گل زوفا با نام علمي Hyssopus officinalis
نحوه استفاده : در ذیل خواهد آمد
خواص : گل زوفا با نام علمي Hyssopus officinalis
زوفا از كلمه يوناني آزوب به معناي گياه مقدس گرفته شده است و يكي از مهمترين ۱۳۰ گونه گياهي است كه براي معطر كردن نوشابه ها در قديم بكار مي بردند . زوفا يكي از مهمترين گياهان دارويي و ادويه اي به شمار مي رود . در اكثر فارماكوپه هاي معتبر از پيكر رويشي زوفاي به عنوان دارو ياد شده است .
از دم كرده پيكر رويشي اين گياه براي درمان بيماريهاي مربوط به دستگاه تنفس مانند سرفه ، سياه سرفه ، برونشيت و آسم استفاده مي شود . مواد موثرة اين گياه سبب افزايش فشار خون ، هضم غذا و همچنين كاهش تورم مي شود . زوفا اگر چه كمي تلخ مزه است ولي به عنوان طعم دهندة مواد غذايي و همچنين در تهيه تهية سس مورد استفاده قرار مي گيرد .
اسانس زوفا خاصيّت ضد قارچي و باكتريايي دارد . اين اسانس در صنايع كنسرو سازي ، نوشابه سازي و همچنين در صنايع آرايشي و بهداشتي كاربرد فراواني دارد .به علت نوش فراواني كه در گلهاي اين گياه به وجود مي آيد در رديف گياهان مولّد عسل قرار دارد . عسل حاصله از آن كيفيت بسيار مطلوبي برخوردار است .
زوفا در سطوح وسيعي در مركز و جنوب اروپا عمدتاً در روسيه ، بلغارستان ، مجارستان ، ايتاليا ، اسپانيا ، فرانسه و در كشمير هند كشت مي شود . بقراط آن را براي پلوپزي تجويز مي كرد . ديوسكوريدس آن را همراه با سداب براي آسم و آبريزش مفيد مي دانست .
مشخصات گياه شناسي
زوفا گياهي خشبي و چند ساله است . منشأ اين گياه آسياي صغير گزارش شده و از درياي خزر تا درياي سياه و همچنين در مناطق شني نواحي مديترانه مي رويد . Hyssopus Officinalis چهار زير گونه دارد .مهمترين آنها زير گونه Officinalis و زيرگونه Subsp. Canescens مي باشند .
اين دو زيرگونه در اكثر نقاط جهان به خصوص در اروپاي مركزي مي رويند . سطح برگها و ساقه هاي زير گونه Officnalis كاملاً صاف چهارگوش ، مستقيم ، ارتفاع آن متفاوت و بين ۵۰ تا ۷۰ سانتي متر است . پاي ساقه ( قسمب تحتاني ) چوبي و قهوه اي رنگ و از انشعابهاي فراواني برخوردار است ، ولي قسمت فوقاني آن نرم و سبز رنگ مي باشد .
برگهاي صاف ، فاقد دندانه ، باريك ، كشيده و كم و بيش نيزه اي شكل و رنگ آن سبز روشن است . برگها به طول ۲ تا ۴ سانتي متر و به عرض ۵/۰ تا ۱ سانتي متر كه در طول ساقه به صورت متقابل ( به شكل صليب ) قرار مي گيرند. هر دو طرف پهنك پوشيده از حفره هاي محتوي اسانس است . برگهاي حاوي كوتيكول نسبتاً ضخيمي مي باشند كه از خصوصيات گياهان مناطق گرم و خشك است .
گلعا در نواحي فوقاني ساقه هايي به طول ۲۰ تا ۲۵ سانتي متر به صورت چرخه هايي مجتمع كه هر چرخه مركب از هفت تا نه گل مي باشد تشكيل مي شوند . گلها آبي ، صورتي يا سفيد رنگ هستند . رنگ گل در تركيبات تشكيل دهندة اسانس هيچ گونه تاثيري ندارد . ميوه ، فندقة چهار قسمتي و رنگ آن سياه يا قهوه اي تيره و قسمت مياني آن كمي برجسته بوده و ميوه كم و بيش به شكل مثلث است .
