*FATIMA*
31st July 2010, 07:03 PM
درخت نخل
طبقه بندی علمی
نام علمی : Phoenix dactylifera
فرمانرو : گیاهان
راسته : Arecales
خانواده : Arecaceae
سرده : Phoenix
کلیات در مورد خرما
خرما(phoenix dactylifera) گیاهی است از جنس فوتیکس و تک لپه ای و خانواده پالماسه یا نخل ، چند ساله و 2 پایه ( یعنی گلهای نر و ماده روی پایه های جداگانه قرار دارند ). گیاه شناسان معتقدند که به احتمال قریب خرما از سرزمین های حوالی خلیج فارس منشا گرفته است . خرما در دوران باستان به فراوانی در سرزمین های بین دو رود نیل و فرات وجود داشته و گفته میشود که محدوده پراکنش آن در دوران پیش از تاریخ از سنگال تا تا حوضه رودخانه ایندوس در شمال هند را دربرمیگرفت .
اعراب خرما را با خود به اسپانیا بردند، بعدها به تدریج خرما از آسیا و عمدتاً خاورمیانه به استرالیا و قاره امریکا نیز برده شد . امروزه پیشرفتهای کشاورزی و تکنولوژی باعث پیشرفت و بهبود صنعت کشت خرما شده است . عراق همواره بزرگترین تولیدکننده خرما در جهان بوده و سالانه نزدیک به 600 هزارتن خرما تولید میکند . سابقه کشت این درخت در دنیا به بیش از 5000 سال پیش است و در ایران خرما از دوران باستان و پیش از هخامنشی کشت میشده است . جنس فونیکس در ایران تنها دارای یک گونه است که همان خرمای معمولی یا خوراکی است . این گونه در مناطق گرمسیری جنوب ایران کاشته میشود و دارای فرمهای اصلاح شده بسیاری است . معروف ترین و پرطرفتارترین نوع خرما در ایران خرمای مضافتی بم است .
خرما با سطح زیر کشت 218 هزار هکتار و تولید 918 هزارتن و تنوع فراوان ارقام جایگاه ویژه ای در کشور دارد . خرما از نظر سطح زیر کشت پنجمین محصول مهم باغی کشور و از نظر تولید حدود 2/7 درصد کل تولیدات باغبانی کشور را به خود اختصاص داده است .
گیاه خرما صرف نظر از واریته آن نوعی درخت نخل راست قامت است که ارتفاع آن به 36_30 متر میرسد ، تنه خرما از بقایای به جامانده از غلاف برگها به وجود می آید ، برگهای خرما پرمانند ، بزرگ و به طول شش متر است . هر برگ از درون غلافی خارج میشود که توسط شبکه ای از فیبرها احاطه میشود، گلهای کوچک و معطر آن روی دو گیاه نر و ماده پدیدار میشوند ، گلهای ماده سفید و گلهای نر شیری رنگ و چرمی اند ، هر خوشه بزرگ گل ممکن است حاوی 10000_6000 گل باشد .
میوه خرما مستطیلی شکل با پوستی به رنگ قهوه ای تیره متمایل به قرمز یا زرد قهوه ای است . پوست میوه پس از رسیده شدن بسیار نازک و لطیف میشود . گوشت آن نیز بسیار شیرین و حاوی یک هسته منفرد و بسیار سخت است .
گیاهانی به صورت درخت تنه ای بدون انشعاب (stipe ) ، در انتهای تنه دارای یک دسته برگ با رگبرگهای شاخه ای و یا پنجه ای هستند، پهنک برگها در طول رگبرگ ثانوی معمولاً دارای پارگی و
شکافهای طولی عمیق است . گل آذین معمولاً به شکل اسپادیس منشعب و به صورت سنبله ای مرکب است که بوسیله یک چمچمه مشترک و چمچمه ثانوی پوشیده میشود . گلها غالباً تک جنسه دارای 3کاسبرگ ، 3گلبرگ، 6پرچم و 3 تا برچه هستند .
در اطراف درخت 16_6 ساله پاجوشهای بیشماری وجود دارد که میتوان با انتقال هر یک از آنها به جای مناسب ، اقدام به تکثیر گیاه خرما کرد . گیاه خرما مقادیر زیادی گرده تولید میکند که توسط باد جابه جا میشوند اما مسافت زیادی را طی نمیکنند . در نخلستانها هر درخت نر برای بارور ساختن وگرده افشانی 50-
48 درخت ماده کفایت میکند . در گرده افشانی سنتی خوشه گلهای نر شکفته شده را به طور وارونه روی خوشه های ماده قرار میدهند و به وسیله طناب یا نخ قیطانی آن را محکم میبندند تا با رشد خوشه و آویخته شدن آن ، خوشه نر سر جایش بماند . در مواردی نیز گرده ها رو خشک میکنند و مدت 6 ماه در شرایط دمایی مناسب نگهداری میکنند . بهترین فصل تکثیر ، تابستان و ماههای تیر و مرداد است .معمولاً اولین درختی که به ثمر مینشیند و رطب و خرما میدهد بیشی و آخرین هلیلی میباشد .
از بقایای دور ریختنی میوه در تهیه غذای دام و طیور استفاده میکنند . در غنا و ساحل عاج از شیره خرما ، ملاس و الکل استخراج میکنند . 100 گرم میوه تازه خرما دارای 142 کالری انرژی است به علاوه حاوی مقادیر قابل توجهی کربوهیدرات ، پروتئین ، کلسیم ، فسفر ، آهن و ... نیز هست . از پودر هسته خرما هم برای تغذیه جوجه ها استفاده میشود . هسته خرما دارای مقادیر زیادی پروتئین ، چربی ،کربوهیدرات ، استرول و استرون است . از روغن موجود در هسته در صابون سازی و تهیه محصولات آرایشی استفاده میشود . دمبرگهای چوبی خرما منبع سلولز است و در ضمن از آن در ساخت جارو ، عصا ، چوب پنبه ماهیگیری و حتی برای سوخت نیز استفاده میشود .
مناطق کشت خرما
درخت خرما درشرایط آب و هوایی گرم و تمام آفتابی به خوبی رشد میکند و میوه میدهد ، در مناطقی که شرایط چندان مناسب نیست ممکن است که درخت خرما رشد کند اما میوه نمیدهد ، حداقل دمای مورد نیاز در فصل رویش و گلدهی برای خرما در حدود 5/17 درجه سانتیگراد است و تنها در مناطقی میوه میدهد که فصل رویش در آن گرم و طولانی و بدون بارندگی یا با بارندگی اندکی در تابستان و اوایل پاییزهمراه باشد . گیاه خرما نسبت به خشکی مقاوم است اما برای به بار نشستن و تولید محصول مرغوب به آبیاری نیاز دارد . این گیاه خاکهای شنی ،آهکی و رسی را ترجیح میدهد و در مجموع در بیشتر خاکهای سنگین و به خوبی زهکشی شده رشد میکند . تهویه مناسب خاک از فاکتورهای مهم رشد خرما است . خرما به طور چشمگیری نسبت به قلیایی بودن خاک مقاوم است تا حدی نیز نسبت به شوری خاک مقاوم است . اما شوری بیش از اندازه به شدت بر میزان محصول و باروری آن تاًثیر میگذارد ، تکثیر درخت خرما از طریق بذر و عمدتاً با انتقال پاجوشهایی که در اطراف گیاه والد به وجود می آیند ، میسر میشود .
