ساسي
9th March 2011, 12:35 AM
فشار قبر چیست؟
از هولناک‌ترین عذاب‌های قبر که میت در شب اول قبر به آنمبتلا می شود، فشار قبر است که مومن و کافر، کوچک و بزرگ، باید حد طبیعی و ناگزیرآن را تحمل کنند اما این فشار تحت اعمال انسان و پرونده ای که با اوست بسیار متغیراست. ابو بصیر می‌گوید: به امام جعفر صادق(علیه‌السلام) گفتم: آیا احدى هست كه ازفشار قبر نجات پیدا كند؟ فرمود: پناه بخدا مىبریم از فشار قبر. چقدر قلیل و اندكهستند آن افرادى كه از فشار قبر نجات پیدا کنند. (بحارالانوار، ج6،ص260)
البتهفشار قبر مربوط به مدفونین در زمین نیست بلکه شامل هر میتی خواهد شد از امام صادقعلیه‌السّلام پرسیدند: آیا عذاب و فشار قبر به فرد بدار آویخته می‌رسد؟ آن حضرتفرمود: همانا پروردگار زمین، خود پروردگار هوا نیز هست. یا آن خدایى كه زمین بهفرمان اوست، هوا نیز به فرمان اوست، پس خداوند عزّ و جلّ به هوا وحى می‌فرماید وهوا او را فشارى می‌دهد سخت‌تر و شدیدتر از قبر. (من لا یحضره الفقیه، ترجمه غفارى،ج 1، ص279)
فشار قبر چیست؟
اما درمورد اینکه واقعیت فشار قبر چیست و کیفیت آن به چه شکلی است، اطلاعات دقیقی در دستنیست. برخی همچون علامه مجلسی، علامه حلی، علامه شبر و مرحوم حمصی رازی معتقد بهعذاب جسد هستند. به عقیده این بزرگان و برخی دیگر، ممکن است روح در عالم قبر، دربدن داخل شده و عذاب را تحمل کند ... علامه مجلسی می‌فرماید: انما السوال و الضغطةفى الاجساد الاصلیة ...؛ سوال و تنگی و فشار قبر مربوط به جسد اصلی است.(جسد اصلیدر مقابل جسد برزخی)
در نهج البلاغه آمده است... و روعات الفزع واختلاف الاوضاع و استكاك الاسماع و ظلمة للحد ...؛ (یاد کنید از) دفعه بدفعهآمدنهاى خوف و بیم‌های مختلف و جابجا شدن دندههاى پهلو از فشار قبر و كر گردیدنگوشها و تاریكى گور ...
قائلین به این قول به چنین روایاتی هم استناد می‌کنند ومی‌گویند در هم فرو رفتن استخوانهاى دنده(در اثر فشار قبر) و نیش زدن گوشت(که بهعنوان عذاب قبر یاد شده) که در بعضی روایات است تنها با بدن عنصرى سازگارىدارد.
وقتى انسان مرد، با قوه ى خیال خود را جداى از دنیا مى یابد؛ همان گونه كهدر دنیا با همان صورت به واسطه ى خیال، خود را درك مى كرد، وقتى در قبر گذاشته شد،خود را با همان صورت در قبر مى یابد و با این واسطه دردها و عقوبت ها و یا لذت هارا در مى یابد. و این است معنى حدیث: كه قبر باغى از باغ هاى بهشت یا حفره‌اى ازحفره‌هاى جهنم است.
