پژواک
11th September 2010, 02:39 PM
ساقی نامة آرتیمانی (که از همعصران شاه عبّاس صفوی بوده است) از شاهکارهای بدایع عرفان و وحدت وجود است ، و دارای اشارات و کنایات و دقائق و حقائقی میباشد که بسیار جالب و جای تأمّل و دقّت است . مجموعاً یکصد و بیست و دو ( ۱۲۲ ) بیت است که در اینجا به مقداری از آن اکتفا میگردد
الهی به مستان میخانه‌ات / به عقل آفرینان دیوانه‌ات
الهی به آنانکه در تو گُمند / نهان از دل و دیدة مردمند
به دردی کش لُجّة کبریا / که آمد به شأنش فرود إنّما
به دُرّی که عرش است او را صدف / به ساقیّ کوثر ، به شاه نجف
به نور دل صبح خیزان عشق / ز شادی به اندُه گریزان عشق
به آن دل پرستان بی پا و سر / به شادی فروشان بی شور و شر
به رندان سر مست آگاه دل / که هرگز نرفتند جز راه دل
به مستان افتاده در پای خُم / به مخمور با مرگ در اشتُلم
به شام غریبان به جام صبوح / کز ایشانْست شام سحر را فتوح
کز آن خوبرو چشم بد دور باد / غلط دور گفتم که خود کور باد
که خاکم گِل از آب انگور کن / سراپای من آتش طور کن
خدا را به جان خراباتیان / کزین تهمتِ هستیم وارهان
به میخانة وحدتم راه ده / دل زنده و جان آگاه ده
که از کثرت خلق تنگ آمدم / به هر سو شدم سر به سنگ آمدم
مِئی ده که چون ریزیش در سبو / برآرد سبو از دل آواز هو
از آن می که در دل چو منزل کند / بدن را فروزان‌تر از دل کند
از آن می که چون عکسش افتد به باغ / کند غنچه را گوهر شب چراغ
از آن می که چون عکس بر لب زند / لب شیشه تبخاله از تب زند
از آن می که گر شب ببیند به خواب / به شب سر زند از دلِ آفتاب
از آن می که گر عکسش افتد به جان / تواند در آن دید حق را عیان
از آن می که چون ریزیش در سبو / همه «قُل هو الله» آید از او
از آن می که در خم چو گیرد قرار / برآرد ز خود آتشی چون چنار
مئی صاف ز الودگیِّ بشر / مبدّل به خیر اندر او جمله شر
مئی معنی افروز و صورت گداز / مئی گشته معجون راز و نیاز
مئی از منیّ و توئی گشته پاک / شود خون فتد قطره‌ای گر به خاک
به یک قطره آبم ز سر در گذشت / به یک آه بیمار ما درگذشت
چشی گر از آن باده کوکو زنی / شدی چون از آن مست هوهو زنی
دماغم ز میخانه بوئی شنید / حذر کن که دیوانه هوئی شنید
بگیرید زنجیرم ای دوستان / که پیلم کند یاد هندوستان
دماغم پریشان شد از بوی می / فرو نایدم سر به کاوس و کی
پریشان دماغیم ساقی کجاست / شراب ز شب مانده باقی کجاست
بزن هر قدر خواهیم پا به سر / سر مست از پا ندارد خبر
. . . . . . . . . .
مئی را که باشد در او این صفت / نباشد بغیر از می معرفت
تو در حلقة می پرستان درآ / که چیزی نبینی بغیر از خدا
کنی خاک میخانه گر توتیا / ببینی خدا را به چشم خدا
به میخانه آ و صفا را ببین / ببین خویش را و خدا را ببین
. . . . . . . . . .
بیا تا به ساقی کنیم اتّفاق / درونها مصفّی کنیم از نفاق
چو مستان به هم مهربانی کنیم / دمی بی ریا زندگانی کنیم
بگیریم یک دم چو باران به هم / که اینک فتادیم یاران به هم
مغنّی سحر شد خروشی برآر / ز خامانِ افسرده جوشی برآر
که افسردة صحبت زاهدم / خراب می و ساغر و شاهدم
بیا تا سری در سر خم کنیم / من و تو ، تو و من همه گم کنیم
سرم در سر می پرستانِ مست / که جز می فراموششان هر چه هست
. . . . . . . . . .
