تجزیه ایران و روابط ایران و شوروی پس از جنگ جهانی دوم (2)
تجزیه ایران و روابط ایران و شوروی پس از جنگ جهانی دوم (2)
کرملین ، به طرز جنون آوری به زیاده خواهی های خود ادامه می دهد ، آمریکا تنها قدرت اتمی جهان در سال 1946 است ، آمریکا برای شوروی تذکر جدی می فرستد که نیروهایش را از ایران خارج کند ، شوروی بدون کوچکترین توجهی ، حتی نیروهایش را به سمت تهران به حرکت در می آورد . پرزیدنت ترومن برای شوروی اولتیماتوم می فرستد . خطر جنگ جهانی سوم درست شش ماه پس از تسلیم دولت ژاپن ، جهان را تهدید می کند .
سری مقالات ایران پس از جنگ جهانی دوم :
1 - تجزیه ایران و روابط ایران و شوروی پس از جنگ جهانی دوم (1)
2 - تجزیه ایران و روابط ایران و شوروی پس از جنگ جهانی دوم (2)
3 - تجزیه ایران و روابط ایران و شوروی پس از جنگ جهانی دوم (3)
4 - روابط ایران و انگلستان پس از جنگ جهانی دوم
5 - روابط ایران و آمریکا پس از جنگ جهانی دوم
************************************************** ***********************
تجزیه ایران و روابط ایران و شوروی پس از جنگ جهانی دوم (2)
ماجرای کموسیون سه جانبه (پیشنهاد بوین)
ابراهیم حکیمی ، نخست وزیر ضمن ارسال پیام هایی به رهبران سه کشور بزرگ ، جریان را به اطلاعشان رساند و چون در همان هنگام ، دومین نشست وزیران امور خارجه در مسکو تشکیل شده بود ، ابراز تمایل کرد که شخصا به پایتخت شوروی برود . اما کرملین اعتنایی به این تقاضا نکرد و با پیشنهاد تشکیل کمیسیون به منظور تحقیق محلی و یافتن راه حلی برای این مسئله پیچیده که لندن و واشینگتن عنوان کرده بودند ، نیز مخالفت ورزید .
ماجرای تشکیل کمیسیون سه جانبه از این قرار بود که دولتین آمریکا و انگلیس یک طرح یازده ماده ای به کنفرانس مسکو تسلیم کردند که ایران را تا حد یک مستعمره کاهش می داد . کمیسیون می توانست در یکایک کارهای ایران به دولت ایران دستور بدهد . این پیشنهاد از سوی ارنست بوین ، وزیر خارجه وقت انگلستان مطرح شده بود .
این پیشنهاد ، بصورت محرمانه به دولت ایران ابلاغ شد و دولت حکیمی پنهان از مردم برای به کار بستن آن گردن نهاد و فقط پیشنهاد کرد ، علاوه بر سه نماینده دولت های آمریکا و انگلیس و شوروی ، دو نماینده هم از ایران بر کمیسیون افزوده شوند . لیکن ناگهان با انتشار خبر تشکیل این کموسیون از رادیو لندن و نوشتن روزنامه ها در ایران ، مردم آگاه شدند و دکتر مصدق از جایگاه نمایندگی مجلس ، بر ضد این کمیسیون به پا خاست .
مصدق سخنرانی را انجام داد که رسوا کننده کامل طرح این کمیسیون بود و این طرح به علت مخالفت های شدید داخلی و کنار کشیدن شوروی ، در نطفه نابود شد . مصدق این قرارداد را با قرارداد های معروف 1907 و 1919 مقایسه کرد و گفت این پیشنهاد دلیل بر تبانی سه دولت بر سر ایران است و تاریخ نشان داده است آن روز که سه دولت با هم متفق شدند ، کار ما تمام است .
مهندس غلامعلی فریور ، یکی از نمایندگان مجلس شورای ملی هم پیشنهاد بوین را ، پیشنهاد خانمان بر اندازی برای ملت ایران ، ارزیابی کرد . سرانجام ، دولت حکیمی در 30 دی ماه ، به تقی زاده سفیر ایران در لندن دستور داد شکایت ایران از شوروی را تسلیم دبیرکل موقت سازمان ملل متحد بکند و روز بعد استعفا داد .
