بخش دوم و پایانى گفت و گو با فریدون قاسم زاده عضو هیات علمى دانشگاه صنعتى شریف در خصوص قابلیت هاى فناورى اطلاعات در پى مى آید:
گفته مى شود، شرکت زیبل در سالیان اخیر، هر ساله ?? درصد از غیرکاراترین کارمندانش را اخراج کرده است. این همان چیزى است که اشتغال زدایى اش مى نامند؟
این اتفاق در هر شرکتى و حتى در یک شرکت نوشابه سازى هم مى تواند رخ بدهد. فرض کنید اگر یک شرکت بتواند با قیمت ??? تومان خودکار تولید کند، مى تواند بقاى خود را در بازار تضمین کند. اما اگر این شرکت نتواند آن خودکار را با آن قیمت تولید کند در نهایت از رقبا شکست مى خورد و ممکن است ورشکست شود. دراین اوضاع، دو راه حل وجود دارد. یکى اینکه درصد کمترى از افراد که کارایى و انگیزه لازم را ندارند و یا دانش لازم را کسب نکرده اند از کار برکنار کنید و در عوض اکثر کارکنان بیکار نشوند و یا اینکه کسى برکنار نشود و محصول گرانترى تولید کنید. که در این حالت مشترى هم نخواهید داشت و کل کارکنان با هم بیکار مى شوند. مثال عینى این بحث را ما در ایران مى بینیم. بسیارى از کالا و اجناس تولید کشور چین از کالاهاى ایرانى مشابه آنها ارزانتر است. چطور است که کالایى که در چین تولید مى شود و بعد از حمل و نقل زیاد در بازارهاى ایران به فروش مى رسد، ارزانتر از کالاى ایرانى است. چون چینى ها کارایى تولیدشان در سطح بالایى است و توانایى رقابت با رقبا را دارند از یک طرف هم دولت باید به فکر کسانى که بیکار مى شوند نیز باشد. در کشورهاى توسعه یافته نظام تأمین اجتماعى کارآمد وجود دارد و درصدى از حقوق کارمندان و شاغلان به صندوق تأمین اجتماعى واریز مى شود.
با چنین ابزارى مى توان تا حدى شکاف فقیر وغنى را پر کرد و وقتى تعدادى از کار برکنار شوند تا دوره مشخصى که کار پیدا کنند از منابع نظام تأمین اجتماعى بهره مند مى شوند. در عین حال باید بگویم آدمهایى که شخصیت و منزلت انسانى دارند، نمى توانند کار نکنند و سربار دیگران باشند. لذا این پول فقط مشکلات مادى آنها را حل مى کند. در نتیجه ایجاد اشتغال حتى در جوامعى که بیکاران مستمرى دریافت مى کنند موضوع مهمى است.
چند سالى است مطابق طرح و توسعه و کاربرى فناورى ارتباطات و اطلاعات (تکفا) مقرر شد ایران به سمت و سوى جامعه دانایى محور سوق داده شود.
برخى از فعالان و صاحب نظران حوزه فناورى اطلاعات بر این باورند که این طرح عمدتاً بر جنبه سخت افزارى تأکیدداشته و تا حدود زیادى جنبه نرم افزارى را نادیده گرفته است. با توجه به اینکه شما هم در عرصه نظرى و تدریس فعال هستید و هم در عرصه عملى و حرفه اى این فناورى، نحو ارائه و اجراى طرح مذکور را چگونه ارزیابى مى کنید؟
براى اینکه ما بتوانیم راجع به موفق بودن یا نبودن یک طرح قضاوت کنیم باید ببینیم چه اهداف کیفى و کمى براى آن مشخص شده و چه مقدار از اهداف طرح مذکور تحقق یافته است.
یکى از ویژگى هاى یک طرح خوب این است که معیار اندازه گیرى و ارزیابى به دست مجریان و دیگران بدهد تا بتوانند پیشرفت آن را مدیریت و در مورد آن قضاوت کرد. باید مشخص باشد که در یک طرح در چه زمانى و به کجا باید برسیم. یکى از اشکالات اصلى طرح تکفا و شاید بتوانیم بگوییم مهمترین اشکال این طرح این بود که اصلاً هیچ هدف زمان بندى شده اى در آن مطرح نشده بود. انواع کلمات پرجاذبه مثل تجارت الکترونیکى و پول الکترونیکى در این طرح مطرح مى شد ولى هیچ وقت مشخص نشد، قرار است به چه مقاصدى و در چه زمانى نایل شویم. براى مثال باید گفته مى شد که تا چه زمانى پرداخت الکترونیکى در کشور راه اندازى مى شود و یا تا چه زمانى مثلاً ?? درصد خدماتى که دولت ارائه مى کند از طریق اینترنت ارائه شود. هیچ وقت گفته نشد که چند درصد ازمدارس ما قرار است در چه سالى به اینترنت دسترسى پیدا کنندو یا مشخص نشد که میزان شکاف دیجیتالى میان افراد فقیر و غنى در ایران چقدر است و چه برنامه اى با چه زمان بندى مشخصى براى کاهش آن پیش بینى شده است. این موارد معیارهایى هستند که مى توانیم مطابق آنها در مورد عملکرد یک طرح قضاوت کنیم. چون هیچ کدام از این معیارها مشخص نشده نمى توانیم اصولاً در این باره قضاوت صحیحى داشته باشیم و بگوییم میزان موفقیت طرح چقدر است. فقط مى توانیم در مورد میزان هزینه اى که این طرح به کشور تحمیل کرده و بدون هر گونه قضاوتى در مورد محصولات آن در مقایسه با اهداف طرح صحبت کنیم. چندى پیش چند شرکت آمریکایى، چندین هزار سایت ایرانى را مسدود کردندو قرار است «گوگل» و «یاهو» هم دسترسى ایرانیان را به اینترنت مسدود کنند که این نگرانى هاى جدى ایجاد کرده است.