در هر حال روح با تعلق شدیدی کهبه جسد دارد، همواره در کنار جسد می‌ماند و از وضعیت خوب یا بد جسد متاثر می‌شود چهداخل در جسد و حساس به احساسات آن باشد چه نباشد. به همین جهت شاید بتوان گفت فشارقبر، می تواند کنایه از همان فعل و انفعالات شیمیایی باشد که جنازه را از هم میپاشد و ظرف مدت بسیار کمی، چنان تغییرات سریعی در آن ایجاد می کند که اگر امکانرویت جسد بعد از یک شب
حاصل شود، صحنه‌ی دلخراش و اندوهباری در معرض دید قرارخواهد گرفت. از فرمایشات حضرت علی(علیه‌السلام) است که:
«فَلَوْمَثَّلْتَهُمْ بِعَقْلِكَ، أَوْ كُشِفَ عَنْهُمْ مَحْجُوبُ الْغِطَاءِ لَكَ، وَقَدِ ارْتَسَخَتْ أَسْمَاعُهُمْ بِالْهَوَامِّ فَاسْتَكَّتْ، وَاكْتَحَلَتْأَبْصَارُهُم ْ بِالتُّرَابِ فَخَسَفَتْ، وَ تَقَطَّعَتِ الْأَلْسِنَةُ فِیأَفْوَاهِهِمْ بَعْدَ ذَلَاقَتِهَا، وَ هَمَدَتِ الْقُلُوبُ فِی صُدُورِهِمْ بَعْدَیَقَظَتِهَا، وَ عَاثَ فِی كُلِّ جَارِحَةٍ مِنْهُمْ جَدِیدُ بِلًى سَمَّجَهَا، وَسَهَّلَ طُرُقَ الْآفَةِ إِلَیْهَا، مُسْتَسْلِمَاتٍ فَلَا أَیْدٍ تَدْفَعُ وَلَاقُلُوبٌ تَجْزَعُ، لَرَأَیْتَ أَشْجَانَ قُلُوبٍ وَ أَقْذَاءَ عُیُونٍ، لَهُمْ فِیكُلِّ فَظَاعَةٍ صِفَةُ حَالٍ لَا تَنْتَقِلُ، وَ غَمْرَةٌ لَا تَنْجَلِی؛
اگر آن مردگان را با (دیده) عقل و خرد بسنجى، یا پرده (خاكى) كه آنها را از توپوشانده است كنار رود (آنها را خواهى دید) در حالی كه گوش‌هایشان در اثر رسوخجانوران خاكى در آنها نابود و کر گشته، و دیدگانشان از سرمه خاك (به مغز) فرو رفته،و زبان‌هایشان پس از تندى و تیزى در دهان‌ها پاره پاره گشته، و دلهاشان پس ازبیدارى در سینهها مرده، و از طپش افتاده، در هر عضوى از ایشان پوسیدگى تازه كهباعث فساد و زشتى است رخداده، و راه نابودى آنها را آسان ساخته است، در حالی كه دربرابر هر آسیبى تسلیماند، نه براى دفاع (از آلام و اسقام) دستى، و نه براى نالیدن (از سختیها) دلهایى دارند(اگر به دیده عبرت بنگرى) اندوه‌هاى دلها و خاشاك و خونابهچشمها را خواهى دید كه براى آنها در هر یك از این رسوائى و گرفتاریها حالتى است كهدگرگون نشود، و سختی ای است كه برطرف نگردد. (ترجمه نهجالبلاغه انصارى، ص 625)
این عذاب اگرچه تا حدی طبیعی و در راستای نظام خلقت است اما راههایی وجوددارد که برطرف کردن آن را ممکن ساخته است. با وجود برخی روایات که اصرار به همگانیبودن فشار قبر دارند، برخی روایات نیز به تفاوت‌های مومن و کافر اشاره کرده و ازآسودگی مومن سخن می‌گویند: «بنده مؤمن چون به خاك سپرده شود زمین به او گوید: آفرین، خوش آمدى، تو از جمله كسانى هستى كه دوست داشتم بر پشت من راه رود، حال كهتو را در بر گرفتم خواهى دانست كه چگونه با تو عمل مىكنم! پس تا آنجا كه چشم كارمىكند براى او گشاده گردد. و كافر چون به خاك سپرده شود زمین به او گوید: تو راآفرین و خوشامد مباد، تو از دشمنترین كسانى هستى كه دوست نداشتم بر پشت من راهرود، حال كه تو را در بر گرفتم خواهى دانست كه چگونه با تو عمل مىكنم! پس چنان اورا بفشارد كه استخوانهاى پهلویش بشکند.(امالى شیخ مفید، ترجمه استادولى)
محمدتقی قلسفی در این باره می گوید: «مقصود از فشار قبر این نیست که دیوارهای قبری کهدر گورستان حفر شده به هم نزدیک می شوند، و جسد میت را در تنگنا قرار می‌دهند، بلکهمقصود فشار نامرئی و نامحسوسی است که، بر روح و جسد برزخی متوفی، وارد می‌آید و اورا به شدت ناراحت می‌کند.