فزون از دو عالم تو در عالمی / بدین سان چرا کوتهیّ و کمی
چه افسرده‌ای رنگ رندان بگیر / چرا مرده‌ای آب حیوان بگیر
از این دین به دنیا فروشان مباش / بجز بندة باده نوشان مباش
چه درماندة دلق و سجّاده‌ای / مکش بار محنت بکش باده‌ای
مکن قصّة زاهدان هیچ گوش / قدح تا توانی بنوشان و نوش
حدیث فقیهان برِ ما مکن / زقطره سخن پیش دریا مکن
که نور یقین از دلم جوش زد / جنون آمد و بر صف هوش زد
قلم بشکن و دور افکن سَبَق / بشویان کتاب و بسوزان ورق
که گفته که چندین ورق را ببین / ورق را بگردان و حقّ را ببین
تعالی اللَهْ از جلوة آفتاب / که بر جملگی تافت چون آفتاب
بدین جلوه از جا نرفتی چه‌ای / تو سنگی کلوخی جمادی چه‌ای
صبوح است ساقی برو می بیار / فتوح است مطرب دف و نی بیار
نماز ارنه از روی مستی کنی / به مسجد درون بت پرستی کنی
. . . . . . . . . .
رخ ای زاهد از می پرستان / متاب تودر آتش افتاده‌ای ما در آب
. . . . . . . . . .
ندوزی چو حیوان نظر بر گیاه / بیابی اگر لذّت اشک و آه
همه مستی و شور و حالیم ما/ ز تو چون همه قیل و قالیم ما
دگر طعنة باده بر ما مزن / که صد مار زن بهتر از طعنه‌زن
به مسجد رو و قتل و غارت ببین / به میخانه آ و طهارت ببین
به میخانه آ و حضوری بکن / سیه کاسه‌ای کسب نوری بکن
چو من گر از آن باده بی من شوی / به گلخن در آن رشگ گلشن شوی
چه آب است کآتش به جان افکند / که گر پیر نوشد جوان افکند
رضی روز محشر علی ساقی است / مکن ترک می تا جهان باقی است
* * *
سیّد میرزا رضی آرتیمانی از سادات جلیل القدر آرتیمان که یکی از قُراء تویسرکان است میباشد . وی معاصر شاه عبّاس صفوی و از شعرای زنده دل نیمة اوّل قرن یازدهم است. و پدر آقا میرزا إبراهیم ادهم است که او نیز از شعرای معروف است .
«ساقی نامة آرتیمانی» از ساقی نامه‌های کم نظیری است که در این خصوص آمده است . ساقی نامة او را در ملحقات کتاب «تذکرة میخانه» از ص ۹۲۵ تا ص ۹۳۴ آورده است ولی مجموع آنرا یکصد و شصت و یک ( ۱۶۱ ) بیت ذکر نموده است . «تذکرة میخانه» از ملاّ عبدالنّبی فخر الزّمانی قزوینی است که در ۱۰۲۸ هجری این تألیف را به پایان رسانیده است ؛ و آقای احمد گلچین معانی ، تصحیح و طبع نموده و ملحقاتی بدان افزوده است.
الهی به مستان میخانه‌ات / به عقل آفرینان دیوانه‌ات
الهی به آنانکه در تو گُمند / نهان از دل و دیدة مردمند
به دردی کش لُجّة کبریا / که آمد به شأنش فرود إنّما
به دُرّی که عرش است او را صدف / به ساقیّ کوثر ، به شاه نجف
به نور دل صبح خیزان عشق / ز شادی به اندُه گریزان عشق
به آن دل پرستان بی پا و سر / به شادی فروشان بی شور و شر
به رندان سر مست آگاه دل / که هرگز نرفتند جز راه دل
به مستان افتاده در پای خُم / به مخمور با مرگ در اشتُلم
به شام غریبان به جام صبوح / کز ایشانْست شام سحر را فتوح
کز آن خوبرو چشم بد دور باد / غلط دور گفتم که خود کور باد
که خاکم گِل از آب انگور کن / سراپای من آتش طور کن
خدا را به جان خراباتیان / کزین تهمتِ هستیم وارهان
به میخانة وحدتم راه ده / دل زنده و جان آگاه ده
که از کثرت خلق تنگ آمدم / به هر سو شدم سر به سنگ آمدم
مِئی ده که چون ریزیش در سبو / برآرد سبو از دل آواز هو
از آن می که در دل چو منزل کند / بدن را فروزان‌تر از دل کند
از آن می که چون عکسش افتد به باغ / کند غنچه را گوهر شب چراغ
از آن می که چون عکس بر لب زند / لب شیشه تبخاله از تب زند
از آن می که گر شب ببیند به خواب / به شب سر زند از دلِ آفتاب
از آن می که گر عکسش افتد به جان / تواند در آن دید حق را عیان
از آن می که چون ریزیش در سبو / همه «قُل هو الله» آید از او
از آن می که در خم چو گیرد قرار / برآرد ز خود آتشی چون چنار
مئی صاف ز الودگیِّ بشر / مبدّل به خیر اندر او جمله شر
مئی معنی افروز و صورت گداز / مئی گشته معجون راز و نیاز
مئی از منیّ و توئی گشته پاک / شود خون فتد قطره‌ای گر به خاک
به یک قطره آبم ز سر در گذشت / به یک آه بیمار ما درگذشت
چشی گر از آن باده کوکو زنی / شدی چون از آن مست هوهو زنی
دماغم ز میخانه بوئی شنید / حذر کن که دیوانه هوئی شنید
بگیرید زنجیرم ای دوستان / که پیلم کند یاد هندوستان
دماغم پریشان شد از بوی می / فرو نایدم سر به کاوس و کی
پریشان دماغیم ساقی کجاست / شراب ز شب مانده باقی کجاست
بزن هر قدر خواهیم پا به سر / سر مست از پا ندارد خبر
. . . . . . . . . .