بنابراین مى توانیم بفهمیم طرح تکفا چقدر موفق بوده است. چون با این همه بودجه اى که در سالهاى گذشته در این طرح هزینه شد ما حداقل باید محتوا و پست الکترونیکى ملى را به دست مى آوردیم. سؤال این است که چرا چنین اتفاقى نیفتاده است. سؤال این است که چند درصد از مدارس کشور و به ویژه در مناطق محروم به اینترنت وصل شده اند؟ اگر بتوانیم جواب این سؤالات را بدهیم آن وقت مى توانیم در مورد میزان موفقیت طرح تکفا قضاوت کنیم.
طرح تکفا بحث فناورى اطلاعات را در جامعه برجسته کرد و تا حدى در مردم، هیجان و شور و نشاط اولیه به وجود آورد. امامردم منتظر ماندند و مى خواستند ببینند چه تحولى رخ مى دهد ولى وقتى در عمل، برنامه ریزى و اقدامات سنجیده اى انجام نشد به شکلى سرخورده مى شوند. پس چه بهتر وقتى مى خواهیم در مردم توقع و هیجانى ایجاد کنیم، قبلش طرح و برنامه مشخصى داشته باشیم. دولت جدید هم اگر براى توسعه فناورى اطلاعات در کشور برنامه مشخصى نداشته باشد، مشکلات ما با صرف زمان و هزینه زیاد تعمیق پیدا مى کند. یک نوع بدبینى هم وجود دارد که برخى ضمن اشاره به قدیمى بودن سیستم هاى ادارى و بانکى، مى گویند شرایط و وضعیت جامعه و دستگاه ها و نهادها براى استفاده از فناورى هاى جدید آماده نیست و ابتدا باید آن شرایط را به طور کامل فراهم کنیم.
برخى مى گویند استفاده از فناورى اطلاعات در وضعیت فعلى جامعه ما مانند این است که موتورجت را روى گارى سوار کنیم. سیستم ادارى ما مانند کشورهاى توسعه نیافته از کارایى لازم برخوردار نیست و سازمانها و ادارات و شرکتهاى دولتى در مقایسه با استانداردهاى بین المللى به صورت کارآمد عمل نمى کنند و یا محصولات و کالاهایى با قیمت گران تر از بازار جهانى را تولید مى کنند. اما این مشکلات نباید باعث شود، در مورد این موضوع یک حکم کلى صادر کنیم و بگوییم تا بسترهاى لازم فراهم نشود، در زمینه استفاده از فناورى اطلاعات هیچ موفقیتى را نمى توانیم کسب کنیم.
براى مثال اگر من در مورد یک موضوع خاص آمارى را مى خواهم چه ضرورتى دارد حتماً به اداره آمار مراجعه کنم. اگر اداره آمار کلیه اطلاعاتش را روى سایت خود داشته باشد، مردم حتى در روزهاى تعطیل و یا ساعات غیرادارى هم مى توانند از طریق اینترنت به سایت آن مرکز رجوع کنند و اطلاعات مورد نیاز را به دست آورند. همین دولت با همین سطح از کارایى مى تواند خدماتى را به صورت اینترنتى به مردم ارائه و رفاه و رضایتمندى جامعه را ارتقا دهد. مردم اگر مى خواهند اوضاع جوى و وضع آب و هواى کشور را در هفته آینده بدانند، باید بتوانند به وب سایت اداره هواشناسى مراجعه و اطلاعات موردنظر را دریافت کنند. من الآن برخى از جونان ایرانى را مى شناسم که از طریق اینترنت کسب درآمد مى کنند. اصولاً چه عیبى داردکه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى به جاى برگزارى نمایشگاه کتاب در یک مقطع خاص از سال کارى کند که در همه ایام سال مردم بتوانند کتابهاى خود را از طریق اینترنت خریدارى کنند. اگر خرید کتاب به صورت اینترنتى رایج شود، هر کسى مى تواند در هر ساعت و هر روز سال و حتى در ایام تعطیلات هم کتاب بخرد و براى خرید کتابهاى جدید به قیمت مناسب یک سال منتظر برگزارى نمایشگاه بین المللى کتاب نشود. اگر مردم بتوانند هر زمان که احتیاج دارند، کتاب بخرند مجبور نمى شوند تمام سهمیه ارزى خرید کتاب خود را ظرف چند روز خرج کنند و براى مصرف آن یک سال فرصت دارند. ناشرین هم آخرین کتابهاى منتشرشده خود را روى سایت عرضه مى کنند و از این رهگذر همه منفعت مى برند.