شکایت ایران از شوروی به سازمان ملل متحد
عدم موفقیت کنفرانس مسکو در یافتن راه حلی برای مساله ایران ، باعث شد که حسن تقی زاده ، رئیس هیات نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد ، با موافقت حکیمی و توصیه دولتین آمریکا و انگلستان ، نامه ای به دبیرخانه شورای امنیت تقدیم و تقاضا کند که به شرایط تحمل ناپذیر سیاسی و اقتصادی ایران که بر اثر حضور قوای خارجی به وجود آمده است ، رسیدگی شود . در این نامه صراحتا به مداخله دولت شوروی در امور داخلی ایران اشاره شده است .
نظر به اینکه شکایت ایران از شوروی ، نخستین موضوعی بود که در شورای امنیت مطرح می شد ، محافل سیاسی و مطبوعاتی جهان توجه خاصی به آن معطوف داشتند که عملکرد این سازمان نو بنیاد چگونه خواهد بود .
آندره ویشنیسکی ، رئیس هیات نمایندگی شوروی ، نفوذ خود را برای جلوگیری از طرح شکایت ایران به کار بست . وی اعلام کرد که مسائل آذربایجان و کردستان هیچ ارتباطی با حضور قوای شوروی ندارد . در نهایت سازمان ملل در 10 بهمن 1324 ، قطع نامه ای را به تصویب رساند که به موجب آن از طرفین دعوی خواسته شد ، سریعا مذاکرات خود را شروع کنند و نتیجه را به اطلاع شورای امنیت برسانند .
دولت جدید را قوام تشکیل می داد که سیاستمداری سالخورده بود و در منطقه اشغالی شوروی املاک وسیعی داشت و چنین وانمود می کرد که نظر مساعدی نسبت به مسکو دارد . سرانجام شورای امنیت قطعنامه ای را تصویب کرد که به موجب این دو دولت مکلف بودند ، مذاکرات خود را بصورت مستقیم پیش ببرند . قوام هم وقت را تلف نکرد و در 29 بهمن همان سال ، با هیاتی رهسپار مسکو شد ، اما قبل از رفتن زمینه را برای پاکسازی ارتش و شهربانی از عناصر مشهور به طرفداری از انگلیس ، فراهم کرد و اجازه بازگشایی کلوپ حزب توده که از زمان دولت صدرالاشراف ، تحت اشغال ژاندارمها بود ، را صاد کرد که این عمل به منظور چراغ سبزی برای شوروی به شمار می رفت .
زیاده خواهی استالین و خطر جنگ جهانی سوم
قوام در مسکو به مذاکره می نشیند و استالین در شرایط خود را به شرح زیر اعلام می کند :
در صورت شناسایی خود مختاری آذربایجان و موافقت با تشکیل شرکت مختلط ایران و شوروی برای بهره برداری از نفت شمال ایران ، ارتش سرخ استانهای مرکزی ایران را ترک خواهد گفت ، اما تا هر وقت که مقتضی بداند ، استان های شمالی ایران را در اشغال خواهد داشت .
آمریکا تا پایان سال 1945 تمامی نیروهای خود را از ایران خارج کرده بود و انگلستان اعلام کرد باقی نیروهایش را حداکثر تا دوم مارس 1946 از ایران خارج خواهد کرد . واشینگتن اعلام کرد که سفیر آمریکا در مسکو طی یادداشتی ، از دولت شوروی دعوت کرده است که نیروهای خود را هر چه زودتر از ایران فرا بخواند . شوروی نه تنها به این هشدار ترتیب اثر نداد ، بلکه در تاریخ نهم مارس در حالیکه قوام بدون پذیرش توقعات استالین ، عازم ایران بود ، شوروی نیروهایش را به سمت تهران به حرکت در می آورد .
هنوز شش ماه از تسلیم ژاپن نگذشته بود ، اما خطر جنگ جهانی ای دیگر ، دنیا را تهدید می کرد . در تاریخ 29 اسفند ، یک ماه پس از مذاکرات قوام در مسکو ، ایران بار دیگر به سازمان ملل متحد شکایت می کند و باقی ماندن نیروی های ارتش سرخ را در ایران ، تهدیدی برای صلح جهان می داند .
