تاثير انقلاب اكتبر روسيه بر ايران
با پيروزي انقلاب بلشويكي در روسيه، مقامات جديد آن كشور به دلایلي چون كسب اعتبار منطقه‌اي، كاستن از دغدغه‌هاي مرزي، تمركز قوا در رويارويي با مخالفان داخلي و همچنين تفاوت ماهوي حكومت كمونيستي جديد با رژيم سرمايه‌داري تزارها، گام‌هايي در جهت لغو تحميلات سياسي و اقتصادي دولت ساقط شده تزاري بر ايران برداشت.
گرچه اين اقدامات به منزله پايان دخالت‌هاي مسكو در امور داخلي ايران نبود، ولي با توجه به پيشينه رفتار سياسي دولتمردان روس با حكومت‌هاي قاجاري، قابل تامل است. انقلاب اكتبر 1917 در همان نخستين روزهاي پيروزي، آثار خود را بر ايران گذاشت. در 14 آذر 1296/ پنجم دسامبر 1917، يعني تقريبا چهل روز پس از وقوع انقلاب و روي كار آمدن لنين، اعلاميه مهمي خطاب به مسلمانان مشرق زمين از طرف رژيم كمونيستي روسيه انتشار يافت. بخشي از اين اعلاميه بسيار مفصل كه مربوط به ايران است، به شرح زير است:
«رفقا و برادران!!
در روسيه حوادث بزرگي در حال تكوين و انجام گرفته است. جنگ خونين كنوني (جنگ جهاني اول) كه با نيت تجاوز به سرزمين‌هاي بيگانه و تقسيم خاك ملل ديگر شروع شده، به پايان خود نزديك مي‌شود. دنياي ديگري پا به عرصه وجود گذاشته است. اين دنيا، دنياي رنجبران و ملل آزاد شده است. در پشت سر انقلابي كه در روسيه انجام گرفته، حكومتي كه مولود اراده كارگران و دهقانان روسي است، ايستاده است. اي مسلمانان مشرق زمين! اي ايرانيان! اي ترك‌ها! اي عرب‌ها! اي هندوان! روي سخن ما با شماست: با شما كه زندگاني‌تان، جانتان، مالتان و ناموستان قرن‌ها زير پاي غارتگران اروپايي مانده و له شده بود. ما رسما اعلام مي‌داريم كه تمام پيمان‌ها و قراردادهاي سري كه تزار مخلوع روسيه با انگلستان و فرانسه امضا كرده بود و طبق مفاد آن قرار بود قسطنطنيه (استانبول) پس از خاتمه جنگ به روسيه داده شود و حكومت مخلوع «كرنسكي» نيز همان قراردادها را تاييد كرده بود، همگي باطل و كان لم يكن و از درجه اعتبار ساقطند. جمهوري سوسياليستي روسيه و حكومت كه مجري اوامر آنها است، يعني شوراي كميسرهاي خلق، هر دو با تصرف خاك ديگران مخالفند، ما رسما اعلام مي‌داريم كه قسطنطنيه مال ترك‌ها است و بايد مثل سابق در تصرف مسلمانان باقي بماند. ما رسما اعلام مي‌داريم كه عهدنامه‌ها و توافق‌هاي پيشين روسيه و انگلستان كه ايران را ميان دو كشور امپرياليست تقسيم كرده بود،باطل و كان لم يكن و از درجه اعتبار ساقطند (قرادادهاي 1907 و 1915) اي ايرانيان! به شما قول مي‌دهيم كه به محض پايان عمليات نظامي، سربازان ما خاك كشورتان را تخليه كنند و شما مردم ايران حق داشته باشيد كه آزادانه درباره سرنوشت آتي خود تصميم بگيريد»اين اعلاميه نخستين قدمي بود كه دولت شوراها درباره ايران برداشت و اميدهاي فراواني را در دل‌ها ايجاد كرد. دولت شوروي به منظور جلب دوستي ايران در اين يادداشت، تمام امتیازهای مخالف حاكميت و استقلال ايران را كه در دوره تزارها به روسيه واگذار شده بود، لغو كرد و به ايرانيان وعده داد اين دولت در اخراج قواي انگليس و عثماني از خاك ايران به آنها كمك و از ادعاهاي آن كشور درباره مطالبه خسارت زمان جنگ پشتيباني خواهد کرد.دولت شوروي در ادامه مواضع انقلابي‌اش و تبيين ديدگاه خود درباره ايران و مردم ايران، سياست نرمش و ملاطفت خود را فزوني بخشيد؛ به طوري كه در تكميل بيانيه‌‌هاي خود درباره قراردادهاي روسيه تزاري با ايران، قرارداد 1907 را به صورت رسمي ملغي اعلام كرد. در اين باره تروتسكي، كميسر خارجي، در قسمتي از نامه رسمي خود در تاريخ 14 ژانويه 1918 / 24 دي 1296 به سفارت ايران در پطرزبورگ نوشت: «معاهده 1907 نظر به اينكه بر عليه آزادي و استقلال ملت ايران بين دولتين روس و انگليس بسته شده، به كلي ملغي و تمام معاهدات سابق و لاحق آن نيز از درجه اعتبار ساقط خواهد بود.»
