آموزش مجازي؛ جلوه اي از انقلاب علمي سوم

[ساناز فرهیدوش]

:امروزه استفاده از رايانه، زندگي بشر را در تمامي وجوهدگرگون ساخته است. مطالعات انجام شده در ارتباط با برنامه‌هاي توسعه اغلب کشورها،نشان دهنده محوري بودن نقش فناوري اطلاعات و ارتباطات در اين گونه برنامه‌هاست. فناوري اطلاعات و ارتباطات را مي توان به عنوان ابزاري نيرومند و قوي براي ارتقاي کيفيت و کارايي آموزش مورد استفاده قرار داد، به گونه اي که شيوه هاي سنتي آموزش رادستخوش تغيير قرار دهد و ديگر نيازي به حضور فيزيکي در کلاسهاي درس نباشد. اينمقاله سعي دارد تا با معرفي آموزشهاي مجازي و الكترونيك، بررسي وضعيت آموزش مجازيدر ايران و بيان اين مسئله که ديگر در هزاره سوم، آموزش مجازي تنها يک امر جايگزينبه شمار نمي رود، بلكه يك ضرورت است، توجه و عنايت هر چه بيشتر طراحان و برنامهريزان آموزشي را به خود معطوف دارد و گامي هر چند کوچک در جهت پايه ريزي زيرساختهاي لازم، به منظور مهيا سازي بستر فرهنگي براي حرکت به سمت مجازي شدن بردارد.

[ساناز فرهیدوش]

اگر تا ديروز آموزش تنها از معلمان و مربيان سود مي برد و کتاب به عنوان اصلي ترين منبع اطلاعاتي در امر آموزش محسوب مي شد، امروزه آموزش با ابزارها و محيط‌هاي جديد ارتباطي روبرو شده است. پيشرفتهاي اخير در صنعت رايانه و اطلاع رساني، ورود و ظهور شبکه هاي اطلاع رساني محلي، منطقه اي و بين المللي و بويژه اينترنت، چند رسانه ها، فناوريهاي ارتباطي، ابزارها و روشهاي جديد را پيش روي طراحان، برنامه ريزان و مديران و مجريان برنامه هاي آموزشي قرار داده است. نفوذ فناوريهاي جديد اطلاعاتي به مراکز آموزشي(از مدارس تا دانشگاهها) و حتي منازل، روابط ساده معلمي و شاگردي را به طور کلي دگرگون ساخته است. به اين ترتيب، الگوهاي سنتي يادگيري متحول شده اند و کاربران با حجم گسترده اي از اطلاعات و دانش مواجه هستند.
در حال حاضر بسياري از کشورهاي پيشرو در زمينه ارتباط از راه دور، در حال ايجاد و راه‌اندازي دانشگاهها و کلاسهاي مجازي يا توسعه نظامهاي سنتي خود هستند. ايجاد و اداره اين موسسات علاوه بر فوايد بسيار آن، مشکلات و چالشهايي را نيز به همراه خواهد داشت. اما آنچه مسلم است، دانشگاههاي مجازي محل مناسبي براي ظهور و بروز استعدادها، خلاقيتها و نو‌آوريها خواهند بود

[ساناز فرهیدوش]