میزان محصول نخلهای 8_5 ساله در حدود 10_8 کیلوگرم است اما این میزان در نخلهای 13 ساله به 80_60 کیلوگرم میرسد . برخی از ارقام اصلاح شده محصولی معادل 100 کیلوگرم هم تولید میکنند . برداشت محصول خرما عمدتاً با برداشت کل خوشه همراه است . پس از برداشت خوشه آن را در شرایط
دمایی مناسبی انبار میکنند تا میوه ها کاملاً رسیده شوند . میوه خرما از زمان تشکیل تا هنگام رسیده شدن باید چهار مرحله را پشت سر بگذارد که عبارتند از : 1/ مرحله نخست که 17 هفته طول میکشد و حاصل آن میوه ای به رنگ سبز ، سفت و تلخ است و ذخیره قند آن را گلوکز و فروکتوز تشکیل میدهند 2/ مرحله دوم شش
هفته به طول می انجامد ، در این مرحله میوه هنوز سفت است اما رنگ آن به زرد نارنجی یا قرمز تغییر مییابد و ذخیره قند آن عمدتاً ساکاروز است 3/ مرحله سوم که به آن رطب میگویند چهار هفته طول میکشد . میوه در این مرحله نیمه رسیده و به رنگ قهوه ای است 4/ مرحله چهارم دو هفته طول میکشد . در این
مرحله میوه رسیده است و وقتی رنگش هنوز روشن است برداشت میشود و برای رسیده تر شدن در شرایط دمایی مناسب انبار میشود . شرایط دمایی و طول مدت انبارداری بسته به رقم خرمای برداشت شده فرق میکند.
اختصاصات دستگاه رویشی
تنه خرما
• تنه های راست و استوانه ای و به شکل ستون : در انتها تاجی از برگهای بسیار بزرگ دارند
• تنه های بالارونده یا پیچان : بسیار نرم و قابل انعطاف و طنابی شکل هستند ، این ساقه ها گاهی بوسیله برگهای خاردار به تکیه گاه چسبیده و بالا میروند . طول این تنه ها که باریک هستند از 100 تا 400 متغیر است .
• تنه های تحلیل رفته و کوتاه : در بعضی از نخلها که آنها را نخلهای بدون ساقه هم میگویند ، طول تنه از چند سانتیمتر تجاوز نمیکند .
• تنه یا ساقه های منشعب : در این گروه استیپ به معنای واقعی وجود ندارد و این دسته از نخلها بسیار نادرند و ساقه دارای انشعابات دوشاخه ای است .
برگ خرما
• تیپ شانه ای : در این تیپ شاخکهای برگ نامنظم و غالباً پاره شده اند
• تیپ بادبزنی شکل : در این تیپ ، برگها عمومی پایا هستند و چندین سال روی ساقه باقی میمانند ، سقوط آنها مانند دولپه ایها به صورت یکپارچه صورت نمیگیرد بلکه پایین آنها پاره شده و به صورت رشته های فیبری برای مدت طولانی و نامعلوم روی ساقه باقی میمانند در اصطلاح لیف خرما را تشکیل میدهند .
اختصاصات تشریحی
دسته آوندی در حلقه های هم مرکز محیطی ساقه بسیار زیاد و کوچک هستند و به علت کمی آوندهای چوبی و نداشتن حلقه اسکلرانشیمی در اطرافشان سختی کمتری دارند . دسته های آوندی حاشیه ساقه پس از طی چند
میانگره به تدریج متوجه بخش مرکزی آن شده و در چند گره بعدی وقتی در مرکز قرار گرفتند با یک خمیدگی متوجه خارج ساقه گردیده وارد برگ میشوند . در ساختار برگ هم پارانشیمی یکنواخت وجود دارد و زیر سطح رویی آنها پارانشیم نرده ای دیده نمیشود .
رده بندی تیره خرما
1/ طایفه Phytelephasieae که شامل دو گروه است و گل فاقد پوشش و میوه مرکب و گل دارای پوشش و میوه ساده است
2/ طایفه Carpheae که شامل دو گروه به صورت برچه های آزاد و برچه های پیوسته است
3/ طایفه Lepidocarpeae که شامل دو گروه است و میوه محصور در پولکهای همپوش و میوه برهنه و فاقد پولکهای همپوش است
4/ طایفه بوراسه که شامل دو گروه ، برگها بادبزنی شل و دارای تقسیمات پنجه ای و برگها دارای تقسیمات شانه ای و پرمانند است
5/ طایفه Cacoseae ، میوه شفت دارای هسته منفذ دار
6/ طایفه Areceae ، میوه شفت دارای هسته فاقد منفذ
ارقام خرما
ارقام خرما به سه دسته 1/ نرم 2/ نیمه خشک 3/ خشک تقسیم میشوند . در کل کشور نزدیک 400 رقم خرما وجود دارد . ارقام نرم شامل : 1- مضافتی 2- برحی 3- کبکاب ، ارقام نیمه خشک شامل : 1- استعمران 2- خضراوی ، رقم خشک شامل دیری است . استعمران رقمی است که بیشترین سطح زیر کشت
در کشور را به خود اختصاص داده است و در استان خوزستان پس از این رقم ، برحی در رتبه دوم قرار دارد .
