مسجد جامع و آرامگاه شیخ عبدالصمد در نطنز

http://rasekhoon.net/_WebsiteData/Ar...ar/13/3042.jpg

از شاهکارهای دوره ایلخانیان
معرفی
پیرامون کرکس کوه یکی از نواحی خوش آب و هوای اصفهان بنام نطنز قرار دارد که از شمال به آران و بیدگل و کاشان و از جنوب به اصفهان و از شرق و شمال شرقی به اردستان و از مغرب به قمصر و جوشقان و میمه محدود می باشد.

.

در ورای باغستان های سرسبز مرکز شهر مناره ای سر به فلک کشیده و گنبدی هرمی شکل در کنار آن قرار دارد. این مناره بخشی از مجموعه مسجد جامع و آرامگاه عالم ربانی و عارف سده هشتم هجری قمری شیخ نورالدین عبدالصمد اصفهانی نطنزی و سردر خانقاه او می باشد و آثار بجای مانده در نوع خود بی همتاست. این مجموعه که شامل شبستان هشت ضلعی گنبدار مسجد و آرامگاه شیخ عبدالصمد و سردر خانقاه و مناره مرتفعی است به استثنای شبستان کنبدار که از بناهای دوره دیلمی است. بقیه مربوط به دوره ایلخانان مغول می باشد که در فاصله سالهای 407 تا 527 هجری قمری بنا گردیده است.
در مجموعه ناصری نسخه خطی (2) پس از آوردن شرحی درباره اوضاع طبیعی و جغرافیایی نطنز از مسجد جامع یا مسجد جمعه چنین یاد کرده است.
از آثار قدیم نطنز مسجدی دارد بنام مسجد جامع که در دالان مسجد مناری ساخته شده که در اغلب شهرهای ایران چنین مناری ساخته نشده و در سفرنامه تهران به شیراز نظام الملک (3) نیز شرحی درباره این مجموعه مندرج است. نظام الملک و همراهان روز 21 شوال 6131 هجری قمری با کالسکه از تهران حرکت و پس از پانزده روز جمعه 72 شوال به ده آباد نخستین آبادی نطنز وارد می شوند و از آنجا به خالدآباد و بادرود می روند. صبح شنبه 82 شوال از بادرود به خفر و تصمیم می گیرند که از شهرستان نطنز بازدید نماید و از مجموعه مسجد جامع بازدید می نمایند.