مقدار اسانس در پيكر رويشي زوفا متفاوت و بين ۳/۰ تا ۱ درصد مي باشد . مهمترين تركيبات تشكيل دهندة اسانس را (( پينوكامفن )) ( ۵۰ درصد ) تشكيل مي دهد ، از تركيبات مهم ديگر اسانس مي توان از (( آلفا وبتاپينن )) ، (( كامفن )) والكلهاي سزكويي ترپن نام برد .
پيكر رويشي اين گياه همچنين حاوي فلاونوئيد ، تانن ( ۵ تا ۸ درصد ) مواد تلخ ( ۳ تا ۶ درصد ) و مواد ديگري مانند (( ديوزمين )) (( هيسوپين )) و تركيبات موسيلاژي است اسانس تلخ ، تند خشك و اندكي گرم كننده است . رويش بذر زوفا در خاكهاي مرطوب و در درجه حرارت مناسب امكان پذير است . اگر بذرها در اوايل بهار كشت شوند پس از دو تا سه هفته سبز مي شوند .
چون بذرها سبك و كوچك هستند ، پس از رسيدن در فصل تابستان از گياه جدا و به اطراف پراكنده مي شوند . تعدادي از اين بذرها ممكن است در فصل پائيز و تعدادي در فصل بهار سال بعد رشد كنند از اين رو گياهان از رشد و نمو يكساني برخوردار نخواهند بود و برداشت آنها توسط ماشين با مشكل مواجه خواهد شد .
رشد اولية زوفا كند است . در سال اول رويش ، اولين گلها در اواخر خرداد و اوايل تير ماه ظاهر مي شوند گياهان از سال دوم از اوايل خرداد به گل مي روند . اگر پس از اولين برداشت ، شرايط اقليمي مناسب باشد گياهان ممكن است در اواخر تابستان ( شهريور ) مجدداً به گل بروند .ابتدا ميوه هاي قسمت تحتاني گياه مي رسند و به تدريج به طرف قسمتهاي فوقاني ساقه ادامه مي يابند . زوفا پنج تا هفت سال عمر مي كند .
خواص درماني
عمدتاً به عنوان خلط آور در برونشيت ، سرفه هاي شديد و آسم مصرف مي شود . اما ضد نفخ و قولنج هم هست و در گذشته با انجير براي رفع يبوست بكار مي رفت ، محرك تعريق در انفلونزا و سرما خوردگي است گل ها در تابستان جمع آوري مي شود .
از عصاره روغني به عنوان مرهم سينه مقدار ۱۰ قطره در ۲۰ ميلي ليتر روغن بادام يا آفتابگردان ريخته و در برونشيت و سرفه هاي شديد بكار مي برند با آويشن و اكاليپتوس به خوبي قابل تركيب است
۲. Eucalyptus glo bulus
روغن زوفا را در موارد خستگي عصبي،ماليخوليا يا اندوه شديد ۵ تا ۱۰ قطره به آب وان اضافه مي كنند
خلط آور ، ضد نفخ ، شكل دهنده عروق محيطي ، محرك موضعي ، ضد ويروس ايدز Hiv ، ضد اسپالسم
از دم كرده بخش هوايي زوفا در مراحل اوليه سرماخوردگي و آنفلوانزا محلول داغ بنوشيد ، براي ناراحتي هاي گوارشي و اختلال عصبي كار معده مفيد است .
تنتور زوفا همراه با ساير گياهان خلط آور مانند شيرين بيان ، زنجيل شاهي و آنتيون براي برونشيت و سرفه هاي مقاوم مصزف مي شود .
۴. inula spp
۵.Pimpinella anisum
شربت زوفا براي سرفه از قسمت هوايي يا گل هاي زوفا تهيه مي شود و براي سرفه هاي مقاوم و ضعف ريه با شيرين بيان يا گل ماهور مخلوط مي كنند .
۳.Glycyrrhiza ۶.Ver bascum thpsus
نيازهاي اكولوژيكي
مناطق خشك و گرم و نواحي جنوبي تپه ها ، مناطق مناسبي براي كشت زوفا مي باشند . اين گياه به خشكي مقاوم است ولي در آغاز رويش و همچنين پس از اولين برداشت به آب كافي نياز دارد . پس از اولين برداشت چنانچه شرابط اقليمي مناسب باشد به خصوص اگر آب كافي در اختيار گياه باشد ( در اواخر تابستان ) گياهان مجدداً به گل مي روند .
زوفا به خاك خاصّي نياز ندارد و تقزيباً در هر نوع خاك حتي خاكهاي شني و تهي از مواد و عناصر غذايي رشد مي كند .
