رئیس انجمن لات و لوت ها ( قسمت اول )

[AreZoO]

رئیس انجمن لات و لوت ها

دهخدا و طنز سیاسی

بررسی طنز سیاسی دهخدا


http://img.tebyan.net/big/1388/12/122209199142223148153150219180101603910226208.jpg
طنز واکنشی است که از احساس نامساعد و ناموافق ما نسبت به شخص یا واقعه خاصی ناشی می شود. این احساس اعم است از تأسف و رنجش و نفرت یا خشم و کینه، و آنجا که واکنش جدی و معمولی برای بیان احساس ما کافی نباشد یا ابراز این واکنش بطور طبیعی مقدور نباشد احساس خود را غالباً از مجرای طنز بیان می کنیم.
طنز فریادی است که در اوج انفجار به پوزخند و قهقهه تبدیل می شود و گریه ای است که بصورت خنده درمی آید.
طنز بنا به یک تعریف با مسخرگی فرق دارد. مسخرگی فقط می خواهد بخنداند و برای این هدف از هر وسیله ای استفاده می کند. در این رهگذر گاه هدف همان وسیله است و وسیله عین هدف، و این دو از لحاظ زمانی هیچ فاصله ای با هم ندارند. شکلکی که یک بازیگر مقلد یا «آکتور» کمیک در می آورد با خنده ای که در همان آن ایجاد می کند هم وسیله است و هم هدف و کار به همین جا تمام می شود اما در طنز هدف و وسیله با هم فاصله زمانی دارند. سخن طنزآمیز ممکن است ایجاد خنده نکند و ممکن است تبسمی برانگیزد اما این هنوز اول کار است. خنده در اینجا مقدمه تفکر و تنبه است در حالیکه در مسخرگی ممکن است تفکر مقدم بر خنده باشد. گاه ممکن است مدتی فکر کنید تا منظور و مفهوم یک شوخی را دریابید و بعد به قهقهه بیفتید. ولی در طنز بعد از قهقهه تازه به فکر فرو می روید و اگر طنز سیاه در کار باشد شاید به گریه بیفتید. بسته به برداشتی که از یک واقعه می کنید عکس العمل شما ممکن است بین خنده و گریه نوسان کند. واقعه ای را که به میزان کم سوادی یک فر د تحصیل کرده و دانشگاه دیده مربوط می شود و فرضاً غلط فاحش نوشته ای از او را نشان می دهد برای جمعی تعریف می کنید، همه می خندند. ناگاه کسی از یک گوشه می گوید آقایان به خدا این خنده ندارد گریه دارد. در فکر فرو می روید و گاه ممکن است حق را به او بدهید.
عقیده دیگری می گوید موضوعیت و مناسبت طنز با شدت خشونت حاکم رابطه معکوس دارد یعنی هرچه حکومت بیرحم تر باشد جا برای طنز تنگ تر می شود.
بقول Highct طنز چون با خنده سر و کار دارد در مقابل قساوت از کار می افتد. هجو و تمسخر آدمی مثل هیتلر در زمان حکومت او دشوار است. آنهمه شقاوت را نمی توان با تمسخر و شوخی جواب داد. کسی سرطان و طاعون را دست نمی اندازد و بعضی از آدمها بیرحم تر از آنند که مورد تمسخر یا تحقیر قرار بگیرند. در مقابل جنایات بزرگ طنز سلاح خفیفی است یا با هر کارآئی و قدرت از کار می افتد و در اینحال باید تراژدی نوشت.
http://img.tebyan.net/big/1388/04/996159631335634592112150237261166794.jpg
سیاست رسمی یا سیاست عبوس و عصاخورده و شق و رق با طنز میانه ای ندارد. بسیاری از ما طنز در سیاست را کاری سخیف و سبکسرانه تلقی می کنیم و اگر دولتمردی اهل بذله گوئی و مزاح باشد بنظر ما کاری بدور از متانت انجام داده است، درست برعکس غربی ها و بخصوص آمریکائی ها که در نظر آنها اهمیت شوخ طبعی و بذله گوئی بویژه برای مرد سیاسی بیشتر از اهمیت درستکاری و راستگوئی است. ارسطو می گفت شوخی تنها معیار جدی بودن است و این بظاهر حرف عجیبی است اما در معنا دولتمردی که تحمل شوخی نداشته باشد در عرف غربی ها در آنچه می گوید صادق نیست و عدم تحمل او در این باب نشانه ای از عدم مدارای سیاسی او می تواند بود.
طنز از نظر نحوه ارائه و عرضه بردو نوع است: اول طنز تمثیلی و آن طنزی است که برای بیان مقصود و تشدید و تاثیر مورد نظر دست به نوعی قیاس می زند و یک واقعه بظاهر جدی را به یک واقعه کمیک تشبیه می کند.
نوع دیگر طنز تفسیری است و آن طنزی است که وقایع را مستقیماً با دید طنز و هزل به محک بحث و نقد می زند.
در طنز تمثیلی، قصه و حکایت کار دلیل و برهان را انجام می دهد و به عبارت دیگر «معقول را به محسوس تشبیه می کند».
بقول Highct طنز چون با خنده سر و کار دارد در مقابل قساوت از کار می افتد. هجو و تمسخر آدمی مثل هیتلر در زمان حکومت او دشوار است. آنهمه شقاوت را نمی توان با تمسخر و شوخی جواب داد.