وضع کنونی مسجد جامع

مسجد کنونی از شبستان هشت ضلعی گنبد داری که بر صحن است و چهار ایوان اصلی و نمازخانه و دهلیزهایی که اضلاع صحن را به یکدیگر می پیوندند تشکیل گردیده و مصالح بکار رفته در آن، آجر و آهک و پوشش گچ می باشد.
مسجد دارای سه ورودی است. یکی جنوبی و دو شمالی که ورودی های شمالی حیاط بوده ولی ورودیهای جنوبی دالان به نسبت وسیعی است به طول 28 / 61 که با دوازده پله وسیع به سطح کوچه جنوبی می رسد و این اختلاف سطح موجب گردیده که بخش جنوبی مسجد در گودی قرار گیرد.
مسجد به سال 407 هجری قمری به دستور خلیفه فرزند حسین ماستری و به کوشش شمس الدین محمد بن علی نطنزی بنا گردیده است. ورودی جنوبی مسجد دارای طاق یا سردر نسبتا مرتفعی است که علاوه بر ورودی طرفین آن را دو طاقنمای تزئینی فراگرفته و کتیبه مورد اشاره به طور کمربندی بالای در ورودی و دو طاقنمای مذکور قرار گرفته است. ستونهای دو طرف سردر که آجری است و بخشی از آن مورد مرمت قرار گرفته شامل دو طاقنمای تزئینی در دو طبقه است که در فاصله بین طاقنماهای زیر و رو سنگ نبشته ای نصب شده است. سنگ نیشه سمت چپ فرمان شاه عباس اول و سمت راست دستوری است از شاهزاده حسام السلطنه قاجار و سردر دارای در چوبی منبت کاری است که به سوی پاکان ها و راهروی وسیع پشت آن باز می شود و در اثر تماس با آفتاب و سایر عوامل جوی بیشتر نقوش منبت و خطوط آن محو یا ریختگی پیدا کرده است و راهرو ورودی جنوبی از سطح کوچه پایینتر و با 10 پله به کف آن می رسند. دالان ورودی جنوبی از طریق پلکانی از یک سو به بام و از سوی دیگر به اطاق پشت آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد و توسط راهروهای فرعی به شبستان بزرگ آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد و توسط راهروهای فرعی به شبستان بزرگ آرامگاه شیخ عبدالصمد و حیاط مسجد و حیاط خلوت اتصال دارد.
صحن مسجد فضای مربعی شکل به طول60 / 41متر که در چهار سوی آن چهار ایوان بزرگ شبستان های بزرگ و کوچک و راهروهایی چند بنا گردیده است.
در میان فضای گودی است که با هشت پله وسیع به کنار قنات آبی پایان می گیرد که نه تنها آب مورد نیاز ساکنین پیرامون مسجد را در سابق تأمین می نمود بلکه با وجود پیدایش و گسترش شبکه آب لوله کشی هنوز نیز آب این قنات جهت آشامیدن مورد استفاده می گیرد. ایوان های مسجد دارای طول و عرض مساوی نبوده و این اختلافات بستگی به موقعیت آن ها در طرح بنا دارد.

مناره مسجد

مناره بلند و زیبای مسجد به واسطه سبک جالب و تزئینات کاشی به ویژه کتیبه فیروزه ای آن بسی ارزشمند و قابل توجه می باشد. این مناره که به ارتفاع 02 / 73 متر (تا سطح بام) و محیط متر و دارای 811 پله مارپیچی است که مابین در سفید مسجد و سردر کبود خانقاه بنا شده است و به وسیله شبستان طاق داری که سطحش با آرامگاه شیخ عبدالصمد مساوی است به سایر بناها متصل گردیده است. این شبستان در اواخر قرن چهارم هجری (4) بنا شده است.
چون محور آرامگاه نسبت به مسجد انحراف داشته است برای اینکه بتوانند پله های ورودی بام را که از جهتی پله های مناره نیز محسوب می گردد بسازند ناچار شبستان منحرف شده است. مهمترین زیبایی آن در رنگ آمیزی است مخصوصا در وسط این ابنیه یعنی در روی تنه منار کتیبه تاریخی قشنگی به خط ثلث برجسته بر قطعه ای از کاشی فیروزه ای نقش بسته است. (5) در انتهای ایوان جنوبی دو ورودی تعبیه که ایوان را به شبستان آن متصل می کند. این شبستان هشت ضلعی که گنبدی آجری بر آن استوار گردیده جزئی از مجموعه احداثی دوره ایلخانان مغول است.
سازمان ملی حفاظت آثار باستانی دفتر فنی استان اصفهان در گزارش (6) خود گنبد آجری مسجد جامع چنین آورده است.
درباره گنبد آجری بزرگ مسجد جامع نطنز به دو موضوع بسیار مهم اشاره می شود.
1- این گنبد در سال 983 هجری بنا شده است و قدیمی ترین گنبد تاریخ دار در منطقه به شمار می آید.
2- اینکه به احتمال زیاد گنبد دارای رواقی بوده است که اطراف آن داشته است و ساختمان گنبد و رواق به صورت منفرد بنا گشته است.