کاربرد فناوري اطلاعات در آموزش از راه دور
يکي از دستاوردهاي مهم فناوريهاي نوين اطلاعات، تاثير و کاربرد اينترنت در آموزش، آموزشهاي مجازي و آموزشهاي از راه دور است. تعاريف بسياري از آموزش از راه دور و شکلهاي ارتباطي از راه دور وجود دارد، ولي آنچه مسلم است، اين نوع آموزشها فرصتهاي آموزشي براي هر کس در هر کجا و هر زمان مهيا مي كند، در حالي که نظامهاي عادي آموزشي از اين امکان بي‌بهره فناوري اطلاعات و ارتباطات و نقش آن در آموزش
انفورماتيک و تله ماتيک(تکنولوژي رسانه‌هاي بزرگ که به زيربناي گسترده سخت افزاري نياز دارند) به کمک رايانه و مخابرات، مجموعه اي را پديد آورده‌اند که منشا انقلاب سوم، بر پايه صنعت اطلاع رساني شده اند. انقلابي که محور آن دسترسي به اطلاعات، جستجو و بازيابي اطلاعات در مدت زمان محدود و هزينه معقول است و نهايتا موجبات تحقق دهکده جهاني و جامعه اطلاعاتي را پديد مي آورد.
فناوري اطلاعات، زيست شناسي و ژنتيک مولکولي و فناوري نانو، امروزه به عنوان مولفه هاي انقلاب علمي سوم محسوب مي شوند. فناوري اطلاعات شاخه اي از فناوري است که با استفاده از سخت افزار، نرم افزار و شبکه، مطالعه و کاربرد داده و پردازش آن در زمينه هاي ذخيره، ويرايش، انتقال، مديريت، جابه‌جايي، مبادله، کنترل، سويچينگ و ... را امکان پذير مي‌سازد. فناوري اطلاعات و ارتباطات خود به تنهايي نقش مهمي را در توسعه جوامع ايفا مي کند. آموزش، تجربه اي‌ است مبتني بر يادگيري که به منظور ايجاد تغييرات نسبتا ماندگار در فرد صورت مي گيرد. يادگيري، به عنوان يکي از نيازمنديهاي اساسي انسان، تحت تاثير روشهاي نوين ناشي از کاربرد فناوري اطلاعات قرار گرفته است.
فناوري اطلاعات همچنين موجب افزايش کارايي فرايند آموزش مي گردد. از مهمترين دستاوردهاي فناوري اطلاعات مي‌توان به موارد زير اشاره کرد:
_ افزايش کيفيت يادگيري و آموخته هاي دانش آموزان و دانشجويان؛
_ سهولت دسترسي به حجم بالايي از اطلاعات و دانشهاي موجود در جهان؛
_ دسترسي سريع و بموقع به اطلاعات در زمان بسيار اندک؛
_ کاهش برخي هزينه هاي آموزشي؛
_ بالا بردن کيفيت، دقت و صحت مطالب درسي و علمي؛
_ ارتقاي علمي دانش آموزان و دانشجويان.

[ساناز فرهیدوش]