پس از روي كار آمدن «چيچيرين» و قرار گرفتن وي در منصب كميسر خارجي اين رویکرد تداوم يافت. وي در بيست و ششم ژوئن 1919/ 5 تير 1298 در نامه‌اي به دولت ايران، تمام امتیازهای تحصيلي روسيه تزاري را به صورت يك جا لغو و باطل اعلام كرد. در بخشي از اين نامه آمده بود: «تمام بدهي‌هاي ايران مطابق تقبلات زمان تزاري الغا مي‌شود؛ روسيه به مداخله خود در عوايد ايران از قبيل گمركات و تلگراف‌خانه‌ها و ماليات‌ها پايان مي‌دهد؛ درياي خزر براي كشتيراني در زير پرچم ايران آزاد اعلام مي‌شود؛ سرحدات شوروي با ايران مطابق اراده سكنه سرحدي معين خواهد شد؛ تمام امتيازات دولت روس و امتيازات خصوصي باطل و از درجه اعتبار ساقط است؛ بانك استقراضي ايران با تمام متعلقات، ملك ايران اعلام مي‌شود؛ خطوط تلگراف و راه‌هاي شوسه ساخته شده در طول جنگ به ملت ايران واگذار مي‌شود؛ اصول محاكمات و قضاوت سابق كنسول‌ها كلا باطل مي‌شود؛ ميسيون روحاني اروميه منحل مي‌شود؛ تمام اتباع روسيه متوطن در ايران مكلف هستند تمام عوارض و ماليات‌ها را بالسويه با اهالي تاديه نمايند؛ سرحد ايران و روس براي عبور آزاد و حمل مال‌التجاره باز مي‌شود؛ به ايران اجازه ترانزيت مال‌التجاره از روسيه داده مي‌شود؛ دولت روسيه از هر گونه مشاركت در تشكيل قواي مسلح در خاك ايران صرف‌نظر مي‌کند؛ دولت روسيه به ملغي شدن كارگزاري‌ها رضايت مي‌دهد؛ به ايران اجازه داده مي‌شود كه در كليه شهر و بخش‌ها ي شوروي كنسول تعيين کند.»
در اين بيانيه ضمن حمايت و اعلام مساعدت حكومت انقلابي نسبت به اتحاد عليه استعمارگران، وعده داده مي‌شود كه به محض پايان عمليات نظامي در صحنه‌هاي جنگ، نيروهاي نظامي روسي به سرعت از ايران خارج شوند. پس از آنكه شوراي انقلاب تصميم به متاركه در جنگ جهاني اول گرفت، لئون تروتسكي، كميسر خارجه در نامه‌اي به سفارت‌خانه‌هاي دول متفق اين موضوع را به اطلاع آنها رساند. بر همين اساس و در قدم اول دول متحد، مذاكرات خود را با بلشويك‌ها در مورد عقد قرارداد صلح آغاز كردند. در جريان مذاكرات بين آلمان و شوروي كه در منطقه برست ليتوفسك انجام شد و منجر به عقد «پيمان برست ليتوفسك» بين دو كشور شد، تروتسكي مطالبي را درباره حقوق ملت ايران به طرف مذاكره كننده آلماني خود عنوان كرد. كميسر امور خارجه اتحاد جماهير شوروي اظهار كرد كه «مشاراليه مايل است مظالمي كه از طرف حكومت سابق روسيه به ايران بي‌طرف وارد آمده، مخصوصا مورد توجه قرار داده و در جبران آنها اقدام نمايد»«فون كولمان» وزير امور خارجه آلمان، بيانات مشاراليه را به حسن قبول تلقي و اظهار کرد: «دول اروپاي مركزي همواره با يك صميميت مخصوصي خواهان آزادي ملت قديم‌التمدن ايران بوده و هيچ آرزويي ندارد جز اينكه ايرانيان در آتيه از فشارهاي خارجي رهايي پيدا كرده و تمدن خود را آزادانه تعقيب نمايند.»در پي تلاش سفير و كاركنان سفارت ايران در روسيه و مذاكره با مقامات روسي و آلماني، حقوق و استقلال ايران در قراردادهاي مربوط به متاركه جنگ و برقراري صلح بين روسيه و آلمان، برست ليتوفسك 1918، تضمين شد.
منبع : تاثير انقلاب اكتبر روسيه بر ايران