در محیط محنت زده ما و در بحرانی ترین دقائق تاریخی، بعضی از دولتمردان ما از طریق طنز تمثیلی حقائق تلخ یا تأسف و تأثر خود را بیان کرده اند.
این آن دقائقی است که انسان نمی داند بخندد یا گریه کند، و گاه با خندیدن عجز خود را از گریستن اعلام می کند.
طنزهای سیاسی دهخدا غالباً از نوع طنز تفسیری و طرز برخورد او از حوادث روز است. اینکه رئیس مملکتی یکروز صبح بناگاه قزاقان سیلاخوری را بسیج و تجهیز کند و در کالسکه چهار اسبه یا شش اسبه از کاخ سلطنتی خارج شود و محافظین همایونی با فریادهای دور شو، کور شو و با شمشیرهای آخته و شلاق کش مردم را از سر راه او دور کنند و صغیر و کبیر را زیر تازیانه بگیرند و بعد به یک محل ییلاقی در خارج شهر نقل مکان کنند بظاهر واقعه خنده آوری نیست ولی بر خورد دهخدا با این واقعه و طنز تفسیری او، آنرا بصورت خنده آوری درمی آورد.
http://img.tebyan.net/big/1388/04/44250539337111149272512365523563115486.jpg
او از زبان دخو بعد از نقل این واقعه می نویسد: «والله اینها نیست. اینها پولتیک است که دولت می زند، اینها نقشه است، اسرار دولتی است ... دولت می خواهد این قشون را همچو یواشکی بطوری که هیچکس نفهمد ... به اسم خراب کردن مجلس و گرفتن سید جمال و ملک و هر چه مشروط طلب یعنی مفسد هست جمع بکند ... آنوقت اینها را دو دسته کند، یک دسته را به اسم مطیع کردن ایل قشقائی و بختیاری بفرستد به طرف جنوب و یکدسته را هم به اسم تسخیر کردن آذربایجان بفرستد به طرف شمال ... آنوقت یک شب توی تاریکی آن دسته اولی را در خلیج فارس یواشکی بریزد توی ده بیست تا کرجی و روانه کند به طرف انگلیس، و از این طرف این یکی دسته را همینطور آهسته و بی صدا از سر حد جلفا از بیراهه بفرستد بطرف روسیه.
آن وقت یکروز صبح ادوارد هفتم در لندن و نیکلای دویم در پطرزبورغ یکدفعه چشمهاشان را وا کنند ببینند که هر کدامشان افتاده اند گیر بیست تا غلام قره جه داغی.
و بلافاصله می گوید: «والله خدا تیغش را برّا کند. خدا دشمنش را فنا کند. اینهم نقشه شاپشال است که کشیده. اگر نه عقل ما ایرانی ها که به این کارها نمی رسد.»
طنز سیاسی دهخدا در چرند و پرند خلاصه می شود، و در تاریخ مطبوعات فارسی، «چرند و پرند» از آن زمره مقالاتی است که یک روزنامه نگار در مصاف مستقیم مراجع قدرت، و در دوره تسلط بالفعل و حی و حاضر یک حکومت خودکامه و اذنایش نگاشته است. علی اکبر فرزند خانبابای قزوینی معروف به «دخو» که او را با نام دهخدا می شناسیم هنگام نوشتن مقالات چرند و پرند 28 سال داشته است و جالب است بدانیم که «صوراسرافیل» یا روزنامه ای که مقالات دخو در آن بچاپ می رسید در پایتخت ممالک محرومه فقط 32 شماره منتشر شده و فاصله بین اولین شماره تا آخرین شماره آن با همه تعطیل ها و توقیف ها فقط چهارده ماه بوده است و سرانجام نیز بمباردمان مجلس اول و دستگیری و قتل میرزا جهانگیرخان (مدیر روزنامه) در باغشاه و اختفا و تحصن و عزیمت دهخدا به خارج از کشور به حیات روزنامه خاتمه می دهد. هدف روزنامه بر طبق سرمقاله شماره اول آن «تکمیل معنی مشروطیت