برخي از روشهاي آموزش و يادگيري از راه دور، که در واقع نظامهاي نوين يادگيري و ياددهي به شمار مي آيند، عبارتند از:
_ دروس چند رسانه اي: اين دروس به صورت گسترده و با استفاده از عناصر تصويري، ارتباطي، گرافيکي و اجزاي شبيه سازي شده، متحرک سازي ونيز عناصر ارتباطي براي هدايت و راهنمايي و بحث در خصوص دروس و موضوعات درسي آموزش داده مي شوند.
_ سازوکارهاي ارتباطي پيشرفته: اين سازوکار هر گونه متون همزمان، ناهمزمان و ارتباطات سمعي و بصري را حمايت مي‌کند.اين مورد به دانشجويان امکان تمرين در مباحث آموخته شده را مي دهد.
_ سمينارهاي مجازي: اين وسيله گروههاي مختلف دانشجويان(دانش پژوهان) در محيط هاي مختلف جغرافيايي را به هم مرتبط مي‌سازد.
_ آزمايشگاههاي مجازي مشارکتي: اين آزمايشگاهها از فعاليتهاي گروهي حمايت مي کنند. مانند کارگاههاي مهندسي نرم افزاري.
_ عوامل دانشگاهي هوشمند: عوامل دانشگاهي هوشمند به اطلاع رساني، پشتيباني و راهنمايي دانش پژوهان مي‌پردازند، مثل سيستم پاسخگويي هوشمند به سوالات دانش پژوهان. (همانطور که مي دانيم، عوامل هوشمند از نظر مفهومي به عنوان موجوديتهايي اطلاق مي شود که قادر هستند معناي يک وضعيت معين را درک کنند و موقعيت شناس باشند و بر طبق پاره اي از دستور العملها و راه کارها عمل كنند).
_ آموزش ترکيبي(Blended Learning) : که در واقع ترکيبي از دو يا چند روشي است که شرح آن گذشت.
دانشگاه مجازي
دانشگاه مجازي عبارت است از محيطي که با بهره گيري از ابزارهاي چندرسانه اي مناسب و با دارا بودن زير ساخت ارتباطي مناسب(چون کامپيوتر، شبکه، اينترنت، فاکس، دوربين، نرم افزارهاي تسهيل کننده ارتباطات برخط و...) ارائه دهنده خدمات آموزش الكترونيك و يادگيري الكترونيك است؛ به گونه اي که معمولا نيازي به مکان فيزيکي به شکل دانشگاه سنتي ندارد و دانشجويان قادرند از هر مکان و در هر زماني که مايل باشند، از بسياري از خدمات ارائه شده نظير درسهاي الكترونيك يا ارزيابي الكترونيك استفاده كنند. در واقع دانشگاه مجازي يک سيستم مستقل جهت ارائه خدمات الكترونيك و با بهره گيري از فناوريهاي نوين اطلاعاتي و ارتباطي است. اين سيستم با بهره گيري از قابليتها و امکانات ارائه شده توسط شبکه اينترنت و ابزارها و فناوريهاي چند رسانه اي و با هدف بالا بردن سطح فرهنگ جامعه، جلوگيري از خروج منابع مادي و نيز سرمايه هاي علمي کشور، ارتقاي سطح علمي جامعه و امکان توزيع گسترده دانش، بهره گيري از تخصص و تواناييهاي موجود در دانشگاهها ايجاد مي‌شود.
در اين سيستم ابزاري در اختيار استاد قرار مي گيرد که از طريق آن مي تواند اطلاعات و دانش خود را با کمترين هزينه به نحو مطلوبي در قالب محتويات چند رسانه اي، به صورت الكترونيك توليد كند. علاوه بر اين نحوه آموزش، ارزيابي و سنجش در اين سيستم پيش بيني شده و مديريت آموزشي از طريق اينترنت قابل پياده سازي است.
قالب ديجيتال به وجود آمده تحت عنوان درس مجازي يا الكترونيك مي تواند به دو صورت همزمان و يا غير همزمان در اختيار دانشجو قرار گيرد. سيستم با دارا بودن امکان برگزاري کلاسهاي مجازي، دانشجويان را قادر مي سازد در يک محيط با قابليت همکاري و تعامل به يادگيري به صورت همزمان بپردازند. همچنين با بهره گيري از يک کتابخانه ديجيتال، سيستم قادر است منابع غني علمي را در اختيار دانشجو و استاد، جهت پربار كردن فرايند آموزش قرار دهد.

[ساناز فرهیدوش]

خصوصيات دانشگاه مجازي
_ نياز نداشتن به حضور فيزيکي استاد و دانشجو در کلاس.
_ وابسته نبودن کلاس درس به زمان خاص.
_ کيفيت بالاتر ارائه دروس.
_ پشتيباني از تعداد زياد دانشجو در يک درس.
_ بالا بردن سطح علمي جامعه.
_ اقتصادي بودن و سهولت دسترسي.