پیارم ( Piarom ) :
منشأ : حاجی آباد هرمزگان ، رنگ میوه : قهوه ای روشن یا تیره ، رنگ خارک : زرد ، جنس میوه : نیمه خشک و گوشتی ، زمان برداشت : مهر و آبان ماه ، کیفیت : درجه یک و تجاری ، نحوه مصرف : خارک – رطب – خرما ، میزان محصول : بیش از هزار تن، صفت ویژه : بهترین خرمای تجاری کشور ، شکل میوه : دراز و کشیده ، محل نگهداری : 2 سال در انبار
زاهدی (zahedi ) :
منشأ : بوشهر – خوزستان ، رنگ میوه : قهوه ای روشن ، رنگ خارک : زرد ، جنس میوه : نیمه خشک ، زمان برداشت : مهرماه ، کیفیت : مرغوب و دارای ارزش تجاری ، نحوه مصرف : خرمای خشک ، صفت ویژه : قابلیت حمل و نقل و انبارداری بالا ، شکل میوه : گرد و کوتاه ، محل نگهداری : یک سال در انبار ، مقدار خرما : بیش از60000 تن
کبکاب ( kabkab ) :
منشأ : بوشهر ، رنگ میوه : قهوه ای روشن ، رنگ خارک : زرد ، جنس میوه : تر ، زمان برداشت : شهریورماه ، کیفیت : مرغوب و تجاری ، نحوه مصرف : خرما – رطب ، وزن میوه : 5/12 گرم ، صفت ویژه : پر محصول و پر شهد و شیره دار ، شکل میوه ، کشیده و قطور ، محل نگهداری : بیش از یک سال در انبار ، مقدار خرما : بیش از 50000 تن
شاهانی ( shahani ) :
منشأ : جهرم – بوشهر ، رنگ میوه : زرد طلایی یا قهوه ای روشن ، رنگ خارک : زرد ، جنس میوه : تر، زمان برداشت : شهریور تا اواخر آبان ، کیفیت : مرغوب و تجاری و درجه یک ، نحوه مصرف : خارک- خرما – رطب – خارک پخته ، صفت ویژه : رقم بسیا مرغوب و تجاری ، شکل میوه : کشیده و باریک ، محل نگهداری : بیش از یک سال در انبار ، مقدار خرما : بیش از 50000 تن
مضافتی ( mozafti ) :
منشأ : کرمان ، رنگ میوه : قهوه ای روشن تا تیره ، رنگ خارک : قرمز رنگ ، جنس میوه : تر ، زمان برداشت : اواسط مرداد و شهریورماه ، کیفیت : مرغوب و تجاری ، نحوه مصرف : خرما و رطب ، صفت ویژه : عملکرد بسیر بالا – بسیر پر شیره و شهد دار ، شکل میوه : دراز و استوانه ای شکل، محل نگهداری : دو سال در سردخانه ، مقدار خرما بیش از 100000 تن
ربی :
نوع : رطب بی آب ، رنگ : قهوه ای پر رنگ ، منطقه روییدن : استان سیستان و بلوچستان ، محل نگهداری : یک سال در انبار ، مقدار خرما : بیشتر از 25000 تن
خارک :
نوع : خشک ، رنگ : طلایی ، منطقه روییدن : استان فارس ، محل نگهداری : بیشتر از یک و نیم سال ، مقدار خرما : بیشتر از 500 تن
شاوی :
نوع : رطب و نیمه خشک ، رنگ : قهوه ای کم رنگ ، منطقه روییدن : استان فارس ، محل نگهداری : بیشتر از یک سال در انبار ، مقدار خرما : بیش از 1500 تن
سایر :
نوع : رطب و نیمه خشک ، رنگ : قهوه ای کم رنگ ، منطقه روییدن : استان خوزستان ، محل نگهداری : بیشتر از یک سال در انبار ، مقدار خرما : بیشتر از 50000 تن
فرکان :
نوع : رطب ، رنگ : قهوه ای کم رنگ ، منطقه روییدن : استان هرمزگان ، محل نگهداری : بیشتر از یک و نیم سال در انبار ، مقدار خرما : بیشتر از 500 تن
زردی :
نوع : رطب و نیمه خشک ، رنگ : قهوه ای و قهوه ای پر رنگ ، منطقه روییدن : استان کرمان – سیستان و بلوچستان ، محل نگهداری : بیشتر از یک سال در انبار
سنگ :
نوع : خشک ، رنگ : زرد ، منطقه روییدن : استان کرمان – سیستان و بلوچستان ، محل نگهداری : بیشتر از دو سال در انبار ، مقدار خرما : بیشتر از 6000 تن
مراحل فنولوژی گیاه
1/ برگ دهی :
زمان برگ دهی در خرما در کل ایام سال مشاهده میشود با این تفاوت که از اواخر زمستان لغایت اواسط پاییز این مرحله بیشتر نمود دارد .
2/ تشکیل اسبات :
گل آذین خرما دارای یک محور اصلی با تعداد زیادی خوشه است که در داخل غلاف چوبی بیضی شکل به نام اسبات قرار دارند . رنگ اسباتها در ابتدا سبز و در زمان رسیدن گلها قهوه ای میشوند . زمان ظهور اسباتها در نخل بسیار مهم است چرا که از این مرحله بررسی صفات زایشی گیاه شروع میشود .
3/ گلدهی :
با ظهور اسباتها و باز شدن آنها در کنار برگ گل آذین ها ظاهر میشوند . گل آذینهای نر از ماده کوتاهتر و پهنتر میباشند و تعداد گل بیشتری دارند . گلهای ماده در زمان باز شدن زرد رنگ و گلهای نر سفید خاکی میباشند .
4/ مرحله حبابوک :
بلافاصله پس از تلقیح میوه کوچک خرما آغاز میشود . رشد میوه در این دوره بطئی و کند میباشد . این دوره بسته به ارقام معمولاً 4 هفته طول میکشد .
5/ مرحله کیمری :
در این دوره شکل میوه نزدیک به کروی میشود . طولانیترین دوره رسیدن میوه خرما این مرحله میباشد . میوه در این مرحله سبز رنگ و دانه آن سفید است . در نیمه دوم این مرحله رشد حجمی و وزنی بذر نیز افزایش دارد . غلظت قند کل در این مرحله با شتاب افزایش مییابد .
6/ مرحله خارک :
در این مرحله ازدیاد وزن و حجم نداریم و وزن میوه حتی کمی کمتر میگردد . کاهش حجم مربوط به از دست دادن رطوبت یا آب میوه نسبت دارد . رنگ بذر نیز از سفید به قهوه ای تغییر مییابد . مدت این دوره بسته به نوع ارقام کاملاً متفاوت است .
7/ مرحله رطب :
مشخصات این مرحله نرمی میوه ، تغییر رنگ میوه است . 75 درصد میوه ها در پایان این دوره نرم میشوند. غلظت مواد قندی در اواسط این دوره به 80 درصد میرسد .
8/ مرحله خرما :
در این دوره دیواره سلولها سست و بافت میوه نرم و تا اندازه ای میوه کوچکتر میشود و بلاخره قهوه ای شدن کامل میوه از خصوصیات این دوره است .
اصطلاحات نخل وخرما
در مناطق خرماخیز ایران اصطلاحات و واژه های فارسی زیادی در ارتباط با نخلکاری رواج دارد که به برخی از آنها اشاره میشود :
• مُخ یا مُه به معنی نخل است . نام تنگه و منطقه هرمز هم از هور + مُخ تشکیل شده است .