و حمایت مجلس شورای ملی و مقاومت روستائیان و فقرا و مظلومین» بوده است. به عبارت دیگر دهخدائی که در این روزنامه می بینیم یک دهخدای جمهوریخواه ضد مشروطه و حکومت قانون قلم می زند و دهخدائی است که قبل از آنکه ضد سلطنت یا ضد سلطان باشد ضد قلدری و استبداد است. حالا این استبداد در شخص علی آقا یزدی مجسم باشد یا در شخص شیخ ابوالقاسم یا خوانینی نظیر رحیم خان چلیپانلو و اقبال السلطنه ماکوتی و عمیدالسلطنه و رجال و اعاظمی نظیر امیربهادر و ارفع الدوله و مشیرالسلطنه و عین الدوله و شاپشال و لیاخوف، یک یک دوجین داش و لوطی و چماقدار و کارچاق کن به اسامی بقال اوغلی و علی چراغ و اکبربلند و نادعلی قصاب و علی تیزه و غیره.
http://img.tebyan.net/big/1388/04/234240159901183993323714938153316217350.jpg
دهخدائی که در چرند و پرند می بینی یک دهخدائی ایدآلیست است که بظاهر از زورمندان و ارباب قدرت و صولت دوره خودش ترسی ندارد و غالب آنها را یکایک با اسم و رسم ذکر می کند و گاه در معرفی آنها هیچ پرده و پوششی به کار نمی برد. اگر چه قول و فعلی که به آنها اسناد می دهد گاه با طعنه و کنایه توأم است ولی به هر حال آنچه در نهایت ارائه می دهد کوبنده اوست. تاثیری تند و گزنده دارد. گاه فکر می کنی که پشتگرمی به نیروهای مسلح آزادیخواهان و کثرت تعداد انجمن های مشروطه خواه و برآورد نادرست قدرت محمدعلیشاه سوای آزادگی و آزادمنشی دهخدا در تاخت و تاز قلمی او بی تأثیر نبوده است. بخصوص که دهخدا خود کسی است که در معرفی شقاوت و بیرحمی بعضی از مخالفان مشروطه چیزی فروگذار نمی کند و نیک می دانسته است که اگر روزی ورق برگردد و دست مستبدین و مرتجعین به او برسد لاشه قطعه قطعه اش عبرت مجسم برای عارف و عامی خواهد بود. این زمان هنوز دوره ای است که بقول خود او خیلی ها تا یک فراش قرمزپوش می بینند زبانشان به لکنت می افتد.
ویژگی دیگر دهخدای ایدآلیست در این مرحله آنست که در سیاست تابع اخلاق است و برخلاف بعضی از قلمزنان همدوره خودش رشوه و تطمیع و باج سبیل نمی پذیرد. وقتی نصرت الدوله پسر فرمانفرما و حاکم کرمان بعنوان کمک به روزنامه و ترویج معارف قالیچه ای برای صوراسرافیل می فرستد دخو در جلسه فوق العاده روزنامه صوراسرافیل با قبول این مرحمت مخالفت می کند و از قول اویارقلی می نویسد: «آیا معنی رشوه خواری جز این است؟ و آیا بعد از اینکه روزنامه چی به این سم مهلک مسموم شد دیگر در کلامش در نظر ملت وزن و وقری می ماند و آیا کسی دیگر به حرفهای روزنامه گوش می دهد؟
و بعد لایحه مصوبه انجمن را نقل می کند که ضمن آن به شاهزاده اعلام شده است که:
«پلتیک حضرت والا نگرفت یعنی اگر جسارت نباشد جناب ... هم که در مجلس طرفدار شما بودند بور شدند و پل حضرت والا هم آن سر آب است.»
قالیچه مرحمتی یک صدتومانی به صوراسرافیل با قبوض مرسوله انفاذ کرمان شد. بعد از این هم طرف خودتان را بشناسید و بی گدار به آب نزنید. نه صوراسرافیل رشوه بگیرد و نه آه دل شهدای تازه و نان ذرت و خون گوسفند خورهای کرمان زمین می ماند. امضاء رئیس انجمن لات و لوت ها.