اجزاي دانشگاه مجازي
اجزاي دانشگاه مجازي عبارتند از:
_ اطاق اطلاعات: که به دانشجويان در فهم دانشگاه مجازي، خدمات آن، سرفصلهاي دروس و مدارج تحصيلي کمک مي کند.
_ واحد تدريس: دفاتر و واحدهاي آموزشي که واحدهاي درسي، سمينارها، آزمايشگاهها، پايان نامه ها و برنامه امتحانات را ارائه مي‌دهند.
_ اداره دانشجويان: مسئول خدمات اجرايي و اداري مانند ثبت نام دروس، سمينارها، امتحانات و کارگاههاست.
_ کتابخانه ديجيتال: امکان دسترسي به فهرست هاي اطلاعاتي و کتابخانه اي را فراهم مي کند.
_ کافه تريا: ارتباطات و اجتماعات دانشجويي را براي دانشجويان دور از دسترس و نيز گفتگو و بحث را براي آنها فراهم مي آورد.
_ تخته سياه: دانشجويان را در جريان اخبار قرار مي دهد.
_ مرکز جستجو: اين مرکز به دانشجويان درباره فعاليتهاي تحقيقاتي و انتشارات اطلاع مي‌دهد و نيز امکان ارتباط بين دانشجويان و محققان را فراهم مي سازد.
_ مغازه: در اين محل امکان خريد منابع درسي ميسر است.
_ دفتر ثبت نمرات: دفتر ثبت نمرات در واقع يک پايگاه داده است که ريز نمرات دانش پژوهان در آن ذخيره شده و از مکانيزم‌ها و سيستم هاي امنيتي خاصي براي حفظ امنيت آن استفاده مي شود. استاد، دانشجو و اپراتور آموزش به آن دسترسي دارند، ولي سطوح دسترسي آنها با هم متفاوت است.
_ اطاق بحث: به فضايي در اينترنت، جهت به اشتراک گذاشتن دانش و ايده دانش پژوهان اطلاق مي شود. در اين محل موضوعات طرح شده به بحث و گفتگو گذاشته مي‌شود و دانش پژوهان بسته به علاقه، در مباحث شرکت مي کنند.
_ اطاق گفتگو: به فضايي در اينترنت اطلاق مي شود که دو يا چند نفر مي توانند در آن يک گفتگوي نوشتاري(يا صوتي) را در يک زمان داشته باشند. در يک اطاق گفتگو، کليه نوشته هاي يک دانش پژوه يا کاربر به تمام افراد داخل اطاق نشان داده مي شود و بر عکس. در اينجا مباحث الزاما علمي نيستند، بلکه مباحث غير علمي نيز در اين اطاق مورد تبادل قرار مي گيرند.
_ کلاس مجازي: دانشگاههاي مجازي همچنين مفهوم کلاسهاي سنتي درس را تغيير داده اند. گرچه بسياري از فعاليتهايي که در کلاسهاي مجازي صورت مي گيرد، مشابه آنهايي هستند که در برنامه ها و کلاسهاي درس سنتي انجام مي شود، اما ماهيت و فضايي که اين فعاليتها در آن انجام مي شود، متفاوت است. در کلاسهاي مجازي دانشجويان در دوره هايي به صورت کنفرانس هاي رايانه اي شرکت مي کنند. اين دوره ها از طريق اينترنت و شبکه هاي وب ارائه مي شوند و از نرم افزارهايي استفاده مي کنند که امکان برقراري ارتباط را براي دانشجويان فراهم مي سازند. در کلاسهاي مجازي، دانش پژوهان امکان طرح سوال و امکان ديدن يا شنيدن پاسخ سوال خود و ديگران را دارند و همچنين امکان دسترسي به پرونده‌هاي آرشيو شده نيز برايشان ميسر است.

[ساناز فرهیدوش]