• فسیل : ساقه اصلی درخت خرما
• تیم : هر چه از فسیل بروید اعم از تنه و پاجوش
• تیم فسیل : آنچه در کنار تنه اصلی میروید
• مُه کُشَک : زاده ای که از تنه فسیل برآید
• ابار : گردی که از درخت نخل ترشح میشود
• گله بشکن یا نَرَکی : از آفتهای نخل
• تازوغ : سوسکی از آفتهای نخل
• مُشتاب : اتاقک یا سیلویی برای دانه دانه کردن و شیره گیری از خرما
• پنگ : خوشه
•تاره : برگ نخل
• بریچه : الیاف اطراف برگ خرما که چسبیده به تنه درخت است . بریچه در بعضی مناطق به عنوان اسکاچ نیز مورد استفاده قرار میگیرد .
نیازهای اکولوژیک گیاه
الف / عوامل آب و هوایی :
1- درجه حرارت استثنایی تحمل 56 درجه
2- باران : وقوع بارندگی جند ساعت قبل از گرده افشانی یا بعد از گرده افشانی ( 6-4 ساعت ) باعث کاهش درصد تلقیح میوه ها میگردد مگر آنکه پس از خشک شدن هوا مجدداً عمل گرده افشانی تکرار گردد . اثرات باران در زمان گرده افشانی شامل : a/ شستن دانه گرده b/ کاهش تلقیح گل c/ کاهش پذیرش دانه گرده
توسط گلهای ماده به دلیل تماس با آب d/ ایجاد محیط مناسب برای رشد و نمو عوامل بیماری زا
3- رطوبت هوا : در رطوبت نسبی بالا میوه ها نرم و چسبنده میشوند اما در رطوبت نسبی پایین میوه خیلی
سفت و خشک میشود . این پدیده وقتی توأم با بادهای گرم و خشک گردد تشدید میشود . رطوبت هوا تأثیر بسیار مهمی بر روی رشد رویشی و کمیت و کیفیت میوه خرما دارد . هر جا رطوبت بالا باشد خسارت بیماریهای برگی قارچی مثل لکه برگی گرافیولای نخل خرما شدید خواهد شد . در صورتیکه در اینگونه
مناطق خسارت کنه تارتن خرما شدیداً کاهش مییابد .
4- اثرات باد : عامل انتقال گرد و خاک و شن و چسباندن آن روی میوه های خرما در مرحله نرم شدن ( رطب و تمار ) است . وزش باد باعث مالیدن میوه ها به دم خوشه ها و ایجاد نقاط سیاه سخت روی میوه میشود . سرعت باد روی کارآیی گرده افشانی اثر میگذارد ، بادهای سبک گرده افشانی مطلوب را به دنبال دارند حال آنکه بادهای با سرعت زیاد باعث اتلاف مقادیر زیادی از دانه گرده میگردند . در بعضی از مناطق وزش بادهای شدید باعث شکستن دم خوشه ها و اختلال در نقل و انتقال مواد غذایی به سمت خوشه ها و نهایت باعث خشکیدن خوشه ها میشود . باد باعث انتقال کنه از یک نخل به نخل دیگر است . بعضی اوقات باد باعث جدا شدن پاجوشهای تازه کاشت شده از زمین میگردد .
ب / توپوگرافی :
1- ارتفاع از سطح دریا : دامنه تغییرات قابل نشو و نمای خرما از 392 متر پایینتر از سطح دریا تا 1500 متر بالای آن میرسد . به نظر میرسد ارتفاع بازدارنده کشت موفقیت آمیز خرما در حدود 1200 متر میباشد در ارتفاعات بلندتر میوه خرما نمیرسد .
2- عرض جغرافیایی : در ایران مناطق خرماکاری از 28 درجه و 7 دقیقه عرض جغرافیایی شمالی در جنوب تا 34 درجه و 31 دقیقه عرض جغرافیایی شمالی در شمال گسترده است .
ج / آب :
نخل خرما به شوری آب تا غلظت 7000-6000 میلی موس بر سانتیمتر مقاومت نشان داده ولی این دامنه شوری تأثیر منفی روی کمیت و کیفیت محصول میگذارد . نخل خرما را میتوان با آب با شوری 3500 میلی موس بر سانتیمتر آبیاری کرد بدون آنکه هیچگونه کاهشی در عملکرد محصول بوجود آید . نخل خرما میتواند حالت غرقابی خاک را بدلیل وجود حفرات هوا روی ریشه های خود تحمل کند .
د / خاک :
بهترین نوع خاک برای نخل خرما خاکهای عمیق ، زهکش دار با بافت نسبتاً سبک و دارای مواد آلی کافی و قدرت نگهداری آب کافی میباشد .
گرده افشانی درخت خرما
در اواخر زمستان و یا اوایل بهار با ظاهر شدن اسپاتها بر روی درخت فعالیتهای حیاتی گیاه از قبیل گرده افشانی ، لقاح و سرانجام تشکیل میوه آغاز میگردد . گرده افشانی ، انتقال دانه های گرده از بساک گل نر به سطح کلاله و با مادگی گل ماده میباشد .
گل ماده دارای پوششی شامل دو ردیف سه تایی کاسبرگ به صورت فلسهای کم و بیش چرمی و مادگی سه
برچه ای است . بعد از عمل تلقیح معمولاً یکی از برچه ها رشد مینماید و به مرحله نهایی رشد میرسد . البته به ندرت در برخی از ارقام مانند رقم شکر و یا برخی از مواردی دو تا برچه ها تلقیح شده و به رشد خود ادامه میدهند . در مواردی که گلها به هر دلیلی تلقیح نشوند هر سه گل به میوه تبدیل شده و در مرحله حبابوک ریزش مینمایند و در مواردی که ریزش نکنند نیز میوه ها از وضعیت رشد و ظاهر مناسبی برخوردار نبوده و با اینکه ممکن است تا مرحله خلال هم زنده بماند ولی ارزش چندانی ندارد .
هم گل آذین نر و هم گل آذین ماده در غلافهای بزرگی بنام اسپات یا گریبانه قرار دارند . اسپاتها پوششهای چوبی محکمی هستند که گلهای نر و ماده را تا زمان رسیدن درون خود حفظ کرده و پس از رسیدن شکاف برداشته و گلها آزاد میگردند . در این زمان باید با بریدن و جدا نمودن اسپاتهای نر از روی درخت نسبت به جمع آوری دانه های گرده با روش مناسب اقدام نمود .
اسپاتهای ارقام مختلف از نظر اندازه متفاوت هستند . طول اسپاتهای ماده قبل از ترک خوردن و باز شدن گلها در ارقامی مانند کبکاب حداکثر بین 50 تا 70 سانتیمتر و در رقم شهابی بین 30 تا 40 سانتیمتر میرسد. حداکثر طول اسپات ماده در رقم استعمران بین 60 تا 80 و در رقم خضراوی بین 40 تا 50 سانتیمتر است . اسپاتهایی که اول ظاهر میشوند درشتتر و بزرگتر و اسپاتهای آخری کوچگترند .