[AreZoO]

تهدید دخو به مرگ !

دهخدا و طنز سیاسی


بخش دوم :


http://img.tebyan.net/big/1388/12/135675039432352522013724011360887318137.jpg
وقتی چشم انداز طنز دهخدا را بر زمینه اوضاع و احوال حاکم بر دوره او در نظر بگیریم می بینیم در طنز او چند اتفاق افتاده است.
اتفاق اول- تعارض دو نیروی نامساوی: برگسون می گفت هر تضاد غیرمنتظره یا تناقض متنازلی ایجاد خنده می کند و مثالی که در این مورد بدست داده چیزی شبیه فیل و فنجان خودمان را بیاد می آورد و می گوید اگر شخص فربه و عظیم الجثه ای بلافاصله کنار یا در مقابل شخص ضعیف و نحیفی ظاهر شود این منظره بی اختیار ما را به خنده می اندازد.
عین این تضاد و تعارض نامناسب و غیرمنتظره در کار دهخدا اتفاق افتاده است و خود این امر که آدم ضعیف و نحیفی چون او فقط با اسلحه قلم در مقابل یک حکومت به اصطلاح قلدر و عناصر قدر قدرت و قوی شوکت دوره خود قد علم کند قبل از آنکه اعجاب انگیز باشد خنده انگیز است، که یک طرف قلمزن یک لاقبائی است با قلم شکسته، و طرف دیگر قلنشن قداره بندی که هیبت و هیمنه اش پشت هر نفس کشی را بلرزه می اندازد.

2- اتفاق دیگر در طنز دهخدا تعدد در هدف گیری و هدف زنی است یعنی با هر تیری دو و بلکه چند نشانه می زند. مثلاً او می داند که در جو زورگوئی و خودسری که پاپوش دوزی و پرونده سازی از شیوه های رایج دستگاه حکومت است بسیاری از قضاوتهائی که سرنوشت آدمی را تعیین می کند و به صدور حکم منجر می شود بر مبنای نقد و ارزیابی کرده های او نیست. بلکه بر اساس توهم ناکرده های او در آینده صورت می گیرد و آنچه انجام می شود قصاص قبل از جنایت است. و دهخدا وقتی می خواهد این نوع قضاوت ظالمانه را بباد ریشخند بگیرد بعضی از حرفهای ناگفتنی تر را هم چاشنی اصل قضیه می کند. ضمن مکالمه خیالی با آدمی به اسم دمدمی که از شلوغ و شلتاق قلم دخو به وحشت افتاده به او می گوید:
«خوب عزیزم، بگو ببینم تا حالا من چه گفته ام که ترا آنقدر ترس برداشته است. می گوید قباحت دارد. مردم که مغز خر نخورده اند. تا تو بگوئی ف من می فهمم فرح زاد است. این پیکره ای که تو گرفته ای معلوم است آخرش چه ها خواهی نوشت. تو بلکه فردا دلت خواست بنویسی پاورقی های بزرگان ما از روی هواخواهی روس و انگلیس تعیین می شود. تو بلکه خواستی بنویسی در قزاقخانه صاحب منصبانی که برای خیانت حاضر نشوند (در اینجا زبانش طپق می زند و لکنت پیدا می کند و می گوید )نمی دانم چه چیز و چه چیز آنوقت من چه خاکی به سرم بریزم؟» و با همین بلکه خواستی ها خیلی چیزهائی را که در عبارت عادی قابل بیان نیست بیان می کند. ضمن اینکه سبک و سیاق پرونده سازی و پاپوش دوزی را هم به زیر زخمه طنز و هزل کشیده است. و بعد، از زبان دخو به دمدمی جواب می دهد که: عزیزم دزد نگرفته پادشاه است و من اگر می خواستم هر چه می دانم بنویسم خیلی چیزها می نوشتم. مثلاً می نوشتم الان دو ماه است که یک صاحب منصب قزاق که تن به وطن فروشی نداده بیچاره از خانه اش فراری است و یک صاحب منصب خائن با بیست نفر قزاق مأمور کشتن او هستند. مثلاً می نوشتم اگر در حساب و کتاب انگلیس تفتیش بشود، بیش از بیست کرور از قروض دولت ایران را می توان پیدا کرد. و باز در اینجا با همین «مثلاً می نوشتم» ها خیلی از چیزهائی را که نباید نوشت بیان می کند.
http://img.tebyan.net/big/1388/04/81137741922819779158127255403020148114161.jpg
همین سبک و سیاق را در مقاله ای دیگر بکار می گیرد و در واقع به پیروی از قاعده «نقل کفر، کفر نیست» خیلی از حرفهای ناگفتنی را به عنوان نقل قول روی کاغذ می آورد و باز از قول اشخاص موهوم و ضمن یک عتاب و خطاب خیالی می نویسد:
«می گویند تو گفته ای آنها که تا دیروز خر هم نمی توانستند کرایه کنند حالا چون آخرالزمان نزدیک شده به قیمت صلوات اسب می خرند.»
می گویند تو گفته ای بر منکرین مجلس شورا لعنت. می گویند تو گفته ای با روزی دویست تومان مخارج، یکصد و بیست هزار تومان چطور می توان در بانک گذاشت؟ می گویند تو گفته ای بعد از نفت گیری چراغها می روند روی تخته بندی حوض جناب اقبال الدوله خستگی می گیرند ...»
و بلافاصله این بار حرفهایش را بصورت حصر و تخصیص بیان می کند که: «ببین والله تو هیچکدام اینها را نگفتی. من خودم آنجا ایستاده بودم تو فقط گفتی مخدومی قول صریح داد که رئیس ها و وزیرها همه نوکرهای شخصی منند و پیچ و مهره شان دست خودم است ...
تو فقط گفتی که یارو گفت والله من از غایت بلادت هنوز بیلیارد بازی را هم بعد از چندین سال توقف در قهوه خانه های فرنگ یاد نگرفته ام ... من چه می دانم علم جنگ چه چیز است ... بله تو اینها را گفتی ... چهار تا بالاش هم گفتی» و بعد عقده دلش را بازتر می کند که «من به گوش خود شنیدم که گفتی مرحوم وزیر دربار هم سکته نکرد بلکه بختک رویش افتاد.
من شنیدم که گفتی میرزا محمدعلی خان از پشت بام به میل خودش پائین نیفتاد بلکه به ضرب شش پر مأمور مخصوص سرش چهار قاچ شده و به شهدای کربلا یعنی اجداد طاهرینش پیوست.»
«می گویند تو گفته ای آنها که تا دیروز خر هم نمی توانستند کرایه کنند حالا چون آخرالزمان نزدیک شده به قیمت صلوات اسب می خرند.»