براي كشت اين گياه مي توان از مناطق بياباني استفاده كرد . در سطوح وسيع كشت از خاكهايي با بافت متوسط كه حاوي تركيبات كلسيم هستند بايد استفاده كرد . ماسه هاي بسيار نرم ( ماسه هاي بادي ) و خاكهاي اشباع از آب براي كشت زوفا مناسب نيستند .
(( PH )) خاك براي زوفا بين ۵ تا ۵/۷ مناسب است .
تناوب كاشت
زوفا پنج تا هفت سال عمر دارد . در اين مدت تمام نيازهاي گياه توسط زميني كه در آن كشت مي شود بايد برطرف گردد . از اين رو انتخاب زميني مناسب براي كاشت اين گياه ضرورت دارد .
علفهاي هرز در رشد ، نموّ و مقدار مواد مؤثّره زوفا تاثير منفي بر جاي مي گذارد . مبارزه با علفهاي هرز در طول رويش گياه ضروري است . زوفا را با گياهاني مانند غلات ، خردل و ذرّت مي توان به تناوب كشت كرد . كاشت اين گياه در زمينهايي كه به مقدار زيادي از علف كشهاي يا ماده مؤثرة تريازين استفاده شده است مناسب نيست .
تناوب كشت زوفا با گياهاني كه بذر آنها پس از رسيدن به اطراف ريزش مي كنند ( مانند رازيانه ، گشنيز … ) و همچنين تناوب با گياهان ريشه اي ( مانند يونجه ، شبدر و … ) مناسب نيست . زيرا اين گياهان در گسترش بيماريها مؤثرند .
زوفا را مي توان چهار تا پنج سال متوالي در يك قطعه زمين كشت كرد . پس از اين مدت بايد با گياهان مناسب به تناوب كشت شود.
موادّ و عناصر غذايي مورد نياز
زوفا را مي توان در هر نوع خاكي حتي خاكهاي تهي از مواد و عناصر غذايي كشت كرد . ولي براي كشت در مقياس وسيع و افزايش مواد مؤثره عناصر و مواد غذايي كافي در خاك ضرورت دارد . افزودن كودهاي حيواني به زمينهايي كه زوفا كشت مي شود مناسب نيست ، ولي كتربردهاي كودهاي شيميايي به مقادير مناسب ، در توليد مواد موثره تاثير فراواني دارد . قبل از كاشت و در فصل پائيز همراه با شخم توصيه مي شود ۶۰ تا ۸۰ كيلوگرم در هكتار اكسيد فسفر ، ۶۰ تا ۸۰ كيلوگرم در هكتار اكسيد پتاس به خاك اضافه شود . فصل بهار قبل از كشت ۴۰ تا ۵۰ كيلوگرم در هكتار ازت بايد به خاك اضافه شود .
با افزايش سن گياه نياز آن به ازت زياد مي شود . به طوري كه افزودن كودهاي ازت به خاك گياهان چند ساله سبب بهبود رشد و افزايش كميّت و كيفيّت مواد مؤثرة زوفا مي شود . مقدار ازت به شرايط اقليمي رويش گياهان بستگي دارد از اين رو هر سال در فصل بهار ۶۰ تا ۹۰ كيلو گرم در هر هكتار ازت بايد به صورت سرك در اختيار گياهان قرار گيرد . محلولهاي غذايي سبب تسريع در رشد ، افزايش عملكرد پيكر رويشي ، و افزايش مواد مؤثرة زوفا مي شوند.
آماده سازي خاك
پس از برداشت گياهاني كه با زوفا تناوب كشت شده اند بايد بقاياي آنها را جمع آوري كرد . فصل پائيز پس از افزودن كودهاي شيميايي بايد شخم عميقي زده شود . در فصل بهار بستر خاك را بايد براي كشت گياه آماده كرد .
هنگام كاشت ، خاك بايد مرطوب و زمين فاقد هرگونه پستي و بلندي باشد . بدين جهت شخم در فصل بهار مناسب نيست زيرا از رطوبت خاك بشدت كاسته مي شود و رويش گياهان با مشكل مواجه مي سازد .