اهميت آموزش مجازي
مضمون آموزش بهنگام (Just In Time) توضيح دهنده ويژگيهاي اين نوع از آموزش است. خصوصا در افرادي که شاغل هستند و يا به هر نحوي امکان حضور در کلاسهاي درسي معمولي را ندارند، مانند معلولان که مي‌توانند دروس و واحد هاي متناسب با وضعيت خود و زمان ممکن را انتخاب کنند، اين شكل آموزش، مناسب‌تر است. تمام مراحل ثبت نام، پرداخت هزينه ها و امتحانات به صورت الكترونيك و بر روي اينترنت انجام مي شود.
در تحقيقي که توسط جرالد.جي.شات از دانشگاه ايالتي کاليفرنيا انجام شد، دانشجوياني که دروس خود را به صورت برخط خوانده بودند نمره شان 20 درصد بيشتر از دانشجوياني بود که در کلاسهاي درس معمولي آن دروس را گذرانده بودند.
در بررسي ديگري نظر دو گروه از دانش آموختگان به وسيله اينترنت را جويا شدند. هر دو گروه با تحصيل به وسيله اينترنت موافق بودند . موارد زير از دانشجويان پرسيده شده بود:
- تسلط بر درس وجود دارد؟
- موضوع درس به طور موفقيت آميز بررسي مي شود؟
- استاد در دسترس دانشجويان است؟
- استاد به پاسخها در کلاس حساس است؟
- تکاليف درسي براي يادگيري مفيد و لازم هستند؟
ـ عدالت بهتر برقرار مي شود؟
همچنين در تحقيق ديگري، محققان دريافتند که از مهمترين دغدغه هاي دانشجويان نحوه ارتباط و کارآيي استاد است. در تحقيقي که به وسيله مرکز فناوريهاي خاص انجام شد، عملکرد ??? دانش آموز را که در کلاسهاي چهارم و ششم در هفت مدرسه اطراف شهر تحصيل مي کردند، بررسي کردند. نيمي از آنها به اينترنت دسترسي داشتند. با در نظر گرفتن اثر اينترنت بر دانش آموزان به اين نتيجه رسيدند که دانش آموزاني که به اينترنت دسترسي داشتند، به شکل معناداري نمرات بهتري در دروس مديريت اطلاعات، ارتباطات و بيان عقايد داشتند.

[ساناز فرهیدوش]

آموزش مجازي در ايران
برنامه‌هاي توسعه منابع انساني يکي از مهمترين چالشهاي دولتها، در استقرار نظامهاي جامع مبتني بر فناوري ارتباطات و اطلاعات است. همانگونه که فناوري ارتباطات و اطلاعات مکمل بازآفريني سازمانها در بسياري از فرآيندهاي کاري روزمره خود بوده است که نمونه‌هاي آن شامل بانکداري الكترونيك، تجارت الكترونيك، پست الكترونيك، دولت الكترونيك و ... مي‌شود، حوزه يادگيري الكترونيك يا آموزش الكترونيك، نويد بخش اجرايي شدن آرمانهاي به ظاهر دور از دسترس تا دو دهه قبل، است. حذف محدوديت زمان، مکان و سن آموزش‌گيرنده که به عنوان آرمانهاي دوردست مطرح بوده است، امروزه ديگر محدوديتهاي بزرگي به نظر نمي‌رسند. از سوي ديگر نيازهاي گسترده مهارتي جوامع دانش محور و مبتني برفناوري اطلاعات با ادامه استفاده از روشهاي سنتي نظام آموزشي قابل پاسخگويي نيست. اگرچه نظام آموزش سنتي نيز داراي ويژگيهايي است که ناديده انگاشتن آن ويژگيها، اثربخشي يادگيري را مي‌کاهد و عامل بروز ناهنجاريهاي بسياري مي‌شود.
در همين راستا و با توجه به اهميت آموزش الكترونيك در نظام نوين آموزشي، بسياري از دانشگاههاي ايران سعي در پي ريزي و برنامه ريزي اصولي، جهت تحقق اين مهم نموده اند .از آنجايي که اجراي پروژه هايي نظير آموزش الكترونيك نيازمند دست‌يابي به امکانات مربوط و ديدگاهي جامع، در زمينه هاي گوناگون اين نوع سيستم آموزشي است، جمع آوري اطلاعات و آگاهي در اين مورد بسيار حائز اهميت است.
به همين منظور فعاليتهاي مطالعاتي و تحقيقاتي و فراهم آوردن مقدمات اجرايي، در دستور کار اين دانشگاهها قرار گرفت. در کنار اين فعاليتها انجام مطالعات تطبيقي و بررسي روند پيشرفت و توسعه آموزشهاي الكترونيك جهت بررسي راهکارهاي مناسب اجرايي مدنظر قرارداده شد. در نهايت و پس از تحقق بخشي از اهداف پيش بيني شده و براساس نتايج بدست آمده و با صلاحديد مسئولان و دست اندرکاران اين دانشگاهها، برنامه ريزيهاي لازم جهت تحقق اهداف بعدي در اين زمينه صورت پذيرفت که در همين راستا، راه اندازي پرتال آموزشهاي الكترونيك به مرحله اجرا درآمد.
در ايران دانشگاه شيراز، بنا بر ادعاي خود، به عنوان اولين دانشگاه كشور موفق به آغاز رسمي اين نوع دوره آموزشي دانشگاهي شده است. در اين نوع آموزش، عمده فعاليتهاي آموزشي از قبيل ثبت نام، انتخاب واحد دريافت مطالب درسي، مذاكره با استاد از طريق شبكه كامپيوتري اجرا و در برخي موارد كلاسهاي رفع اشكال و برخي كلاسهاي آزمايشگاهي به صورت حضوري ولي با زمان بندي مناسب اجرا مي‌شود.
همچنين در حال حاضر دانشگاههاي ديگري چون دانشگاه خواجه نصير، دانشگاه علم و صنعت، اميرکبير، علوم و حديث، و دانشگاه الكترونيك دانشگاه آزاد، در رشته‌هاي مختلف، پذيراي دانشجو به صورت مجازي هستند.
بنابراين با توجه به رشد خوب آموزش مجازي در ايران و همچنين رشد روز افزون تعداد دانشگاههايي که مايل به ارائه خدمات آموزشي از راه دور هستند، چنين برداشت مي شود که در اين زمينه گامهاي خوبي برداشته شده است و به نظر مي رسد در آينده اي نه چندان دور شاهد ارائه خدمات آموزش از راه دور توسط اکثر دانشگاههاي کشور خواهيم بود.

