معرفی کتاب/ علم و نوآوری در ایران؛ توسعه، پیشرفت، و چالش ها
معرفی کتاب/ علم و نوآوری در ایران؛ توسعه، پیشرفت، و چالش ها:
دکترعبدالله صوفی (از دانشگاه ویسکانسین) و دکترسپهر قاضی نوری (از دانشگاه تربیت مدرس) تلاش کرده اند با انتشار کتابی با نام "علم و نوآوری در ایران؛ توسعه، پیشرفت، و چالش ها" در یکی از انتشارات بین المللی (Palgrave Macmillan)، تصویر جدیدی از تلاشهای پژوهشگران و فناوران ایرانی در اختیار دانشمندان جهان قرار دهند.
تحریم و خودکفایی واژگانی هستند که در سالیان اخیر، برای مردمان ایران زمین بیش از هر مقطع تاریخی دیگر شناخته شده اند. به واسطه تحریم ها، فعالان صنعتی در ایران توانایی خرید بسیاری از فناوری های روز دنیا را ندارند و تنها راه برون رفت از این چالش، روی آوردن به توانمندی های داخلی است. از دیگر سو، صنعت در غالب کشورهای در حال توسعه، نیازمند گذار از تقلید فناوری های خارجی به توسعه داخلی این فناوری ها است. آنچه که در این کتاب مورد واکاوی قرار گرفته است، نحوه تعامل ایران با دو موضوع پیش گفته است که راه دگرگونی صنایع ایرانی را نمایان می سازد و به موفقیت های حاصله تا کنون و چالش های پیش رو اشاره می نماید.
این کتاب از ۱۰ فصل تشکیل شده است که فصل اول، به بیان مقدماتی کلی در مورد موضوعات مطروحه در کتاب می پردازد تا برخی اطلاعات لازم را در اختیار خواننده، برای درک بهتر مطالب آتی، قرار دهد. مفاهیم اقتصادی شکست بازار و شکست دولت و بیان مثال هایی از کشورهای آسیای شرقی و نحوه توسعه صنعتی آن ها با توجه به دو مفهوم فوق الذکر، اولین مطالب ارائه شده در این فصل می باشد. سپس با دسته بندی بنگاه ها از دیدگاه فناورانه به سه گونه ی پیشرو، پیرو و دیرآمدگان، چنین اظهار می شود که غالب بنگاه ها در کشورهای در حال توسعه در دسته سوم گنجیده و نیازمند مسیری هستند تا بتوانند خود را به سطح بالاتر ارتقاء دهند. بدین منظور، این بنگاه ها مسیری را مشتمل بر تولید تجهیزات ابتدایی (OEM)، تولید مبتنی بر طراحی داخلی (ODM) و تولید با نشان تجاری داخلی (OBM) طی می کنند. سپس به نقش بازار و دولت در دگرگونی صنعتی موفقیت آمیز پرداخته و نمونه هایی از بنگاه های خارجی (خصوصا بنگاه های کره ای) به عنوان شاهد مثال آورده می شود.
فصل دوم به روایت دکتر رضا منصوری از تاریخ توسعه علم در ایران از زمان باستان تا کنون اختصاص دارد. نهادهای مرتبط با علم چه در ایران پیش از اسلام و چه در ایران پس از اسلام، سلسله ها و افراد تاثیرگذار بر توسعه علم در ایران، نقد و بررسی دوره های مختلف علمی خصوصا دوران طلایی تمدن اسلامی در حوزه علوم مختلفه و نقش انقلاب اسلامی در بیداری علمی ایران از جمله محورهایی است که در این فصل بدان اشاره شده است. جان کلام در اینجا آن است که تصویر علم و عالم در بلاد شرقی با دیدگاه غربی به این مقوله متفاوت بوده است.
این روند در فصل سوم نیز ادامه یافته است و مهدی گودرزی و سروش قاضی نوری با بررسی تاریخی توسعه آموزش، علوم و پژوهش در ایران، در نهایت بدین جمع بندی دست یافته اند که پس از دوران طلایی ایران در حوزه علوم، رشد علم در ایران پس از انقلاب اسلامی تولدی دوباره یافته است.
نظام نوآوری و نقش آن در تبدیل دانش به ثروت، موضوعی است که عبداله صوفی، سپهر قاضی نوری و صنم فرنودی در فصل چهارم کتاب بدان پرداخته اند. در این فصل عقیده بر آن است که هر چند در دو دهه اخیر پیشرفت های خوبی در حوزه علمی شده است؛ لکن چالش تبدیل دانش به ثروت در سطح صنعت، موضوعی است که هم چنان لاینحل مانده است. تجربیات تاریخی ژاپن و غرب نشان داده است که تبدیل دانش به اختراعات، اختراعات به نوآوری ها و نوآوری ها به ثروت، نیازمند توسعه داخلی صنایع و بازارهاست و فرایندی است که دهه ها به درازا می کشد. هم چنین در این فصل، بیان می شود که تحریم های غرب علیه ایران هم چون شمشیری دو لبه یا به اصطلاح نویسندگان، زهر عسل، عمل می کنند. از یک سو مانع ورود فناوری های پیشرفته به کشور می شوند و از دیگرسو، فرصتی را برای رشد توانمندی های داخلی به دست می دهند.