تاريخ و فواصل كاشت
اوايل بهار ( نيمه دوم اسفند ) زمان مناسبي براي كشت زوفاست . تأخير در كاشت مناسب نيست و سبب كاهش جوانه زني بذرها مي شود . فاصله بين رديفها به روش برداشت محصول و نوع ماشينهاي برداشت بستگي دارد و معمولاً بين ۵۰ تا ۷۰ سانتي متر مناسب است .
عمق بذر زوفا در موقع كاشت بايد يك تا دو سانتي متر باشد . كشت در اعماق بيشتر مناسب نيست ، زيرا نه تنها تمام بذرها سبز نمي شوند بلكه سبب عدم يكساني در جوانه زني آنها گشته و برداشت مكانيزه را با مشكل مواجه مي كند . تعداد بذر در هر متر طول رديف ۱۲۰ تا ۱۵۰ عدد و مقدار بذر براي هر هكتار زمين به كيفيت آن بستگي دارد و بين سه تا پنج كيلو گرم مناسب است . تراكم مطلوب ۷۰ هزار بوته در هكتار است .
روش كاشت
از آن جايي كه بذرهاي زوفا قوة رويشي مناسبي دارند ، كشت مستقيم در زمين اصلي نتايج مطلوبي داشته و در اكثر كشورها براي كشت زوفا از اين روش استفاده مي شود . كشت زوفا به صورت رديفي و با استفاده از رديف كار انجام مي گيرد پس از كاشت ، زمين را بايد آبياري كرد .
چنانچه اين گياه در شيبها كشت مي شود ، جهت رديفها بايد برخلاف جهت شيب زمين باشد . در گذشته در برخي از كشورها تكثير زوفا به روشهاي غير مستقيم ( كشت در خزانه ) و يا حتي به روش رويشي انجام مي گرفته است . ولي در حال حاضر در اكثر كشورهايي كه اين گياه كشت مي شود براي تكثير ، از روش مستقيم استفاده مي شود .
مراقبت و نگهداري
مبارزه شيميايي با علفهاي هرز به تنهايي كافي نيست و وجين مكانيكي به همراه استفاده از علف كشها بسيار مناسب است . قبل از كاشت و يا پس از كاشت و قبل از رويش بذر مي توان از علف كش مركازين به مقدار سه تا چهار كيلوگرم در هكتار به صورت محلول پاشي استفاده كرد . اين علف كش پس از دو ماه اكثر علفهاي هرز زمين را از بين مي برد .
چنانچه فصل بهار هوا گرم و كم باران باشد كاربرد علف كش مركازين مناسب نيست و تاثير نامناسبي روي زوفا خواهد داشت . در اين صورت قبل از رويش گياهان مي توان از علف كش يك درصد گلون و يا گراماكسون به صورت محلول پاشي عليه علفهاي هرز استفاده نمود .
در سال اوّل رويش هنگامي كه ارتفاع گياهان به ۱۰ تا ۱۵ سانتي متر برسد ، مي توان از علف كش آفالون به مقدار ۱ تا ۵/۱ كيلوگرم در هكتار يا مركازين به مقدار ۵/۱ تا ۳ كيلوگرم در هكتار استفاده كرد .
براي مبارزه با علفهاي هرز گياهان چند ساله ( از سال دوم به بعد ) در اوايل بهار ، قبل از رويش مجدد گياهان مي توان از لف كش مركازين به مقدار پنج تا شش كيلوگرم در هكتار استفاده نمود .
سانتي متر مي رسد مي توان از علف كش آفالون به مقدار ۵/۱ تا ۵/۲ و يا مركازين به مقدار دو تا چهار كيلوگرم در هكتار به صورت محلول پاشي استفاده كرد .
كاربرد علف كش سيس ۶۷ به مقدار ۲۰ كيلوگرم در هكتار يا كاراگارد به مقدار پنج تا هفت كيلوگرم در هكتار عليه علفهاي هرز چند ساله كه داراي ريزوم ، پياز يا غده هستند نتايج مطلوبي به دنبال دارد . پس از استفاده از اين علف كش ممكن است رشد و نمو زوفا كمي كند شود . ولي گياهان پس از مدتي به رشد مطلوب و عادي خود ادامه مي دهند . در زمينهايي كه زوفا كشت مي شود ممكن است .
