادگیرنده ایجاد کند مرحله اول و دوم کافی هستند و مرحله بازگشتی و مرحله بعد ازان ضرورت ندارد.
* چند نکته احتیاطی درباره پژوهش ازمایشی :
١- سوگیری ازمایشگر : وقتی مطرح می شود که انتظارات ازمایشگر بر نتیجه تحقیق تاثیر گذاشته باشد .
رابرت روزنتال در مطالعه ای دانشجویان را در مسند ازمایشگر قرار داد انها باید موشهایی را که از داخل یک محفظه بیرون می اوردند بصورت تصادفی در گروهها جای می دادند روزنتال به نیمی از انها گفت این موشها در (( پیدا کردن مسیر مازها خیلی باهوش هستند )) و به نیمی دیگر گفت موشها خنگ هستند پس برای ازمودن توانایی موشها در پیدا کردن مسیرهای ماز ازمایشاتی انجام دادند نتایج حاصل حیرت انگیز بود. موشهای به اصطلاح خیلی باهوش بیش از موشهای خنگ در طی کردن مازها موفق بودند پس می توان نتیجه گرفت انتظارات دانشجویان روی عملکرد موشها تاثیر گذاشته بود.
٢- سوگیری شرکت کننده تحقیق و اثر دارونما : وقتی مطرح می شود که رفتار شرکت کنندگان در ازمایش تحت تاثیر این که فکر می کنند از انان انتظار می رود چطور رفتار کنند قرار بگیرد.
*یکی از راههای مطمئن شدن از عدم تاثیر انتظارات ازمایشگرو شرکت کنندگان به نتیجه ازمایش طراحی یک ازمایش دوسرکور است و ازمایشگر و شرکت کنندگان تحقیق تا قبل از محاسبه نتایج نمی دانند کدامیک از شرکت کنندگان در گروه ازمایشی قرار داشته و کدامیک در گروه گواه .
اقدام پژوهی یا پژوهش عمل نگریا تحقیق عملی
- پژوهشی که به وسیله معلم انجام می گیرد.
- پژوهشی که برای پاسخ دادن به سوالهایی یا حل مسئله هایی درباره اموزش و یادگیری انجام می شود.
- پژوهشی که بوسیله معلمان در مدارس وکلاسهای درسشان اجرا می شود.
هدفهای استفاده از پژوهش عمل نگر در اموزش و پرورش :
1 – بهبود فعالیتهای اموزش و یادگیری کلاس درس(عمده ترین هدف).2 – رفع مشکلاتی که در موقعیتهای خاص تشخیص داده شده اند یا بهبود بخشیدن به انها.3 – اموزش ضمن خدمت و مجهزساختن معلمان به مهارتها و روشهای جدید.4 – افزودن رویکردهای اضافی یا تازه اموزش و یادگیری به نظام جاری.5 – بهبود ارتباط بین معلم عمل گرا و پژوهشگر دانشگاهی و رفع نواقص پژوهش سنتی در دادن دستورالعمل صریح به معلمان.6 – فراهم اوردن یک روش حل مسئله در کلاس درس که از روش غیرعینی کنونی برتر باشد.
چه کسانی می توانند به پژوهش عمل نگر بپردازند :
1 – معلمی که به تنهایی به کار تدریس مشغول است و احساس می کند اموزش او نیاز به تغییر و بهبود دارد.2 – گروهی از معلمان در یک مدرسه بطور مشارکتی.3 – یک یا چند معلم با یک یا چند پژوهشگر.
مراحل انجام پژوهش عمل نگر یا اقدام پژوهی :
1 – تشخیص مسئله
2 – جمع اوری اطلاعات مورد نیاز
3 – تصمیم گیری
4 – اقدام یا عمل
مقایسه پژوهش کمی با پژوهش کیفی
پژوهش کمی :
1 – نتایج پژوهشهای کمی با اعداد و ارقام معرفی می شوند.
2 – روشهای کمی برای اثبات واقعیت ها بصورت عددی و برای پیش بینی و برای نشان دادن و روابط علت و معلولی بکارمی روند.
3 – در پژوهش کمی هم داده ها کمی اند و هم روشهای جمع اوری داده ها.
4 – پژوهش کمی بر اعداد و اندازه گیری و استدلال استقرایی مبتنی است.
5 – روشهای پژوهش کمی به فلسفه اثبات گرایی وابسته اند.
پژوهش کیفی :
1 – نتایج پژوهشهای کیفی جنبه توصیفی دارند.
2 – روشهای کیفی مشاهده مفصل و از نزدیک را شامل می شوند.
3 – مشاهده گر به وضع حال علاقمند است نه نتایج نهایی.
4 – تاکید بر معنی از راه توصیف کلامی است نه از راه اعداد و ارقام.
5 – اطلاعات کیفی از راه استفاده از منابع داده ها مانند مشاهده ، مصاحبه ، زمینه یابی ، مطالعه موردی ، و اسناد و دست ساخته ها جمع اوری می شوند.
6 – پژوهش کیفی به ادراک ، فهمیدن از طریق ابزارهای کلامی و استدلال قیاسی وابسته است.
7 – روشهای کیفی از فلسفه پس اثبات گرایی سرچشمه می گیرند.
مراحل انجام پژوهش :
1 – عنوان سوال یا مسئله
2 – طرح فرضیه (یک حدس علمی که درست یا غلط بودن ان پس از انجام پژوهش و جمع اوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل انها معلوم می شود).
3 – جمع اوری داده ها ( روش پژوهش research method )، نقشه و نحوه جمع اوری اطلاعات یا داده های لازم برای ازمودن فرضیه .
- اگر فرضیه ای در چندین پژوهش مشابه مورد تایید قرار بگیرد ان فرضیه بصورت قانون علمی scientific law در می اید.
- قانون علمی : بیان یک رابطه تایید شده بین دو یا چند متغیر یا رویداد .
- از ترکیب و ادغام چند قانون در یک زمینه علمی ، نظریه علمی بدست می اید.
اصل :
به بیانی که رابطه بین دو متغیر اشاره می کند اما از لحاظ علمی هنوز به اثبات نرسیده است.
مثال : تاثیر نظام های متفاوت نمره گذاری بر انگیزش دانش اموزان .
مثال قانون علمی : تاثیر اضطراب بر عملکرد تحصیلی .
منبع:
تالار همیاری ایرانیان