اسپاتهای نر نیز درشت هستند بطوری که طول اسپات در غنامی سبز و غنامی سرخ و خکری وردی و خکری کرطلی بین 60 تا 70 سانتیمتر و در سمسماوی ، کوتاه و حدود 40 سانتیمتر است . طول اسپات نر در رقم غلامی از این هم بزرگتر و به یک متر میرسد . تعداد اسپاتهای نر در هر نخل بین 10 عدد برای نر سمسماوی تا 30 عدد در نر غلامی متغیر میباشد . رنگ اسپاتها در اکثر ارقام قهوه ای کمرنگ تا پررنگ و یا متمایل به قرمز است ولی در نر غلامی سبز دارای رنگ سبز سیر است . معمولاً اسپاتهای نر کمی زودتر
از اسپاتهای ماده ظاهر میشوند . بسته به گرمای هوا در سالهایی که هوا زودتر گرم میشود اسپاتهای نر معمولاً در بهمن ماه و در برخی از سالها در اوایل اسفندماه ظاهر میشوند . در سال 1378 به علت گرمای زودرس هوا در منطقه بلوچستان ، اسپاتهای نر دو هفته زودتر ظاهر شدند و همین امر سبب شد که تلقیح گلها دو هفته زودتر صورت پذیرد .
پس از رسیدن دانه های گرده نر ( معمولاً کمی قبل از شکاف اسپات ) این اسپاتها را از درخت جدا کرده و
پس از باز کردن اسپات گل آذین را از اسپات خارج کرده و در محل مناسبی در سایه و بوسیله طناب آویزان میکنند تا به آرامی خشک شود . سپس اقدام به تکانیدن گل آذین بر روی ورقه تمیزی از روزنامه یا مقوا مینمایند تا دانه های گرده جدا گردند . گرده های جمع آوری شده را در یک ظرف شیشه ای خشک و مناسب قرار داده و از آن برای تلقیح با گرده افشان مکانیکی و یا با دست و به روش سنتی استفاده میکنند .
در مواردی نیز خوشه ها را جدا کرده و با بالا رفتن کارگر از درخت اقدام به تکاندن آنان بر روی گل آذینهای ماده میکنند و قسمتهای کوچکی از خوشه های نر را در بین گلهای ماده قرار میدهند تا با باز شدن تدریجی گلهای ماده دانه های گرده در اثر وزش باد و تکان خوردن رها شده و بر روی گلهای ماده قرار گیرد.
نظر به اینکه باز شدن اسپاتهای ماده همزمان نیستند لذا معمولاً گرده افشانی برای هر درخت در چند نوبت
صورت میگیرد . در گرده افشانی مکانیکی دانه گرده را در یک محزن شیشه ای که از یک طرف به یک لوله پلاستیکی قابل انعطاف و ار طرف دیگر به محزن پمپ هوا متصل میباشد ریخته و دانه های گرده با فشار هوا و از طریق لوله های آلومینیومی که قابل بلند و کوتاه شدن میباشند گرده را به میان گلهای ماده هدایت میکند . این روش ساده و از نظر راندمان کار نیز سبب کاهش شدید هزینه گرده افشانی میشود برای صرفه جویی در مصرف دانه گرده آنرا با موادی مانند آرد یا سبوس مخلوط کرده و سپس اقدام به گرده افشانی میکنند . نتایج بررسیها نشان داده است که مخلوط 15 درصد دانه گرده با 85% آرد مناسب میباشد .
گرده افشانی باید زمانی صورت گیرد که گلهای ماده مناسبترین شرایط پذیرش گرده ها را داشته باشند به عبارتی احتمال تلقیح گلهای ماده به حداکثر افزایش یابد . بررسیهای انجام شده در مراکز تحقیقاتی مناطق خرماخیز کشور نشان میدهد که زمان مناسب گرده افشانی بسته به رقم نخل میتواند تا حدودی متفاوت باشد . بعضی بررسیها در خوزستان نشان میدهد که 48 ساعت پس از باز شدن گلهای ماده بهترین زمان گرده افشانی برای رقم استعمران خواهد بود ، در حالیکه اگر گرده افشانی 5 روز پس از باز شدن اسپاتها صورت گیرد درصد تلقیح گلها به شدت کاهش مییابد .
در مواردی که روی یک رقم خاص بررسی صورت نگرفته باشد بهتر است عمل گرده افشانی در فاصله زمانی 24 تا 96 ساعت بعد از باز شدن اسپاتهای ماده صورت پذیرد .
مزایای گرده افشانی مکانیکی عبارت است از : 1/ عدم نیاز به صعود از درختان نخل خرما و سهولت عملیات گرده افشانی 2/ کاهش هزینه ها 3/ عدم نیاز به کارگر ماهر 4/ کاهش میزان گرده مصرفی ( 2/0 گرم به ازاء هر خوشه ) 5/ عدم خطر جانی جهت فرد گرده افشان 6/ راندمان بسیا بالا
پس از عملیات گرده افشانی معمولاً در نخلستان سه مرحله مختلف در حین رشد میوه میتوان مشاهده نمود :
مرحله اول / در این حالت کلیه گلهای ماده تلقیح شده اند و برچه ها به صورت بسیار کوچک و سبز و متراکم هستند .
مرحله دوم / در این حالت برچه ها بزرگتر شده اند و تعدادی از گلهای ماده که همچنان تلقیح نشده اند به صورت برچه های سه تایی روی خوشه چه ها دیده میشوند .
مرحله سوم / در این حالت تمام برچه ها بارور شده اند و میوه کامل شکل میگیرد . اگر گلهای ماده به موقع
تلقیح نشوند تعداد گلهای بارور نشده زیاد خواهد شد . 16 روز تأخیر در تلقیح گلها ، میزان درصد باروری آنها را به نصف تقلیل داده است . امروز ثابت شده است که دانه های گرده ارقام مختلف نخل خرما بر روی میزان محصول و کیفیت میوه اثرهای متفاوتی دارد .
روشهای تکثیر خرما
تکثیر از طریق بذر :
قدیمیترین روش تکثیر نخل خرما میباشد و تقریباً منشأ همه ارقام موجود در دنیا بذر میباشد . تکثیر از طریق بذر در برنامه های تجاری تولید خرما روش منسوخ شده ای میباشد زیرا 1) 50% نهالهای حاصله نر و 50% ماده خواهند بود 2) طول دوره رویشی قبل از ثمردهی در نهالهای بذری زیاد و حدود 15-10 سال
میباشد 3) تشخیص نهال بذری نر از نهال بذری ماده به راحتی امکانپذیر نیست 4) تکثیر از طریق بذر عمدتاً توأم با ظهور صفات نامطلوب در گیاه جدید میباشد و کمتر از 10% از نهالهای تولیدی دارای میوه با صفات مطلوب خواهند بود .