دست اندرکاران طرح تکفا اعلام مى کردند تا سال ???? در کشور حدود ?? میلیون نفر کاربر اینترنتى خواهیم داشت. چرا چنین موضوعى تحقق پیدا نکرد؟
در خوشبینانه ترین حالت گفته مى شود که ما الآن ? تا ? میلیون نفر کاربر اینترنتى داریم. باید توجه داشت یک وقت ما برنامه هاى عملیاتى براى رسیدن به یک هدف را مشخص کرده ایم و مى دانیم مى خواهیم به کجا برسیم. اما وقتى برنامه مشخصى وجود نداشته است نمى توان ارزیابى دقیقى به عمل آورد. در طرح تکفا هم چنین هدفى در نظر گرفته نشد و اهداف کمى طرح ارائه نشد.
این بحث مطرح است که در جامعه ما کاربردهاى استفاه از فناورى اطلاعات و اینترنت عمدتاً از حد لایه هاى سطحى و ابتدایى فراتر نمى رود...
بله؛ مطابق ارزیابى هایى که ما داشته ایم حدود دو میلیون نفر در ایران افراد چت کننده داریم. اما اصلاً اینترنت براى چت درست نشده است. چت، یکى از پیش پا افتاده ترین امکانات اینترنت است. چون ما وقتى براى استفاده از اینترنت برنامه ریزى و هدفگذارى درستى نداریم، آن وقت معایب فناورى جدید سراغ ما مى آید و یا کاربردهاى کم ارزش تر آن در کشور رایج مى شودو نمى توانیم مانند دیگران از حسن هایش استفاده کنیم. یکى از بزرگترین محاسن و مزیت هایش تجارت الکترونیکى است و از این طریق، با هزینه کمتر و در عین حال راحتى بیشتر کسب درآمد کنیم. دولت ازاین طریق مى تواند دولت الکترونیکى خدمات و اطلاعات لازم را به سادگى و به سرعت به مردم عرضه کند. در ایالات متحده، هدفگذارى شده که تا سال ???? میلادى صددرصد خدمات دولتى از طریق اینترنت ارائه گردد و در حال حاضر نیز سطح خدمات دولتى ارائه شده از راه اینترنت بیش از ?? درصد است. بانکدارى الکترونیکى مى توانیم داشته باشیم و بسیارى از خدمات بانکى امکان اینترنتى شدنش وجود دارد و در این صورت بسیارى از رفت و آمدها و مراجعات فیزیکى افراد به بانکها مى تواند کاهش پیدا کند. ما حتى مى توانیم پزشکى الکترونیکى داشته باشیم. بالاخره بسیارى از پزشکان متخصص نمى توانند در مناطق دور افتاده کشور کار کنند. اگر پرستارى باشد که از یک بیمار در آن مناطق مراقبت کند یک پزشک از طریق اینترنت مى تواند اطلاعات لازم را دریافت کند و از راه دور جان بیمارى را نجات بدهد.
در حال حاضر دروس دانشگاه هاى مهمى مثل استانفورد و تورنتو از طریق اینترنت ارائه مى شود و هرکسى امکان دستیابى به آنها را دارد. حتى مى توان به صورت رایگان از برخى منابع مذکور استفاده کرد. اینها بخشى از خوبى ها و مزیت هاى اینترنت است. اما شاید در حد پنج درصد هم در ایران از این قابلیت ها استفاده نمى شود و کاربردهاى کم ارزشى مثل چت در ایران مورد توجه قرار مى گیرد. در حالى که ما مى توانیم با ارائه آموزش هاى مناسب کارى کنیم که جوان ما از طریق اینترنت براى خودش شغل ایجاد و کسب درآمد از راه مولد و مفید کند.
نکته اى که باید متذکر شد این است که در ایران، شرکت ها هنوز به بارورى نرسیده اند انواع مالیات هاى مختلف به آنها تحمیل مى شود و موجب ورشکستگى آنها را از همان ابتدا فراهم مى کند. الآن علاوه بر مالیات بر درآمد شرکت ها، از آنها عوارض تجمیعى هم اخذ مى شود. این کار باعث شده بسیارى از شرکت هاى اینترنتى در آستانه ورشکستگى قرار بگیرند.