3-اتفاق دیگر در طنز دهخدا هموزنی متن و حاشیه و اصل و فرع مطلب است. بطوریکه خیلی از چیزهائی که در حاشیه مطلب می گوید اهمیتش کمتر از اصل مطلب نیست و حتماً بیشتر از آنست و این شیوه تا آنجا پیش می رود که وقتی می خواهد مطلبی را بطریق تشبیه و تمثیل بیان کند خواننده در وسط کار متوجه می شود که ممثل بهانه و دستاویزی برای بیان مثل، و مشبّه بهانه ای برای بیان مشبه به و خلاصه اصل مطلب بهانه ای برای فرع مطلب است. این شیوه را چرند و پرند در شماره چهاردهم صوراسرافیل (مورخ یازدهم شعبان 1325) می بینیم که دخو بعد از اشاره به اینکه عده ای حکم تکفیر و قتل او را صادر کرده اند و خیال دارند به روزنامه ما حمله کنند، همانطور که عثمانی ها به سرحد ارومیه حمله می کنند، همانطور که قنسول های ایران به حاجی ها حمله می کنند، همانطور که شاهزاده نصرت الدوله به نان ذرت خورهای کرمان حمله می کند، همانطور که سید عباس ینگه امامی به رعیتهای خالصه حمله می کنند و بالاخره همانطور که بعضی از آقایان به قاپ پلو و سینه مرغ حمله می کنند.»
دهخدا در طول مدت کوتاهی که در صوراسرافیل قلم زده یکبار مورد تکفیر و چند بار مورد تهدید واقع شده است. در موقع ترس معمولاً فکر آدم کار نمی کند و یا لااقل دل و دماغ و حال و حوصله شوخی کردن ندارد و این امر را همه قلمزنانی که بنحوی در طول عمر خود مورد تهدید جانی واقع شده اند حتماً تجربه کرده اند ولی ظاهراً تهدید دخو به مرگ بر شوخ طبعی او افزوده است که بعد از شرح مطلب می نویسد: «من از این تهدید ترسیدم و یکسره به اطاقم رفتم و در اطاق را پیش کردم، برای اینکه لازم بود پیش بکنم، برای اینکه مرا به ششلول و تفنگ تهدید کرده بودند، برای اینکه ننه من از بچگی همیشه مرا از تفنگ و ششلول می تر ساند. برای اینکه وقتی من تفنگ فتیله ای خالی یادگار جد مرحومم را دست می گرفتم ننم می گفت: «ننه! از من به تو امانت هیچوقت به تفنگ دست نزن. می گفتم ننه! آخر تفنگ خالی است. می گفت ننه. شیطان پرش می کند.»
http://img.tebyan.net/big/1386/12/184125158126852002521821983194702511727111.jpg
و آنوقت از همین فرصت برای یورش به ارباب قدرت استفاده می کند و خیلی از چیزهای ناگفتنی را بصورت جمله معترضه درمی آورد که:
«بله، من می ترسیدم. ترس که عیب و عار نیست من می ترسیدم همانطور که اولیای دولت از مجلس شوری می ترسند. همانطور که حاجی ملک التجار از آبروش می ترسد. همانطور که نایب هادی خان و اجلال السلطنه از انجمن بلدی می ترسند. همانطور که پرنس ارفع الدوله از بدنامی دولت ایران می ترسد. همانطور که وزرای ما از استقراض خارجه می ترسند و ...»
ما خیلی آسان قسم می خوریم و خیلی آسان هم قسم هایمان را زیر پا می گذاریم. به همین جهت دخو هم می داند که چطور قسم بخورد و در آنجا که صحبت از گربه ای به نام ببری خان می کند که در زمان ناصرالدین شاه مقام و منزلت خاصی در دربار داشت و در حد یکنورچشمی مورد اعزاز و اکرام بود می نویسد: «حالا مردم خواهند گفت که یقین دیگر چنته دخو خالی شده و از ناچاری این چیزها را از خودش اختراع می کند. نه، قسم به درد دین آقا سید علی آقا، قسم به مشروطه طلبی قوام الملک و امیربهادر، قسم به دولتخواهی پرنس ارفع الدوله، قسم به سوسیالیست بودن شاهزاده نصرت الدوله، قسم به فقر عفیف ظل السلطان که بیشتر اهل تهران درک زمان مرحوم مبرور ببری خان را کرده اند.» و اصالت همه چیزهائی را که دخو به آن قسم خورده از همین قسم به فقر عفیف ظل السلطان می توان قیاس کرد که نه فقیر است و نه عفیف، و شاهدی بر این معنا سخن خود شاهزاده است در خاطراتش که بی هیچ پرده و پلاسی می نویسد آنقدر دارد که اگر هفت نسل بعد از او بیایند و خرج کنند باز ثروتش تمام نمی شود.