تاثیراتی که اعمال مثبت و منفی در طول حیات بر تک تکسلولهای بدن می‌گذارند می تواند در کم و زیاد شدن عذاب جسم تاثیر بگذارد مثل این کهفرض کنیم گناهان کبیره موجب ترشح موادی در سلولهای بدن شوند که این مواد در عالمقبر تجزیه بدن را سخت‌تر و مهلک‌تر کنند یا بالعکس ممکن است عبادت و اعمال صالحانسان و پرهیز از گناه، وقتی در درجات بالای آن از سوی انسانی رعایت شود، جسم را بهطور طبیعی به مواد ایمنی دهنده مجهز سازند. سالم ماندن معدودی از جنازه‌هایانسانهای وارسته، سالها بعد از وفات یا شهادتشان، سند خوبی بر این مدعاست. هم اکنوناسنادی از همین جنازه‌های سالم که مربوط به شهدای دفاع مقدس بوده، در موزه شهدامحفوظ است .
عده‌ای دیگر از دانشمندان دینی هم معتقد به عذاب و پاداش روح‌اند ویا معتقد به عذاب و پاداش روح در جسم برزخی اش هستند. محمد تقی قلسفی در این بارهمی گوید: «مقصود از فشار قبر این نیست که دیوارهای قبری که در گورستان حفر شده بههم نزدیک می شوند، و جسد میت را در تنگنا قرار می‌دهند، بلکه مقصود فشار نامرئی ونامحسوسی است که، بر روح و جسد برزخی متوفی، وارد می‌آید و او را به شدت ناراحتمی‌کند.»(معاد از نظر روح و جسم، ج 1 ، ص 261)
مرحومملاصدرا و پیروان مكتب او با بهره‌گیرى از حركت جوهریه و اثبات عوالم سه‌گانه‌ى (طبیعت، عالم برزخ مثال، عالم مجردات) به تحلیل و تبیین عذاب و سوال در قبر پرداختهمی‌گویند: آنچه بر این جسد دنیوى پس از مرگ می آید از قبیل مقبور بودن و فشار ووحشت و هجوم حشرات بر روح مجرد وارد مى‌شود. (عیون مسایل نفس و شرح آن، استاد حسنحسن زاده، ج 2، ص 455 ـ 453).
... روح انسانى به كمك قوه ى خیال دردنیاى مادى لذت ها و آلام را درك مى كند، و قوه ى خیال یك وجود مستقل است كه پس ازمرگ نیازى به بدن مادى ندارد بلكه همراه روح است و روح به واسطه ى این قوه، ازصورت‌هاى مادیات لذت و یا زحمت مى‌بیند. بنابراین وقتى انسان مرد، با قوه ى خیالخود را جداى از دنیا مى یابد؛ همان گونه كه در دنیا با همان صورت به واسطه ى خیال،خود را درك مى كرد، وقتى در قبر گذاشته شد، خود را با همان صورت در قبر مى یابد وبا این واسطه دردها و عقوبت ها و یا لذت ها را در مى یابد. و این است معنى حدیث: كهقبر باغى از باغ هاى بهشت یا حفره‌اى از حفره‌هاى جهنم است. َ( الْقَبْرُ رَوْضَةٌمِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّار.)پس قبر حقیقى همینهیئت‌ها و صورت‌ها است.(همان)
چنانچه به قائده عمومیت فشار قبر توجه کنیم و بهاجسادی که جنازه آنها را می سوزانند و خاکسترشان را به دریا می سپارند، باید بههمین نظریه، یعنی به فشار بر روح مجرد، یا فشار بر روح مجرد در جسم برزخی اعتقادپیدا کنیم .