فصل پنجم اما در مورد فناوری اطلاعات و ارتباطات است. سپهر قاضی نوری و رضا جمالی به بررسی این بخش از اقتصاد پرداخته اند و در نهایت بدین نتیجه دست یافته اند که علیرغم دستاوردهای عمده در این حوزه در سالیان اخیر، موانعی وجود دارند که مانع رشد بیشتر می شوند. فرهنگ استفاده غیرقانونی از نرم افزارها و پایبند نبودن به حقوق مالکیت فکری، یکی از این موانع به شمار می رود. از سوی دیگر، دغدغه های امنیتی و اخلاقی و تلاش برای جلوگیری از هجمه فرهنگ غربی از طریق ابزارهای فناوری اطلاعات، منجر به پالایش گسترده تارنماها شده و مانعی دیگر بر راه توسعه این فناوری قرار می دهد. از همین روی، نهادهای مختلف سیاسی، مذهبی، فرهنگی، امنیتی و نظامی در سیاستگذاری این حوزه دخیل شده اند.
فناوری دیگری که در فصل ششم این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است، فناوری نانو است که فاطمه یزدی و محمد علی بحرینی بیان می کنند توسعه این فناوری در ایران، همزمان با شروع به رشد آن در سطح جهانی و با انتخابی آگاهانه از سوی سیاستگذاران آغاز شده است. تجربه سیاستگذاری در این حوزه، کمک شایانی به سیاستگذاری در حوزه سایر فناوری ها نموده است و آموخته های حاصل از این تجربیات، موضوعی است که در این فصل از کتاب ارائه شده است. به عنوان نمونه، ایجاد آگاهی از فناوری در میان محققان و عامه از نکات مثبت و تاکید کم بر جنبه های درآمدزای نانوفناوری از جنبه های منفی سیاستگذاری در حوزه نانو بوده است.
در فصل هفتم کتاب، طاهره میرعمادی نگاشت ساختاری موسسه رویان را به تصویر کشیده است که درآن کنشگران، نهادها و شبکه های درگیر در سیستم نوآوری فناورانه ی تحقیقات سلولی در ایران مشخص شده اند. نویسنده با مطالعه ساختار و عملکرد این سیستم بدین نتیجه دست یافته است که در پشت تصویر ایستای ترسیم شده، یک سیستم پویا ناشی از نقش عمده موسسه رویان وجود دارد. دکتر میرعمادی با بررسی شکل گیری موسسه رویان در بستر زمان، به برخی موفقیت های عمده این موسسه اشاره کرده و در نهایت نیز بعضی اشکالات وارد بر سیستم موجود آن را بیان می نماید.
فصل هشتم به انرژی هسته ای اختصاص دارد. بهزاد سلطانی و مرضیه شاوردی با نگاهی تاریخی و نقادانه، سیر تطور این فناوری را از دهه ۱۹۵۰ تا کنون مورد مداقّه قرار داده و به برخی دستاوردهای عمده و چالش های آن اشاره کرده اند. از آنجا که این حوزه چالش های عظیمی را در سطح جهانی در پیش پای ایران قرار داده است، نویسندگان رشد و توسعه چشمگیر فناوری مزبور را حاصل پشتیبانی همه جانبه مقام های حکومتی دانسته اند. آنان هم چنین اعتقاد دارند که چالش های موجود، فناوری هسته ای را از یک بحث صرفا اقتصادی خارج نموده و آن را به عنوان نمادی از خودباوری ایرانیان درآورده است.
پرویز تاریخی، محمد عباسی و مریم اشرفی در فصل نهم، صنعت هوافضا را بررسی کرده اند. با بررسی تاریخ، وضعیت موجود و برنامه های آتی این حوزه، مشخص شده است که دولت نقش عمده ای در پیشرفت بازی کرده است. نویسندگان با بیان برخی نمونه های موفق از تلاش دانشمندان ایرانی برای فرستادن ماهواره به جو، برنامه های استراتژیک کشور را برای رقابت در سطح جهانی در این حوزه برشمرده اند.
در نهایت، فصل دهم را منوچهر منطقی به بررسی نقادانه صنعت خودروسازی اختصاص داده است. وی با بررسی تاریخی نحوه شکل گیری این صنعت در ایران، برخی پیشرفت های حاصله و برخی نقاط ضعف را برشمرده است. دکتر منطقی ادعا می کند که تجربیات سالیان اخیر و همکاری با شرکت های سطح اول دنیا، دانش بروزشده ای را در اختیار متخصصان صنعت خودرو قرار داده است. با این وجود، برخی موانع مانند انحصار شرکت های بزرگ تولید کننده خودرو و عدم توجه مناسب به تحقیق و توسعه از جمله موانعی هستند که در مقابل دستیابی این صنعت به استانداردهای جهانی و رقابت پذیری خودروسازان ایرانی در سطح دنیا ایستادگی کرده اند.