[AreZoO]

عسل و خربزه با هم نمی سازند!


دهخدا و طنز سیاسی

بخش سوم(بخش پایانی)


http://img.tebyan.net/big/1388/12/1725013888152525118112916516721313786153198.jpg
یکی از خصائص چرند و پرند، تمسخر ارقام و اعداد، و در واقع تمسخر برآوردهای مردم است از چیزهائی که هیچکس نمی تواند آنرا شماره کند. او در یکی از همین مقالات، می نویسد: «گفت نخور، عسل و خربزه با هم نمی سازند ... من می خواهم اولیای دولت را به عسل و رؤسای ملت را به خربزه تشبیه کنم. اگر وزارت علوم بگوید توهین است حاضرم دویست و پنجاه حدیث را در فضیلت خربزه، و یکصد و چهل و نه حدیث در فضیلت عسل بیاورم.»
باز در تخطئه اعداد است که در مقامی دیگر می نویسد: «این را هیچکس نمی تواند انکار کند که ما ملت ایران در میان بیست کرور جمعیت، پنج کرور و سیصد و پنجاه و هفت هزار وزیر، امیر، سپهسالار، سردار، امیرنویان، امیرتومان، یوزباشی، دده باشی و پنجه باشی داریم. علاوه بر اینها باز ما در میان بیست کرور جمعیت، چهار کرور شاهزاده، آقازاده، ارباب خان، ایلخانی، ایل بیگی و غیره داریم.»
«الان درست پنج ماه و پنج روز و پنج ساعت و پنج دقیقه بود که من به بعضی ملاحظات چرند و پرند ننوشته بودم.»
و آنجا که از ترس خود از تکفیر سخن می گوید باز مثل یک کامپیوتر عدد از خودش اختراع می کند که «... بله، (من) می ترسیدم برای اینکه از حرفهای من کم کم همچو در می آید که باید دویست و بیست هزار دعانویس، پانصد و چهل و شش هزار فالگیر، یکصد و پنجاه و یک هزار نفر رمال و چهارصد و شصت و دو هزار نفر متولی سقاخانه، چله نشین، مارگیر، افسونگر، جام زن، حسابگر، طالع بین از روزی بیفتند.»
یکی از هدفهای «صوراسرافیل»- چنانکه خود اعلام کرده بود- تکمیل معنی مشروطه بود اما مثل معروف در اینجا مصداق داشت که قاچ زین را بگیر، سواری پیشکشت، مساله این بود که اول باید معنی را تفهیم کرد و بعد به تکمیل آن پرداخت و تفهیم مشروطه لازمه اش این بود که به عوام کوچه و بازار قبولاند که مشروطیت غیر از بی دینی است و حکومت قانون با اصول شرع تضاد و تعارض ندارد.
بله، (من) می ترسیدم برای اینکه از حرفهای من کم کم همچو در می آید که باید دویست و بیست هزار دعانویس، پانصد و چهل و شش هزار فالگیر، یکصد و پنجاه و یک هزار نفر رمال و چهارصد و شصت و دو هزار نفر متولی سقاخانه، چله نشین، مارگیر، افسونگر، جام زن، حسابگر، طالع بین از روزی بیفتند.