آرامگاه شیخ عبدالصمد

در سمت غرب دهلیز ورودی در چوبی نوسازی به چشم می خورد که حدفاصل راهرو و شبستان نوسازی است که بر خرابه های پشت سر در خانقاه بنا گردیده است. پس از ورود به شبستان مذکور در سمت چپ در چوبی مشبکی است که در پشت آن آرامگاه شیخ عبدالصمد عارف بلند یا قرن هفتم هجری قرار دارد.
آرامگاه شیخ مکانی مربع شکل به اضلاع 09 / 5 متر با چهار طاقچه عمیق مستطیلی با عرض 41 / 2 و عمق 86 / 0 متر در چهار سمت بر محور بنا و طاقچه های کم عمق کوتاه و مستطیلی در مجاورت زوایاست. قسمت پایین تر دیوار از کاشی به ارتفاع حدود 5 / 1 متر پوشانده که اکنون جز تعدادی کاشی ساده چیز دیگری به جای نمانده است. با توجه به شکل جای کاشی ها معلوم می گردد که آن ها ستاره ای شکل بوده و به گفته پروفسور گدار ازاره مقبره پوششی از ستاره شکل با تلالو فلزی داشته که یک در میان کاشی فیروزه فام ساده در آن بکار برده بوده اند. (7)
از نکات فنی قابل توجه این آرامگاه که به سال 707 هجری قمری پایان گرفته است متوازی نبودن محور اصلی بقعه با محور مسجد است که در حدود ده درجه انحراف دارد و به گفته پروفسور گدار این انحراف به قدری است که نمی توان آن را منسوب به اشتباه طرح ریزی دانست. از آنجا که هیچ سبب مادی نمی توان برای وقوع این انحراف غیر طبیعی یافت باید تصور کنیم که قبله شناسی در آغاز ساختمان مسجد با قبله شناسی در موقع بنای مقبره متفاوت بوده است. بعلاوه برای دخول به مقبره مذکور باید از مدخلی کج و معوج و تنگ گذشت.
در مقابل جای محراب کاشی ضریح چوبی مشبک نسبتا بلندی قبر شیخ عبدالصمد را احاطه کرده که بر پیشانی شمالی آن کتیبه ای درج گردیده است (8) . روی قبر برجسته شیخ الصمد را پوششی از کاشی های خشتی فراگرفته که تعدادی از آن ریختگی پیدا کرده است. بر لوح سنگی نصب شده در سمت بالای قبر به خط نستعلیق برجسته کنده کاری شده است: «هوالغفور الرحیم الرحمن» و در ذیل آن صلوات چهارده معصوم.

خانقاه شیخ عبدالصمد

زیباترین بخش مجموعه را سردری با پوشش کاشی داری نقوش و طرح های گوناگون به نام سردر خانقاه تشکیل می دهد و چنین به نظر می رسد که پس از ساختن مسجد به سال 407 و بقعه شیخ عبدالصمد به سال 707 کار بنایی را ادامه و به ساختن خانقاهی پرداخته اند که متأسفانه جز درگاه با سردری که به ساختمان مسجد اتصال دارد اثر دیگری از آن بجای نمانده است که این سردر از آجر ساده ساخته شده و در بعضی قسمت ها کاشی با لعاب فیروزه و لاجورد به کار برده اند و نمونه زیبایی از بناهای کبود رنگ دوره مغولی است. کتیبه بزرگی به عرض 54 سانتی متر به خط ریحان دارد که بطور برجسته بر متن کاشی های فیروزه ای به دور درگاه می گردد.