از هولناک‌ترین عذاب‌های قبر که میت در شب اول قبر به آنمبتلا می شود، فشار قبر است که مومن و کافر، کوچک و بزرگ، باید حد طبیعی و ناگزیرآن را تحمل کنند اما این فشار تحت اعمال انسان و پرونده ای که با اوست بسیار متغیراست. ابو بصیر می‌گوید: به امام جعفر صادق(علیه‌السلام) گفتم: آیا احدى هست كه ازفشار قبر نجات پیدا كند؟ فرمود: پناه بخدا مىبریم از فشار قبر. چقدر قلیل و اندكهستند آن افرادى كه از فشار قبر نجات پیدا کنند. (بحارالانوار، ج6،ص260)
البتهفشار قبر مربوط به مدفونین در زمین نیست بلکه شامل هر میتی خواهد شد از امام صادقعلیه‌السّلام پرسیدند: آیا عذاب و فشار قبر به فرد بدار آویخته می‌رسد؟ آن حضرتفرمود: همانا پروردگار زمین، خود پروردگار هوا نیز هست. یا آن خدایى كه زمین بهفرمان اوست، هوا نیز به فرمان اوست، پس خداوند عزّ و جلّ به هوا وحى می‌فرماید وهوا او را فشارى می‌دهد سخت‌تر و شدیدتر از قبر. (من لا یحضره الفقیه، ترجمه غفارى،ج 1، ص279)
فشار قبر چیست؟
اما درمورد اینکه واقعیت فشار قبر چیست و کیفیت آن به چه شکلی است، اطلاعات دقیقی در دستنیست. برخی همچون علامه مجلسی، علامه حلی، علامه شبر و مرحوم حمصی رازی معتقد بهعذاب جسد هستند. به عقیده این بزرگان و برخی دیگر، ممکن است روح در عالم قبر، دربدن داخل شده و عذاب را تحمل کند ... علامه مجلسی می‌فرماید: انما السوال و الضغطةفى الاجساد الاصلیة ...؛ سوال و تنگی و فشار قبر مربوط به جسد اصلی است.(جسد اصلیدر مقابل جسد برزخی)
در نهج البلاغه آمده است... و روعات الفزع واختلاف الاوضاع و استكاك الاسماع و ظلمة للحد ...؛ (یاد کنید از) دفعه بدفعهآمدنهاى خوف و بیم‌های مختلف و جابجا شدن دندههاى پهلو از فشار قبر و كر گردیدنگوشها و تاریكى گور ...
قائلین به این قول به چنین روایاتی هم استناد می‌کنند ومی‌گویند در هم فرو رفتن استخوانهاى دنده(در اثر فشار قبر) و نیش زدن گوشت(که بهعنوان عذاب قبر یاد شده) که در بعضی روایات است تنها با بدن عنصرى سازگارىدارد.
وقتى انسان مرد، با قوه ى خیال خود را جداى از دنیا مى یابد؛ همان گونه كهدر دنیا با همان صورت به واسطه ى خیال، خود را درك مى كرد، وقتى در قبر گذاشته شد،خود را با همان صورت در قبر مى یابد و با این واسطه دردها و عقوبت ها و یا لذت هارا در مى یابد. و این است معنى حدیث: كه قبر باغى از باغ هاى بهشت یا حفره‌اى ازحفره‌هاى جهنم است.
