زبان ترکی آذربایجانی یکی از با قاعده ترین و قانونمندترین زبانهای دنیاست
در حال حاضر نزدیک به 30 زبان تورکی زنده در دنیا وجود دارد که می توان این زبانها را نه زبانی جداگانه بلکه لهجه هایی از زبان واحد تورکی محسوب نمود. زبانهای تورکی جزو شاخهی آلتاییک زبانهای دنیا است و به همراه زبانهای مغولی و تونقوزی و ژاپنی و کره ای این شاخه را تشکیل میدهند . البته توجه شود که زبانهای مغولی ، تونقوزی ، ژاپنی و کره ای زبان تورکی محسوب نمی شوند بلکه هم شاخه با این زبان ها هستند و گرامر این زبانها بسیار شبیه به هم میباشد. از نظر دانشمندان ریشه این زبانها یکی است بنابراین در یک شاخه طبقه بندی می شوند. البته از نظر لغت نیز لغات مشترکی هم بین این زبانها یافت می شود.
زبانهای آلتاییک جزو با قاعدهترین زبانها ی دنیا هستند و بخصوص با قاعده بودن زبان تورکی بیشتر در بین این زبانها جلوه میکند. در بین زبانهای آلتاییک؛ ژاپنی فقط 2 فعل بی قاعده دارد و زبانهای تورکی فقط 1 فعل بی قاعده (فعل بودن) دارد. زبانهایی مثل فارسی یا انگلیسی را در نظر بگیرید که انبوهی از افعال بی قاعده را دارا هستند . مکس مولر زبان شناس و شرق شناس مشهور دربارهی گرامر زبان تورکی چنین می گوید:
It is a real pleasure to read a Turkish grammar The ingenious manner in which the numerous grammatical forms are brought out, the regularity which pervades the system of declension and conjugation , the transparency and intelligibility of the whole structure, must strike all who have a sense of that wonderful power of the human mind which has displayed itself in language
ترجمه: خواندن گرامر تورکی واقعا لذت بخش است... روش مبتکرانه ای است که در آن گونه های بی شمار گرامری بوجود آمده اند. منظم و با قاعده بودن آن باعث شده سیستم صرف کلمات و ترکیب در آن فراوان باشد و قابل فهم بودن کل ساختار آن به ذهن همه کسانی که احساسی دارند خطور می کند که قدرت ذهن بشر خود را در زبان نشان داده است.
ـــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــــــــــــــ
تورکی زبانی است که فقط پسوند میگیرد، تورکی زبان التصاقی است
زبانهای التصاقی زبانهایی هستند که در منفی کردن ، جمع بستن و.. به کلمهی مورد نظر فقط پسوند اضافه میشود. با توجه به مثال زیر فرق یک زبان التصاقی با غیر التصاقی مثل فارسی مشخص میشود
Bulud Cloud ابر
Bulud+lar Cloud+s ابر+هـا
Bulud+lar+ım my + Cloud+s ابر+های+من
Bulud+lar+ım+ da in + my+ cloud در + ابر+های+من
Bulud+lar+ım+da+kı the+ one +in+ my+ cloud+s آنی +که+در+ابر+های+من+است
Bulud+lar+ım+da+kı+lar the+ ones+in+my+cloud+s آن+هایی+که+در+ابر+هایم+هستند
مشاهده میشود در زبان تورکی که یک زبان التصاقی است قبل از کلمهی اصلی "بــولود " هیچ پیشوندی بکار نرفته است و پسوندهایlar kı ، da ، ımبه ترتیب اضافه شدهاند. ولی در دو زبان غیر التصاقی فارسی و انگلیسی هم پیشوند و هم پسوند به کار رفته است. در افعال زیر این خاصیت دیده میشود . در تورکی در هیچ یک از زمانهای فعلی ریشه ی فعل عوض نمیشود و فقط پسوند است که زمان فعل یا شخص فعل را مشخص میکند ولی در زبانهای غیر التصاقی مثل انگلیسی یا فارسی ریشهی فعل دگرگون شده و هم پیشوند و هم پسوند میگیرد:
Getdim I wentرفتم
Gedirəm I go می روم
Getmişəm I have gone رفتهام
Gedəcəyəm I will go خواهم رفت
Gedirdim I was coming می رفتم
در مثال بالا ریشهی فعل Ged در تورکی در تمام زمانها آن فعل ثابت مانده و فقط در تمامی زمانها پسوند گرفته است ولی در زبان فارسی هم پیشوند "خواهم" و "می" و هم پسوند "م" و در زبان انگلیسی هم پیشوند ،will، was، have و هم ing گرفته است. همچنین در تورکی ریشه فعل Gəl ثابت مانده است ولی در فارسی "رو" به رفت و در انگلیسی ،go ،went ،gone تبدیل شده است. یا به مثال زیر توجه کنید که در تورکی یک کلمه است: Iranlılaşdıramadıqlarınızdanam
که انگلیسی و فارسی ان چنین است:
I one of those whom you not make Iranian
من از آنهایی هستم که نتوانستید ایرانی کنید
و همچنین همـــه ی کلمات تورکی ریشه دار هستند؛ از آنجایی که زبان تورکی زبان التصاقی است و پسوند میگیرد این خاصیت باعث شده است تا کلمات با پسوند گرفتن کلمه دیگری درست کنند. مخصوصا اینکه بیشتر کلمات ریشهی فعلی دارند . در حالی که بیشتر کلمات زبانی مثل فارسی ریشه ندارند و کلمات از روی عادت و تکرار درست شده اند. کلمات زیر و ریشه آنها این مساله را آشکارتر بیان میکند:
"قُناق" از ریشهی قُنماق مهمان (از ریشه ی؟)
"قیزیل" از ریشهی قیزارماق سرخ(از ریشه ی؟)
"گول" از ریشه ی گولمَک گل (تورکی)
"دوقوز" از ریشه ی دوغماق نــه9 (از ریشه ی؟)
"اوراق" از ریشه ی اورماق( به معنای درو کردن) داس(از ریشه ی؟)
"دوقلو" از ریشه ی دوغولماق همزاد
"تانری" از ریشه ی تانیماق خداوند
چند کلمه در زیر انتخاب و ساختار آنها بیان شده که ریشه دار بودن کلمات تورکی را به وضوح نشان می دهد:
"تپه" ، "توپ" ، تپل" توپوق(قوزک پا)" ، " توپلوم(تشکل)"، "توپلانتی"---- از ریشهی توپلاماق به معنی جمع کردن و انباشتن
"قارداش" = قارین(شکم) + داش(هم) برادر و خواهر
"یولداش" = یول(راه) +داش (هم) همراه و دوست
یوردداش = یورد(وطن)+ داش (هم) هموطن