[ساناز فرهیدوش]

دانشگاههاي سنتي ناگزير به سازگاري با سير تحولات وتغييرات جديد هستند. در محيط جديد، نقش مربيان واساتيد عوض خواهد شد. آنها بيشتر نقش تسهيل گر و مربي يا طراحان آموزشي را ايفا خواهند کرد. پس تغيير يا طراحي و راه اندازي سيستم هاي مديريت آموزشي متناسب، الزامي است. نظامهاي آموزشي از راه دور، ابزاري براي آموزش مداوم تلقي مي شوند و اين آموزشها مي تواند شامل معلمان و دانشجويان در هر سن، مکان جغرافيايي، موقعيت و وضعيت اجتماعي و سياسي و با هر گونه آموزشي باشد.
با وجودي که فناوريهاي جديد موجب استقلال و انعطاف بيشتر امور آموزشي مي‌شود، اما جهت بکارگيري اين امکانات، بايد ساختار سازماني موسسات عالي نيز متحول شود. همچنين جهت استفاده از هر سيستم فناوري نوين در امور آموزشي، لازم است شرايطي چون ايجاد زيرساختهاي قوي فناوري، تدوين استانداردهاي آموزشي لازم براي ارزيابي آموزشگران و دانشجويان، فرهنگ سازي مناسب و تغيير نگرش سنتي جامعه در امر آموزش، سرمايه‌گذاري و مشارکت دولت و بخش خصوصي در اين زمينه فراهم شود. با توجه به اقدامات صورت گرفته در اين زمينه و علاقه مندي مسئولان دانشگاهها و حتي مديران ادارات و سازمانهاي غير آموزشي به بهره برداري از روشهاي آموزش مجازي و همچنين تغيير و گسترش دسترسي به فناوريهاي آموزشي، پيش بيني مي شود طي ده سال آينده اکثر واحدهاي دانشگاهي در ايران، به جذب و آموزش دانشجو به صورت الكترونيك و بهره برداري از آموزشهاي مجازي در سطحي بسيار گسترده، اقدام كنند