http://img.tebyan.net/big/1386/12/215235169120121731471076620124915163719698.jpg
دهخدا علاج نابسامانی های مملکت را در استقرار حکومت قانون و برچیدن بساط خودسری و خودکامگی می داند، و هر قدر مخالفت محمد علیشاه با آزادیخواهان شدت بیشتری بخود می گیرد زبان «دخو» در طنز و طعنه و هجو و تخطئه حکومت او تند و تیزتر می شود. و در همان مقاله ای که از کرامات ببری خان سخن می گوید مطلب را به این نتیجه ختم می کند که:
«من که سواد درستی ندارم اما به عقل ناقص خودم همچو می فهمم که از حرفهای متولی باشی همچو برمی آید که این مجلس موافق قانون جدید اروپاست و کارهای دوره ببری خان بر طبق قانون خدا. ای مسلمانها؟ اگر اینطور است چرا ساکت نشسته اید؟»
همین جا بگویم که ویژگی دیگری که در اغلب طنزهای دهخدا می بینی تجاهل العارف است گوئی دخو در مواردی برای حکومت عقل و شعور قائل نیست و بنا را بر این گذاشته است که کسی از دستگاه حاکم متوجه سخنان بودار و نیش و کنایه های رساتر از هر حرف بی پرده، و شوخی های رندانه او نیست. دخو با این تجاهل می خواهد بگوید همانطور که دولت ملت را تحمیق می کند ملت هم حق دارد حکومت را تحمیق کند و زبان حال قلمزنی دخو در برابر حاکم از خدا بی خبر و خشک مغز همان شعر معروف است که:

من ز تو احمق ترم، تو ز من ابله تری

یکی بباید که مان هر دو به زندان برد
فرمان لیاخوف و غرش توپهائی که بر سر مجلس و مجلسیان باریدن گرفت طنین طنز دهخدا را خاموش کرد. تجربه حکومت مشروطه در اولین مرحله و هنوز عمر مجلس اول به آخر نرسیده با شکست مواجه شد. اختلافی که قاعدتاً و قانوناً باید با بحث و مذاکره و استدلال و احتجاج حل و فصل گردد، به تصفیه حساب منجر شد و قانون و قاعده و نظامنامه جای خود را به شمشیر و زنجیر داغ و درفش داد. حکومت باغشاهی جای حکومت پارلمانی را گرفت.
محمد علیشاهی که متمم قانون اساسی را خود امضاء گذاشته بود با به توپ بستن مجلس سوگند خود را زیر پا گذاشت و بدعتی گذاشت که دیگران هم در عرصه سیاست و مملکتداری به سهولت آب خوردن عهد ببندند و عهدشکنی کنند و بدینگونه احترام امامزاده از همان آغاز بدست متولیان مخدوش و متزلزل شد. اما دهخدائی که با قلمزنی در صوراسرافیل قدم به این میدان گذاشته بود تا آخر عمر- به غلط یا صحیح- در عقیده و اندیشه ای که از روز اول پرچم آنرا بلند کرد باقی ماند. دهخدائی که در سال 1286 شمسی در صوراسرافیل با حکومت استبدادی و ارتجاعی مخالفت می کرد چهل و شش سال بعد یعنی در 1332 ضمن مصاحبه با روزنامه باختر امروز باز هم به شاه وقت نصیحت می کند که تسلیم نظر طرفداران دیکتاتوری و مرتجعین نشود و از قانون اساسی تخلف نکند.
اما دهخدائی که با قلمزنی در صوراسرافیل قدم به این میدان گذاشته بود تا آخر عمر- به غلط یا صحیح- در عقیده و اندیشه ای که از روز اول پرچم آنرا بلند کرد باقی ماند.