تکثیر از طریق پاجوش :
ویژگیها) پایه مادری شاداب و سالم باشد ، باید جوان و در وضعیت رشد سریع و استوانه ای باشد ، بایستی
ریشه دار باشد ، توسط کارگران ماهر جداسازی شده باشد ، محل قطع پاجوش باید کوچک و صاف و بدون
ترک باشد ، هیچ گونه آلودگی به آفات و بیماریها داشته باشد ، تعداد پاجوشهای متصل به تنه مادری نباید زیاد باشد ، وزن پاجوش بین 10-15 کیلوگرم باشد ، پاجوش بین 5-3 ساله باشد و قطر تنه آن 20-35 سانتیمتر باشد .
معایب ) تولید پاجوش در دوره کوتاهی از زندگی نخل صورت میگیرد ، درصد تلفات نسبتاً بالا و نیاز به واکاری مجدد دارد ، زمان نسبتاً طولانی جهت ثمردهی نیاز است ، عدم امکان تولید انبوه نهال ، نیاز به کارگر ماهر و مجرب جهت جداسازی از تنه مادری ، هزینه زیاد جداسازی ، انتشار آفات و بیماریها
عوامل مؤثر در گیرایی پاجوش ) نوع رقم ، زمان کاشت ، نحوه جداسازی ، هرس و ضدعفونی ریشه ، نحوه کاشت ، پوشش ، آبیاری
تکثیر به وسیله کشت بافت :
فوائد ) درختان خرمای حاصل از کشت کاملاً شبیه والدین است ، امکان تولید انبوه نهال شبیه به گیاه مادری وجود دارد ، واریته های کمیاب خرما را میتوان در مقیاس وسیع تولید نمود ، تکثیر نخل خرما را میتوان در هر زمان و هر فصل انجام داد ، مدت زمان تولید نهال به حد قابل ملاحظه ای کاهش مییابد ، امکان تولید ارقام
ماده برتر و مقاوم به بیماری و ارقام نر پرکرده وجود دارد ، نهالهای کشت بافتی در هر زمان از سال قابل کشت هستند ، هویت رقم نهال حاصل از کشت بافت مشخص و تضمین شده است ، انتقال نهال راحتتر و هزینه آن پایین است ، خطر انتشار آفت و بیماری از یک منطقه به منطقه دیگر وجود ندارد ، تولید باغات یک دست از نظر ساختار ژنتیکی و ظاهری ایجاد میشود .
هرس درخت خرما
هرس در خرما 4 جنبه دارد : 1/ هرس برگ 2/ هرس لیف و دمبرگ 3/ حذف پاجوشهای ساقه 4/ تنظیم پاجوشها روی ریشه
رابطه مستقیمی بین تعداد خوشه و تعداد برگ وجود دارد . یک برگ خرما در حدود 5 سال عمر میکند از زمان ظهور تا خشک شدن خرما 3 نوع بگر دارد . برگهایی که زیر Pruning line قرار میگیرند باید حذف شوند ، برگهایی که پیر میشوند درصد فتوسنتزشان به تدریج کاهش مییابد این برگها باید هرس شوند . هر نخل سالیانه 20 برگ جدید تولید میکند ، در شرایط ما برگهای بین 5-4 سال زیر Pruning line قرار میگیرند . فاصله خط هرس تا نوک مریستم بین 105-2 متر است .
یکی دیگر از مراحل هرس ، هرس لیف و برگ است که یک سال بعد از هرس برگ صورت میگیرد . در هرس برگ ، برگ را از ته نمیبرند بلکه حدود0/5 متر از آن را نگه میدارند و سال بعد دمبرگ و لیف
اطراف آن را تقریباً از ته میبرند . به تجربه ثابت شده که اگر هرس انتهایی و دمبرگ انجام نشود علاوه بر اینکه برای بالا رفتن از درخت مشکل ایجاد میکند ، لیفها تیز محیط مناسبی برای رشد قارچ و بیماریها میباشد.
یکی دیگر از مراحل هرس ، حذف پاجوشهای ساقه میباشد . ارقام مختلف توانایی مختلفی در تولید پاجوش
دارند و برخی تا 12 پاجوش تولید میکنند لذا نخل کاران فنی به هیچ وجه بیش از 5 تا پاجوش برای تکثیر نگه نمیدارند به طوری که سالیانه یک پاجوش را که رسیده جدا میکنند و اگر پاجوش جدیدی ظاهر شد آن را نگه میدارند به طوری که اگر نخل در سنین مختلف دارای 5 پاجوش باشد حالت ایده آل است .
موقع هرس برگ بعد از سرمای زمستان است ولی معمولاً هرس برگ را 6-7 هفته بعد از تلقیح انجام میدهند . برداشتن پاجوشهای ریشه همراه با کاشت نخل است .
آفت نخل
تشنگی ، طوفانهای شدید ، تند سیل ، رعد و برق ، ملخ و بل زدن است . مرگ نخل تدریجی است ، اول از ثمر می افتد ، ضعیف میشود ، در تنه و ساقه آن چین و چروکهایی دیده میشود و سرانجام لاغر و نحیف شده و گودالهایی در تنه آن ظاهر میگردد که منجر به مرگ نخل میگردد . آفت شایع در درخت خرما بل زدن است که در اصطلاح کشاورزی به آن آفت کنه تار عنکبوتی گفته میشود که بهترین کار برای جلوگیری از این آفت سمپاشی بسیار ساده در ماههای اسفند و فروردین است .
سپردار سفید خرما (Parlatoia blanchardi) :
این آفت به نخل زینتی و درختان جوان مخصوصاً درختانی که در کنار نهرها و جاهای مرطوب باشند و
همچنین پاجوشها خسارت میزنند . سپردار معمولی خرما به برگ ، ساقه و شاخه های اصلی و میوه حمله میکند . برگهای مبتلا پژمرده و زرد شده ، درخت ضعیف گشته و در مقدار محصول ، کاهش محسوسی پیدا میگردد .
زمستان را به صورت حشره ماده نابالغ گذرانده و در بهار با مساعد شدن آب و هوا ماده ها بالغ وشروع به
تخم گذاری میکنند . پوره ها در اواسط بهار ظاهر میشوند و شروع به تغذیه از شیره گیاهی میکنند . پوره ها معمولاً به سمت قسمتهای مرکزی نخل حتی در روی برگهای خیلی جوان که هنوز باز نشده اند تمایل بیشتری دارند . به علاوه میوه های نارس که در سایه باشند بیشتر مورد حمله قرار میگیرند . تک درختهایی که در فضاهای باز وجود دارند و در معرض نور شدید میباشند ، کمتر مورد حمله قرار میگیرند .
