بخت چيست و بخت‌يار کيست؟

يکی از انديشمندان بزرگ ايران باستان بزرگمهر فرزانه است که وزير خسرو دانش‌پرور انوشيروان دادگر بود. از بزرگمهر پندنامه‌ای برای ما به يادگار مانده است که متن پهلوی آن در سال 1897 به چاپ رسيد. اين پندنامه به زبان عربی در کتاب جاودان خرد مسکويه و به زبان شعر در شاهنامه آمده است. گفته می‌شود که ابن‌سينا به فرمان نوح‌بن‌منصور سامانی آن را از عربی به فارسی ترجمه کرد. در بخشی از اين پندنامه از بزرگمهر درباره‌ی بخت و مردمان بخت‌يار پرسيده شده است.
از بزرگمهر پرسيدند آن‌چه به مردمان می‌رسد به بخت است يا به کوشش؟
گفت: بخت و کوشش مانند تن و جان است، تن بی جان بی‌جنبش است و جان بی تن، جهان پيرامون را درنمی‌يابد. و چون با هم باشند هر دو نيرو گيرند و کار به درستی پيوندد. هم‌چنين است کوشش و بخت. هرگاه کوشش نباشد بخت پايگاهی نخواهد داشت و اگر بخت با کوشش دمساز نشود کار به سامان نرسد.
پرسيدند بخت چيست؟
گفت: بخت علت آن‌چيزی است که بوده (خود پديد آمده است) و کوشش علت آن چيزی است که نبوده (و آن را پديد آورده‌اند)
پرسيدند: چه کسی به داشتن اميد نيک، سزاوارتر است؟
گفت: آن‌که چيره‌دست و بخت‌يار باشد؟
پرسيدند: چيره‌دست بخت‌يار کيست؟
گفت: چيره‌دستی به آن است که به کارش با دلبستگی روی آورد و در آن سستی روا ندارد و بخت‌يار به آن است که بخت با او دمساز باشد.

اکنون گفتار بزرگمهر را به سخن ساده‌تر بازگو می‌کنيم.
در انديشه‌ی بزرگمهر همه‌ی چيزهايی که مردم در پديد آوردن آن‌ها نقش ندارند، بخت به شمار می‌آيد. برای مثال، همه‌ی ما در گزينش خانواده‌ای که در آن چشم به جهان می‌گشاييم و پرورش می‌يابيم، نقش نداريم. بنابراين، پرورش در خانواده‌ی خوب را می‌توانيم بخت خوب به شمار آوريم. اما می‌توانيم در فراهم کردن خانواده‌ای خوب برای فرزندانمان نقش داشته باشيم و اين به کوشش ما بستگی دارد.
ما نمی‌توانيم برای چيزهايی که به بخت وابسته‌اند برنامه‌ريزی کنيم اما می‌توانيم برای چيزهايی که به کوشش بستگی دارند برنامه داشته باشيم. از اين رو، بزرگمهر از «چيره‌دست بخت‌يار» ياد می‌کند، کسی که به کارش دلبستگی دارد و در انجام آن سستی نمی‌‌کند. هرچه کوشش پيگيرانه و برنامه‌ريزی شده‌ داشته باشيم، پايگاه بهتری برای بخت خوب فراهم می‌کنيم.
بخت خوب به همه روی می‌آورد اما آن‌که کوشاتر و آگاه‌تر است بهتر به ارزش آن پی می‌برد و از آن به سود خود بهره‌برداری می‌‌کند. هم‌چنين مردم دانا می‌توانند با کوشش و دورانديشی خود بخت خوب را نيز به سوی خود بکشانند و خود را از بخت بد دور کنند. آيا کسی که دوستان خوب برمی‌گيزند بخت خوب را به سوی خود نمی‌کشاند؟

برای آگاهی بيش‌تر از انديشه‌های بزرگمهر
محمدی ملايری، محمد. ادب و اخلاق در ايران پيش از اسلام. تهران: توس، 1387
http://www.jazirehdanesh.com