در هر حال روح با تعلق شدیدی کهبه جسد دارد، همواره در کنار جسد می‌ماند و از وضعیت خوب یا بد جسد متاثر می‌شود چهداخل در جسد و حساس به احساسات آن باشد چه نباشد. به همین جهت شاید بتوان گفت فشارقبر، می تواند کنایه از همان فعل و انفعالات شیمیایی باشد که جنازه را از هم میپاشد و ظرف مدت بسیار کمی، چنان تغییرات سریعی در آن ایجاد می کند که اگر امکانرویت جسد بعد از یک شب
حاصل شود، صحنه‌ی دلخراش و اندوهباری در معرض دید قرارخواهد گرفت. از فرمایشات حضرت علی(علیه‌السلام) است که:
«فَلَوْمَثَّلْتَهُمْ بِعَقْلِكَ، أَوْ كُشِفَ عَنْهُمْ مَحْجُوبُ الْغِطَاءِ لَكَ، وَقَدِ ارْتَسَخَتْ أَسْمَاعُهُمْ بِالْهَوَامِّ فَاسْتَكَّتْ، وَاكْتَحَلَتْأَبْصَارُهُم ْ بِالتُّرَابِ فَخَسَفَتْ، وَ تَقَطَّعَتِ الْأَلْسِنَةُ فِیأَفْوَاهِهِمْ بَعْدَ ذَلَاقَتِهَا، وَ هَمَدَتِ الْقُلُوبُ فِی صُدُورِهِمْ بَعْدَیَقَظَتِهَا، وَ عَاثَ فِی كُلِّ جَارِحَةٍ مِنْهُمْ جَدِیدُ بِلًى سَمَّجَهَا، وَسَهَّلَ طُرُقَ الْآفَةِ إِلَیْهَا، مُسْتَسْلِمَاتٍ فَلَا أَیْدٍ تَدْفَعُ وَلَاقُلُوبٌ تَجْزَعُ، لَرَأَیْتَ أَشْجَانَ قُلُوبٍ وَ أَقْذَاءَ عُیُونٍ، لَهُمْ فِیكُلِّ فَظَاعَةٍ صِفَةُ حَالٍ لَا تَنْتَقِلُ، وَ غَمْرَةٌ لَا تَنْجَلِی؛
اگر آن مردگان را با (دیده) عقل و خرد بسنجى، یا پرده (خاكى) كه آنها را از توپوشانده است كنار رود (آنها را خواهى دید) در حالی كه گوش‌هایشان در اثر رسوخجانوران خاكى در آنها نابود و کر گشته، و دیدگانشان از سرمه خاك (به مغز) فرو رفته،و زبان‌هایشان پس از تندى و تیزى در دهان‌ها پاره پاره گشته، و دلهاشان پس ازبیدارى در سینهها مرده، و از طپش افتاده، در هر عضوى از ایشان پوسیدگى تازه كهباعث فساد و زشتى است رخداده، و راه نابودى آنها را آسان ساخته است، در حالی كه دربرابر هر آسیبى تسلیماند، نه براى دفاع (از آلام و اسقام) دستى، و نه براى نالیدن (از سختیها) دلهایى دارند(اگر به دیده عبرت بنگرى) اندوه‌هاى دلها و خاشاك و خونابهچشمها را خواهى دید كه براى آنها در هر یك از این رسوائى و گرفتاریها حالتى است كهدگرگون نشود، و سختی ای است كه برطرف نگردد. (ترجمه نهجالبلاغه انصارى، ص 625)
این عذاب اگرچه تا حدی طبیعی و در راستای نظام خلقت است اما راههایی وجوددارد که برطرف کردن آن را ممکن ساخته است. با وجود برخی روایات که اصرار به همگانیبودن فشار قبر دارند، برخی روایات نیز به تفاوت‌های مومن و کافر اشاره کرده و ازآسودگی مومن سخن می‌گویند: «بنده مؤمن چون به خاك سپرده شود زمین به او گوید: آفرین، خوش آمدى، تو از جمله كسانى هستى كه دوست داشتم بر پشت من راه رود، حال كهتو را در بر گرفتم خواهى دانست كه چگونه با تو عمل مىكنم! پس تا آنجا كه چشم كارمىكند براى او گشاده گردد. و كافر چون به خاك سپرده شود زمین به او گوید: تو راآفرین و خوشامد مباد، تو از دشمنترین كسانى هستى كه دوست نداشتم بر پشت من راهرود، حال كه تو را در بر گرفتم خواهى دانست كه چگونه با تو عمل مىكنم! پس چنان اورا بفشارد كه استخوانهاى پهلویش بشکند.(امالى شیخ مفید، ترجمه استادولى)
محمدتقی قلسفی در این باره می گوید: «مقصود از فشار قبر این نیست که دیوارهای قبری کهدر گورستان حفر شده به هم نزدیک می شوند، و جسد میت را در تنگنا قرار می‌دهند، بلکهمقصود فشار نامرئی و نامحسوسی است که، بر روح و جسد برزخی متوفی، وارد می‌آید و اورا به شدت ناراحت می‌کند.