نقش کاشی های مناره و کتیبه پایه آن

1- مناره داری نقش لوزی از کاشی معقلی است که تمام سطح بدنه مناره با استثنای کتیبه های کمربندی و نعلبکی های اول و دوم را فراگرفته است.
2- نعلبکی نخستین دارای نقش مقرنس نیم کاسه و نعلبکی انتهایی که با فاصله ای محاط در نعلبکی نخستین است نیز دارای نقش مقرنس است. (9)
3- پشت نعلهای طاق نمای حاوی کتیبه مناره نقش ش و چهار ضلعی (10)
4- زیر کتیبه صدیق اکرم نقش سوسن.
5- حاشیه کمربندی که زیر نقش سوسن تا بالای کتیبه صدیق اکرم یعنی لبه نمای هلالی را احاطه نموده نقش چهار لنگ گردان (11)
6- زیر کتیبه کمربندی که به صورت لچکی یا پشت بغل است نقش شش و تکه (12)
7- ذیل لچکی های فوق که طرح درگاهی را جلوه گر ساخته و دو لوحه کاشی یکی به مضمون امیرکبیر جلال الدین عبداله عزه اله و دیگری بمساعی ........ اللهم کمال الدین محمد جزاء الله خیرا در متن آن جاسازی شده نقش شش و طبل
8- دو ستون کاشی استوانه مانند طرفین کتیبه کمربندی، نقش هشت و طبل چهار لنگه دار
9- سر ستون های دو ستون فوق الذکر نقش طرح سرمه دان
این سر ستون ها علاوه بر نقش طرح سرمه دان در بخش بالای یخی آن سه کلمه الله و در ذیل یخی در طرفین دو کلمه علی و در وسط کلمه محمد به چشم می خورد.

تزئینات بناهای مجموعه مسجد جامع و آرامگاه شیخ عبدالصمد

مسجد و آرامگاه شیخ الصمد که به فاصله زمانی کمی (407 و 707 هجری قمری) ساخته شده اند. با تمام عظمتی که واجد آن می باشند تماما از گچ اندود شده اند و فاقد هر گونه تزئینات کاشی کاری می باشند و تزئینات آن ها منحصر به تعدادی نوشته روی گچ و یا گچ بری ها می باشد و در حال آن که قسمت بیرونی این مجموعه یعنی سردر خانقاه و مناره و پایه آن که در فاصله سالهای 617 تا 527 ساخته شده اند. سراسر از آجر کاشی آن هم به طرز بدیع و شگفت انگیزی پوشیده شده است. در حال حاضر این بنای عظیم تاریخی احتیاج به حفظ و مرمت و احیا دارد.

پی نوشتها :

1) مدیر امور فرهنگی
2) نوشته حسین بن محمد ابراهیم خان اصفهانی مشهور به تحصیلدار به سال 1294 هجری قمری - صفحه 644 نسخه موجود در کتابخانه کاخ گلستان
3) به نقل از جلد 13 فرهنگ ایران زمین صفحه 188
4) در زمان ابوجعفر علاالدوله کاکویه حاکم اصفهان کرده است.
5) کتاب آثار ایران جلد اول صفحه 38 (ترجمه رشید یاسمی)
6) گزارش سال 1353 هجری شمسی
7) جلد اول کتاب آثار ایران ترجمه رشید یاسمی صفحه 41
8) اکثر مورخین در گذشته شیخ نورالدین را سال 699 هجری قمری ذکر کرده اند
9) قطارهای نعلبکی اول و دوم مناره سال ها پیش بتدریج فروریخته بود و هر سال در اثر فرسایش و نفوذ آب باران و برف صدمه بیشتری می دید. ولی در سال 1356 توسط دفتر فنی سازمان حفاظت آثار باستانی اصفهان مرمت گردید.
10) shesh vatchahreh soli
11) tchaharlangeh garden
12) shesh vatokke
13) به نقل از گفته های آقای محمود ماهر النقش در روز یکشنبه 14 / 3 / 1357
14) کتاب میراث فرهنگی نطنز - اثر سید حسین اعظم واقفی

منابع:
1- آثار ایران مقدمه درباره نطنز نقل از رساله پایان نامه دکتر سید مهدی غروی نطنزی صفحه 105
2- کتاب آثار تاریخی کاشان و نطنز تألیف آقای حسن نراقی
3- کتاب میراث فرهنگی نطنز تألیف سید حسین اعظم واقفی صفحه 51
4- جلد اول کتاب آثار ایران تألیف آندره گدار ترجمه رشید یاسمی
5- کتاب اصول عملی ساختمان نوشته محمود ماهر النقش
6- کتاب معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانیان نوشته دونالد ویلبر و ترجمه عبداله فریار