گياهاني مقاوم به علف كشها وجود داشته باشند . اين گياهان نه تنها رشد زوفا را دچار مشكل مي سازند بلكه بر كيفيّت اسانس زوفا تاثير منفي مي گذارد . از اين رو لازم است خاك فواصل بين رديفها و حتي المقدور گياهان را برگردان كرد ، تا علاوه بر وجين علفهاي هرز مقاوم ، تهويه خاك نيز انجام گيرد . اين عمل سبب تسريع در رشد و نمو زوفا مي شود .
اخيراً براي مبارزه با علفهاي هرزي كه به علف كشها مقاوم شده اند پس از اولين برداشت از محلول رگلون يك درصد استفاده مي شود ( از اين علف كش براي علفهاي هرز زوفاهاي چند ساله استفاده مي شود ) . چنانچه استفاده از مركازين در فصل بهار امكان پذير نباشد اوايل اُرديبهشت ماه مي توان از داكتال به مقدار ۲۰ كيلوگرم در هكتار استفاده كرد.زمان مناسب راي وجين مكانيكي علفهاي هرز ايام گلدهي است.سوزاندن علفهاي هرز نيز در بعضي مواقع نتايج مطلوبي به همراه دارد سفيدك پودري يكي از بيماريهاي قارچي است كه خسارت سنگيني را به محصول وارد مي كند . از نشانه هاي اين بيماري سفيد شدن سطح برگهاست كه در نهايت منجر به مرگ گياه مي شود .
برخي آفتها ( مانند تريپس ) ممكن است صدمه هاي سنگيني به گياه وارد آورند . اين آفتها سبب چروكيده شدن برگها و كاهش محصول مي شوند . براي مبارزه با آنها قبل از گلدهي از آفت كشهايي كه موادّ مؤثرة آنها را ديكلرفوس ( ۱/۰ درصد ) ، دي متوات ( ۱/۰ درصد ) و يا موينفوس ( ۱/۰ – ۲ درصد ) تشكيل مي دهند مي توان استفاده نمود .
برداشت محصول
اگر هدف از كاشت زوفا استفاده از پيكر رويشي آن براي ادويه باشد ، اوايل گلدهي بايد برداشت شوند . اگر به منظور استخراج اسانس كشت شده باشند ، گياهان را در مرحلة گلدهي كامل ( اوايل تابستان ) بايد برداشت كرد .
برداشت اندامهاي مورد نظر گياه بايد از ناحيه فوقاني ساقه هاي چوبي صورت گيرد . چنانچه ساقه هاي چوبي با ساير قسمتهاي مورد نظر مخلوط شوند نقش موثري در كاهش كيفيت اسانس زوفا دارد . اگر هنگام برداشت ، هوا خشك باشد و آفتاب شديد نتابد ، پيكر رويشي برداشت شده را مي توان براي مدتي روي زمين قرار داد و پس از كاهش رطوبت ، آنها را به خشك كن منتقل كرد . دماي مناسب براي خشك كردن پيكر رويشي با استفاده از خشك كنهاي الكتريكي ۳۰ تا ۳۵ درجه سانتيگراد است . اندامهاي خشك شده را بايد بسته بندي و در مكان مناسب انبار كرد .
عملكرد پيكر رويشي در سال اول دو تا سه تن در هكتار و در سال دوم شش تا ده تن در هكتار ( وزن تازه گياه ) كه از آن به ترتيب ۴/۰ تا ۸/۰ و ۵/۱ تا ۲ تن پيكر رويشي خشك حاصل مي شود . از هر هكتار زوفاي كشت شده ۸ تا ۱۵ كيلوگرم اسانس استحصال مي شود .
جمع آوري بذر
در اواخر تابستان ( اوايل شهريور ) هنگامي كه بيش از ۷۰ تا ۸۰ درصد بذرها رسيدند زمان مناسبي براي جمع آوري بذر زوفاست . خشك كردن بذرها با استفاده از خشك كنهاي الكتريكي بايد با دقت انجام گيرد .
زيرا غفلت ( درجة حرارت زياد يا باقي ماندن بذرها براي مدت زيادي در خشك كن ) به شدت سبب كاهش قوّة رويشي بذرها مي شود . از اين رو توصيه مي شود يذرها به همراه پيكر رويشي خشك شوند سپس بذرها را بوجاري ، تميز و بسته بندي كرده و در جاي خشك و خنك نگهداري شوند (۵ ).
عملكرد بذر متفاوت است و به شرايط اقليمي محل رويش گياه بستگي داشته و بين ۳/۰ تا ۶/۰ تن در هكتار مي باشد.