تاثیراتی که اعمال مثبت و منفی در طول حیات بر تک تکسلولهای بدن می‌گذارند می تواند در کم و زیاد شدن عذاب جسم تاثیر بگذارد مثل این کهفرض کنیم گناهان کبیره موجب ترشح موادی در سلولهای بدن شوند که این مواد در عالمقبر تجزیه بدن را سخت‌تر و مهلک‌تر کنند یا بالعکس ممکن است عبادت و اعمال صالحانسان و پرهیز از گناه، وقتی در درجات بالای آن از سوی انسانی رعایت شود، جسم را بهطور طبیعی به مواد ایمنی دهنده مجهز سازند. سالم ماندن معدودی از جنازه‌هایانسانهای وارسته، سالها بعد از وفات یا شهادتشان، سند خوبی بر این مدعاست. هم اکنوناسنادی از همین جنازه‌های سالم که مربوط به شهدای دفاع مقدس بوده، در موزه شهدامحفوظ است .
عده‌ای دیگر از دانشمندان دینی هم معتقد به عذاب و پاداش روح‌اند ویا معتقد به عذاب و پاداش روح در جسم برزخی اش هستند. محمد تقی قلسفی در این بارهمی گوید: «مقصود از فشار قبر این نیست که دیوارهای قبری که در گورستان حفر شده بههم نزدیک می شوند، و جسد میت را در تنگنا قرار می‌دهند، بلکه مقصود فشار نامرئی ونامحسوسی است که، بر روح و جسد برزخی متوفی، وارد می‌آید و او را به شدت ناراحتمی‌کند.»(معاد از نظر روح و جسم، ج 1 ، ص 261)
مرحومملاصدرا و پیروان مكتب او با بهره‌گیرى از حركت جوهریه و اثبات عوالم سه‌گانه‌ى (طبیعت، عالم برزخ مثال، عالم مجردات) به تحلیل و تبیین عذاب و سوال در قبر پرداختهمی‌گویند: آنچه بر این جسد دنیوى پس از مرگ می آید از قبیل مقبور بودن و فشار ووحشت و هجوم حشرات بر روح مجرد وارد مى‌شود. (عیون مسایل نفس و شرح آن، استاد حسنحسن زاده، ج 2، ص 455 ـ 453).
... روح انسانى به كمك قوه ى خیال دردنیاى مادى لذت ها و آلام را درك مى كند، و قوه ى خیال یك وجود مستقل است كه پس ازمرگ نیازى به بدن مادى ندارد بلكه همراه روح است و روح به واسطه ى این قوه، ازصورت‌هاى مادیات لذت و یا زحمت مى‌بیند. بنابراین وقتى انسان مرد، با قوه ى خیالخود را جداى از دنیا مى یابد؛ همان گونه كه در دنیا با همان صورت به واسطه ى خیال،خود را درك مى كرد، وقتى در قبر گذاشته شد، خود را با همان صورت در قبر مى یابد وبا این واسطه دردها و عقوبت ها و یا لذت ها را در مى یابد. و این است معنى حدیث: كهقبر باغى از باغ هاى بهشت یا حفره‌اى از حفره‌هاى جهنم است. َ( الْقَبْرُ رَوْضَةٌمِنْ رِیَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّار.)پس قبر حقیقى همینهیئت‌ها و صورت‌ها است.(همان)
چنانچه به قائده عمومیت فشار قبر توجه کنیم و بهاجسادی که جنازه آنها را می سوزانند و خاکسترشان را به دریا می سپارند، باید بههمین نظریه، یعنی به فشار بر روح مجرد، یا فشار بر روح مجرد در جسم برزخی اعتقادپیدا کنیم .