از راههای کنترل آنها میتوان : 1/ هرس سالیانه شاخه های پایین درخت و سوزاندن آنها 2/ دیازینون EC60%و5/1-1 لیتر در هکتار در اردیبهشت 3/ مالاتیون EC57% و 3-5/2 لیتر در آبان و آذر 4/ روغن پاشی 3% زمستانه
زنجره خرما ( Ommatissus binotatus ) :
زنجره خرما علاوه بر نخلهای خرما به نخلهای زینتی نیز صدمه وارد میکند . حمله آن با ترشح فراوان عسلک همراه است . به همین لحاظ سطح برگها از قارچهای مولد دوده نیز پوشیده میشود . میوه های درختان آلوده کوچک ، چروکیده و فاقد رشد کافی میباشند . درختانی که در مجاورت نهرهای آب قرار گرفته اند آلودگی بیشتری نشان میدهند .
این حشره زمستان را به صورت تخم در داخل نسوج برگ و ندرتاً دمبرگ گیاه میزبان سپری میکند . خروج پوره های زنجره از تخم از نیمه دوم اسفند ماه شروع میشود و تا اوایل خرداد ماه سال بعد ادامه پیدا میکند . دوره نشو و نمای پوره ها حدود 45 روز طول میکشد و در این مدت 5 بار جلد عوض میکنند .
زنجره های بالدار نسل زمستانه از اوایل اردیبهشت ماه به تدریج ظاهر و تا اواخر تیرماه مشاهده میشوند . زنجره ماده پس از جفت گیری با زنجره نر تخم ریزی مینماید . این تخمها را نسل تابستانه مینامند . نشو
ونمای پوره های نسل تابستانه از اواسط تیرماه با باز شدن تخمها آغاز و تا اواخر مهرماه به طول می انجامد . زنجره های نسل تابستانه تخمهای نسل زمستانه را تولید خواهند کرد که به همین صورت نیز زمستان را میگذرانند . بنابراین این حشره دو نل در سال دارد .
از راههای کنترل آن میتوان : 1/ رعایت فاصله درختان بین 8 تا 10 متر 2/ انجام هرس سبز بعد از تخمگذاری حشره 3/ فوزالن EC35% و 3-2 لیتر در هکتار 4/ دیازینون EC60% و 2-5/1 لیتر در هکتار 5/ کلرپیریفوس متیل EC40% و 2 در هزار
کرم گرده خوار خرما (Areripses sabella ) :
لاروهای این آفت به گلها و خوشه های گل دنده نر و ماده خرما حمله میکنند و گاهی نیز میوه های جوان را مورد حمله قرار میدهند . در سالهای طغیانی این آفت گاهی تا 70 درصد محصول را از بین میبرد . این آفت در نسل اول ابتدا به غلاف و برگچه های خرما صدمه میزند . پس از آن که غلاف باز شد و گلها ظاهر شدند
لاروها به گلهای نر و ماده خسارت وارد میکنند و میوه های تازه تشکیل شده را میخورند . به علاوه در شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب نواحی جنوبی کشور ، قارچها و باکتریها از محل زخمهای حاصله توسط لارو وارد خوشه و داخل میوه میشوند و باعث فساد آنها میگردند .
زمستان را به صورت لارو کامل در داخل دمبرگ و بند خوشه ها در داخل پیله میگذرانند ، در شرایط خوزستان حشرات کامل در بهار در حدود اواسط اسفند ماه ظاهر میشوند . این زمان مصادف با ظهور خوشه
های گل نر و ماده است .لی غلافها هنوز شکفته نشده است . پروانه ها پس از جفت گیری در انتهای غلافها و یا روی برگچه های خرما تخمریزی میکنند . این تخمها به فاصله 10 روز باز میشوند . لاروهای سن اول پس از خروج از تخم به غلافهای باز نشده حمله میکنند . دوره لاروی جمعاً حدود یک ماه است . پس از آن ،
لاروها در محل انشعاب خوشه ها در داخل لیف تبدیل به شفیره میشوند . مدت شفیرگی در بهار حدود 10 روز و حشرات کامل نسل دوم به میوه خرما حمله میکنند . گاهی داخل دم خوشه ها شده و با تغذیه از قسمتهای میانی دم خوشه ها باعث شکستگی آنها میشوند ، این خوشه ها در اثر باد شکسته و به زمین می افتد .
از راههای کنترل آنها میتوان به : 1/ مالاتیون EC57% و 3-5/2 لیتر در هکتار 2/ دیازینون EC60% و 2-5/1 لیتر در هکتار 3/ پیریمیفوس متیل EC50% و 2 لیتر در هکتار
کرم میوه خوار خرما (Batrachedra amydrauia ) :
زمستان را به صورت لاروهای کامل درون پیله های سفیدرنگ در لای درزهای موجود روی درخت خرما میگذرانند . حشرات کامل در اوایل بهار مصادف با باز شدن غلاف گلها ظاهر میشوند و اولین تخمریزی خود
را روی گلها انجام میدهند . لاروها در این نسل به اندامهای گل صدمه میزنند . حشرات کامل نسل دوم اواسط خردادماه ظاهر میشوند و روی دم میوه های جوان و برگچه ها تخم میگذارند . لاروهای این نسل بلافاصله از محل دم میوه وارد میشوند . فعالیت لاروها با تنیدن فراوان تارهای سفید همراه است که میوه ها و خوشه ها را
به هم میچسبانند . میوه های آفت زده چروکیده و قهوه ای مایل به قرمز هستند ( سرخه یا خمیره ) و مقدار زیادی از آنها قبل از رسیدن میریزند . نسل سوم این آفت در اواسط تیرماه ظاهر میگردد و لاروهای این نسل پس از بلوغ تولید پیله نموده و زمستان گذرانی مینمایند .
از راههای کنترل آن میتوان به : 1/ زنبور پارازیتوئید 2/ چند روز بعد از تلقیح ، بوسیله الیاف حصیری خوشه های خرما را میپوشانند و پس از 30 تا 45 روز باز میکنند . در این مدت حشره بالغ نمیتواند روی خوشه و دانه های خرما تخمریزی نماید و در نتیجه میوه های خرما از ریزش و آسیب محفوظ میمانند 3/ مالاتیون EC57% و 3-5/2 لیتر در هکتار 4/ دیازینون EC60% و 2-5/1 لیتر در هکتار 5/ پیریمیفوس متیل EC50% و 2لیتر در هکتار
کنه گردآلود یا تار عنکبوتی خرما ( Paratetranychus afrasiaticus ) :
کنه بالغ به رنگ سفید تیره و متمایل به زرد میباشد ، کنه ماده 3/0 و کنه نر 2/0 میلیمتر طول دارد ، کنه بالغ 4 جفت پا و پوره ها 3 جفت پا دارند ، تخم کنه سفید متمایل به زرد بوده وهر حشره ماده 50 تا 100 عدد تخم میگذارد ، پوره ها کمرنگ یا سفید تیره بوده و گاهی زرد تا نارنجی میباشد و چشمهای قرمز درخشان دارند .