کرملین به قوام فشار می آورد که طرح شکایت خود از شوروی را پس بگیرد ، اما دولت ایالات متحده اعلام می کند که هرگاه ایران شکایتش را پس بگیرد ، دولت آمریکا ، فورا آن شکایت را مطرح خواهد ساخت .
گرومیکو ، نماینده شوروی در سازمان ملل متحد در 7 فروردین سال 1325 ، که موفق به بی اساس خواندن شکایت ایران یا به تعویق افکندن آن نشده بود ، اعلام کرد از آن تاریخ به بعد در مذاکرات شورای امنیت مربوط به ایران شرکت نخواهد کرد . دولت شوروی حفظ صورت ظاهر می کرد ، زیرا بخوبی فهمیده بود که آمریکایی ها اهل مماشات نیستند .
در 21 مارس سال 1946 ، پرزیدنت ترومن به مارشال استالین پیامی اولتیماتوم مانند ارسال می کند و می گوید که اگر ارتش شوروی تا هفته دیگر شروع به تخلیه ایران نکند و تا شش هفته دیگر نیروهای خود را از خاک ایران بیرون نبرد ، ارتش آمریکا به ایران مراجعت خواهد کرد .
آمریکا ، تنها کشور دارنده بمب اتم در آن دوران در دفاع از ایران و جلوگیری از افتادن ایران در چنگال کمونیسم ، جدی و مصمم به نظر می رسید ، رادیو مسکو در فرودین سال 1325 اعلام می دارد که اگر اتفاق غیر مترقبه ای نیفتد ، ، تخلیه کامل ایران از ارتش سرخ تا شش هفته دیگر خاتمه خواهد یافت .
دو روز بعد سادچیکوف ، سفیر جدید شوروی در تهران به قوام اطلاع می دهد در صورتیکه با تشکیل یک شرکت مختلط نفت ایران و شوروی (با سهم 51% شوروی و 49% ایران) ، موافقت کند و با رهبران حکومت خودمختار آذربایجان ترتیبات مسالمت آمیزی بدهد ، نیروهای روسی تا 19 اردیبهشت سال 1325 ، خاک ایران را تخلیه خواهند کرد . قوام هم موافقت مشروط خود را بدین شرط که تشکیل شرکت مختلط نفت ، به تصویب مجلس پانزدهم برسد که ظرف هفت ماه پس از تخلیه کامل خاک ایران تشکیل خواهد شد ، اعلام کرد .
معاهده قوام - سادچیکوف و خروج قوای شوروی از ایران
در 15 فروردین سال 1325 ، مذاکرات ایران و شوروی به معاهده قوام - سادچیکوف ختم می شود :
1 - قسمت هایی از ارتش سرخ از تاریخ 4 فروردین در ظرف یک و نیم ماه ایران را تخلیه می کنند .
2 - قرار داد ایجاد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی و شرایط آن از تاریخ 24 مارس تا انقضاء مدت هفت ماه برای تصویب به مجلس پانزدهم پیشنهاد خواهد شد .
3 - راجع به آذربایجان ، چون امر داخلی ایران است ، ترتیب مسالمت آمیزی برای اجرای اصلاحات بر طبق قوانین موجود و با روح خیرخواهی نسبت به اهالی آذربایجان بین دولت و اهالی آذربایجان داده خواهد شد .
به دنبال امضای این توافق نامه ، آخرین واحد های ارتش سرخ تا اواخر اردیبهشت 1325 ، خاک ایران را ترک نمودند و سلاح های سنگین و توپخانه صحرایی را که به دموکرات ها داده بودند ، پس گرفتند و با خودشان بردند .
منابع :
1 - سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی ، تالیف هوشنگ مهدی
2 - تاریخ جنگ سرد ، تالیف آندره فونتن
3 - روابط خارجی ایران 1357-1320 ، تالیف دکتر علیرضا ارغندی
4 - پنجاه سال نفت ایران ، تالیف مصطفی فاتح
نوشته بهرام چوبین ، کاری از انجمن تاریخ رایش