http://img.tebyan.net/big/1386/12/17723316363109227168811922193126237216170107.jpg
اما این بار هم صدای دهخدا و دهخدائیان با غرش توپ و تانک خاموش شد و یکبار دیگر معلوم شد که در نبود مجلس و مطبوعات مستقل و آزاد و سایر نهادهای مردمی هر دسته ای که زمام اختیار یک مملکت را در دست بگیرد و بر مسند قدرت بنشیند بزودی به مصداق مجسم این حکم مشهور تبدیل می شود که قدرت به فساد منجر می شود و قدرت مطلق به فساد مطلق.
این نکته گفتنی است که دهخدا بعد از واقعه به توپ بستن مجلس و یا «یوم التوپ» برای حفظ جان خود به سفارت انگلیس پناه می برد و از آنجا در معیت تقی زاده به خارج عزیمت می کند اما آنقدر که در سابقه سیاسی تقی زاده به این واقعه اشاره شده در سابقه دهخدا چندان اثری از این تحصن اجباری نمی بینیم، بنظر می رسید که اگر دهخدا هم در بقیه عمر سیاسی نظیر تقی زاده وزیر و وکیل و سفیر و سناتور شده بود این تحصن بعنوان لکه سیاهی در ذکر سوابق او همه جا مذکور می افتاد اما وارستگی و انقطاع و اعراض دهخدا از مقامات و مناصب عالیه سیاسی سبب شد که تحصن کذائی در حافظه تاریخ ملی به بایگانی سپرده شود. گوئی در قضاوت عمومی نسبت به افراد آنچه در تحفیل آخر مناط اعتبار قرار می گیرد معدل اعمال و افعال ایشان است و صرفاً به جزئیات توجه نمی شود و معیار و میزان کلی اینست که در رابطه نسبی حسنات و سیئات کدامیک بر دیگری می چربد. داستان اقامت اجباری دهخدا در خارج صفحات غم انگیزی دارد و چندی پس از تبعید طولی نمی کشد که بدلیل سرخوردگی از تشتت در صف آزادیخواهان خارج از کشور و مشاهده بی خبری و غفلت بعضی از هموطنان و نیز غم ناداری و تنگدستی و غربت و آوارگی و دوری از وطن در مبارزه سیاسی دچار تردید می شود و حتی در یک مرحله به فکر می افتد که از شر مار به افعی پناه ببرد و آن زمانی است که ایران در معرض اشغال قوای روس تزاری قرار می گیرد. دهخدا در چنین شرایطی معتقد می شود که در برابر خطر تجاوز خارجی باز هم صد رحمت به کفن دزد اولی، و وطن پرستی حکم می کند که آزادیخواهان در برابر ورود ماجراجویانه ی قشون روس با دستگاه محمد علیشاه کنار بیایند.
اما این تغییر روش چند صباحی دوام نمی کند. سرانجام حکومت محمد علیشاه سرنگون می شود و شاه به همان سفارتخانه ای پناه می بر د که دهخدا و سایر وطنخواهان می خواستند از شر او به شاه پناه ببرند- و همین امر نشان می دهد که دهخدا با همه استقامت عقیدتی اهل عناد و لجاج و سرسختی در حفظ و ادامه عقاید ناصواب نبود و آنجا که پای مصلحت مملکتش به میان آمده اغراض شخصی را زیر پا گذاشته است.
همانطور که اشاره شد دهخدا حب جاه نداشت و جز در مدت کوتاهی که در مجلس دوم به نمایندگی برگزیده شد در بقیت عمر بدنبال مقام و منصب نرفت، گوئی عیب اصلی را در تمرکز قدرت می دید و وکالت و وزارت و دولتخواهی را در شرائط بی قانونی و نبودن مجلس ملی تباه کننده روح آدمی می دانست، به بیان دیگر سبب گریز او از دولتمردی و دولتمداری چیزی جز گریز از همرنگی با اهل مفسده و در افتادن به دام وسوسه قدرت طلبی و زراندوزی و توسل به هر وسیله برای رسیدن به هدف نبود و نمی خواست آزادگی روح و استغنای طبع را در محضر ارباب قدرت و مقتل شرف و وارستگی به قربانگاه بکشاند و در این مقوله با حافظ شیراز هماواز بود که:

صحبت حکام ظلمت شب یلداست

نور ز خورشید خواه بو که برآید

دکتر محمود عنایت