مئی را که باشد در او این صفت / نباشد بغیر از می معرفت
تو در حلقة می پرستان درآ / که چیزی نبینی بغیر از خدا
کنی خاک میخانه گر توتیا / ببینی خدا را به چشم خدا
به میخانه آ و صفا را ببین / ببین خویش را و خدا را ببین
. . . . . . . . . .
بیا تا به ساقی کنیم اتّفاق / درونها مصفّی کنیم از نفاق
چو مستان به هم مهربانی کنیم / دمی بی ریا زندگانی کنیم
بگیریم یک دم چو باران به هم / که اینک فتادیم یاران به هم
مغنّی سحر شد خروشی برآر / ز خامانِ افسرده جوشی برآر
که افسردة صحبت زاهدم / خراب می و ساغر و شاهدم
بیا تا سری در سر خم کنیم / من و تو ، تو و من همه گم کنیم
سرم در سر می پرستانِ مست / که جز می فراموششان هر چه هست
. . . . . . . . . .
فزون از دو عالم تو در عالمی / بدین سان چرا کوتهیّ و کمی
چه افسرده‌ای رنگ رندان بگیر / چرا مرده‌ای آب حیوان بگیر
از این دین به دنیا فروشان مباش / بجز بندة باده نوشان مباش
چه درماندة دلق و سجّاده‌ای / مکش بار محنت بکش باده‌ای
مکن قصّة زاهدان هیچ گوش / قدح تا توانی بنوشان و نوش
حدیث فقیهان برِ ما مکن / زقطره سخن پیش دریا مکن
که نور یقین از دلم جوش زد / جنون آمد و بر صف هوش زد
قلم بشکن و دور افکن سَبَق / بشویان کتاب و بسوزان ورق
که گفته که چندین ورق را ببین / ورق را بگردان و حقّ را ببین
تعالی اللَهْ از جلوة آفتاب / که بر جملگی تافت چون آفتاب
بدین جلوه از جا نرفتی چه‌ای / تو سنگی کلوخی جمادی چه‌ای
صبوح است ساقی برو می بیار / فتوح است مطرب دف و نی بیار
نماز ارنه از روی مستی کنی / به مسجد درون بت پرستی کنی
. . . . . . . . . .
رخ ای زاهد از می پرستان / متاب تودر آتش افتاده‌ای ما در آب
. . . . . . . . . .
ندوزی چو حیوان نظر بر گیاه / بیابی اگر لذّت اشک و آه
همه مستی و شور و حالیم ما/ ز تو چون همه قیل و قالیم ما
دگر طعنة باده بر ما مزن / که صد مار زن بهتر از طعنه‌زن
به مسجد رو و قتل و غارت ببین / به میخانه آ و طهارت ببین
به میخانه آ و حضوری بکن / سیه کاسه‌ای کسب نوری بکن
چو من گر از آن باده بی من شوی / به گلخن در آن رشگ گلشن شوی
چه آب است کآتش به جان افکند / که گر پیر نوشد جوان افکند
رضی روز محشر علی ساقی است / مکن ترک می تا جهان باقی است
* * *
سیّد میرزا رضی آرتیمانی از سادات جلیل القدر آرتیمان که یکی از قُراء تویسرکان است میباشد . وی معاصر شاه عبّاس صفوی و از شعرای زنده دل نیمة اوّل قرن یازدهم است. و پدر آقا میرزا إبراهیم ادهم است که او نیز از شعرای معروف است .
«ساقی نامة آرتیمانی» از ساقی نامه‌های کم نظیری است که در این خصوص آمده است . ساقی نامة او را در ملحقات کتاب «تذکرة میخانه» از ص ۹۲۵ تا ص ۹۳۴ آورده است ولی مجموع آنرا یکصد و شصت و یک ( ۱۶۱ ) بیت ذکر نموده است . «تذکرة میخانه» از ملاّ عبدالنّبی فخر الزّمانی قزوینی است که در ۱۰۲۸ هجری این تألیف را به پایان رسانیده است ؛ و آقای احمد گلچین معانی ، تصحیح و طبع نموده و ملحقاتی بدان افزوده است.