نحوه خسارت : 1) از شیره بافتهای جوان و میوه های نارس تغذیه میکند 2) باعث ایجاد خشکیدگی و چروکیدگی در میوه ها میگردد 3) باعث خاک آلود شدن و نا مرغوب شدن میوه میشوند 4) باعث ریزش شدید میوه قبل از رسیدن میشود 5) باعث ترکیدگی میوه و گاهاً خروج مواد قندی و شیره از میوه میگردند 6) باعث ضعف درخت و زردی برگها میگردند 7) رنگ طبیعی برگ و میوه تغییر یافته و به رنگ خاکستری درمی آیند .
بیولوژی آفت : 1) در مناطق گرم تقریباً در تمام طول سال فعال است 2) فعالیت آفت بسته به شرایط آب و هوایی سال معمولاً در اواخر خرداد شروع و در تابستان خصوصاً تیر ماه اوج فعالیت آن میباشد 3) دارای سه سن پورگی بوده و در مواقع سرد سال در الیاف درختان و علفهای هرز پناه میگیرند 4) تخمگذاری بیشتر در قاعده برگچه ها و یا اطراف کلاهک میوه ها میباشد 5) تعداد نسل زیاد و در حدود 10 تا 20 نسل در سال دارد .
روشهای کنترل : 1) رعایت بهداشت باغ و از بین بردن علفهای هرز 2) هرس درختان و نابودی بقایای
هرس و آرایش مناسب خوشه ها 3) آبیاری به موقع ومنظم 4) تقویت درختان با تغذیه مناسب 5) میانه کاری با گیاهان زراعی نظیر یونجه 6) تترادیفون 2 در هزار 7) نئورون 1 در هزار 8) نیسورون 5/0 در هزار 9) امایت 2 در هزار 10) گوگرد و تابل یا گل گوگرد 3-2 در هزار
منابع
1/خرمای ایران _ مرکز پخش خرما در ایران و جهان Iran`s Inf-on date , Bam Dashtestan, Fruits
2/ اداره کل هواشناسی استان خوزستان – مقالات – آشنایی با مراحل فنولوژی خرما
3/ ویکی پدیا –خرما
4/ درخت نخل
5/ روبات : بزرگترین مجله کشاورزی اینترنتی cjb.com
6 / مدیریت جهاد کشاورزی لارستان >> اهمیت نخل و خرما
7 / سایت علمی نخبگان جوان – هرس در درخت خرما ( جمع آوری شده از کتب کشاورزی )
8 / www.********.ir (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.%2A%2A%2A%2A%2 A%2A%2A%2A.ir%2F)
9 / پورتال علمی اطلاع رسانی خرما – معرفی خرما
10 / سبزگامان – آفات
11 / سایت شرکت آب پخش خرما – محصولات
12 / mstcom dates . htm
طبقه بندی علمی
نام علمی : Phoenix dactylifera
فرمانرو : گیاهان
راسته : Arecales
خانواده : Arecaceae
سرده : Phoenix
کلیات در مورد خرما
خرما(phoenix dactylifera) گیاهی است از جنس فوتیکس و تک لپه ای و خانواده پالماسه یا نخل ، چند ساله و 2 پایه ( یعنی گلهای نر و ماده روی پایه های جداگانه قرار دارند ). گیاه شناسان معتقدند که به احتمال قریب خرما از سرزمین های حوالی خلیج فارس منشا گرفته است . خرما در دوران باستان به فراوانی در سرزمین های بین دو رود نیل و فرات وجود داشته و گفته میشود که محدوده پراکنش آن در دوران پیش از تاریخ از سنگال تا تا حوضه رودخانه ایندوس در شمال هند را دربرمیگرفت .
اعراب خرما را با خود به اسپانیا بردند، بعدها به تدریج خرما از آسیا و عمدتاً خاورمیانه به استرالیا و قاره امریکا نیز برده شد . امروزه پیشرفتهای کشاورزی و تکنولوژی باعث پیشرفت و بهبود صنعت کشت خرما شده است . عراق همواره بزرگترین تولیدکننده خرما در جهان بوده و سالانه نزدیک به 600 هزارتن خرما تولید میکند . سابقه کشت این درخت در دنیا به بیش از 5000 سال پیش است و در ایران خرما از دوران باستان و پیش از هخامنشی کشت میشده است . جنس فونیکس در ایران تنها دارای یک گونه است که همان خرمای معمولی یا خوراکی است . این گونه در مناطق گرمسیری جنوب ایران کاشته میشود و دارای فرمهای اصلاح شده بسیاری است . معروف ترین و پرطرفتارترین نوع خرما در ایران خرمای مضافتی بم است .
خرما با سطح زیر کشت 218 هزار هکتار و تولید 918 هزارتن و تنوع فراوان ارقام جایگاه ویژه ای در کشور دارد . خرما از نظر سطح زیر کشت پنجمین محصول مهم باغی کشور و از نظر تولید حدود 2/7 درصد کل تولیدات باغبانی کشور را به خود اختصاص داده است .
گیاه خرما صرف نظر از واریته آن نوعی درخت نخل راست قامت است که ارتفاع آن به 36_30 متر میرسد ، تنه خرما از بقایای به جامانده از غلاف برگها به وجود می آید ، برگهای خرما پرمانند ، بزرگ و به طول شش متر است . هر برگ از درون غلافی خارج میشود که توسط شبکه ای از فیبرها احاطه میشود، گلهای کوچک و معطر آن روی دو گیاه نر و ماده پدیدار میشوند ، گلهای ماده سفید و گلهای نر شیری رنگ و چرمی اند ، هر خوشه بزرگ گل ممکن است حاوی 10000_6000 گل باشد .
میوه خرما مستطیلی شکل با پوستی به رنگ قهوه ای تیره متمایل به قرمز یا زرد قهوه ای است . پوست میوه پس از رسیده شدن بسیار نازک و لطیف میشود . گوشت آن نیز بسیار شیرین و حاوی یک هسته منفرد و بسیار سخت است .
گیاهانی به صورت درخت تنه ای بدون انشعاب (stipe ) ، در انتهای تنه دارای یک دسته برگ با رگبرگهای شاخه ای و یا پنجه ای هستند، پهنک برگها در طول رگبرگ ثانوی معمولاً دارای پارگی و
شکافهای طولی عمیق است . گل آذین معمولاً به شکل اسپادیس منشعب و به صورت سنبله ای مرکب است که بوسیله یک چمچمه مشترک و چمچمه ثانوی پوشیده میشود . گلها غالباً تک جنسه دارای 3کاسبرگ ، 3گلبرگ، 6پرچم و 3 تا برچه هستند .
در اطراف درخت 16_6 ساله پاجوشهای بیشماری وجود دارد که میتوان با انتقال هر یک از آنها به جای مناسب ، اقدام به تکثیر گیاه خرما کرد . گیاه خرما مقادیر زیادی گرده تولید میکند که توسط باد جابه جا میشوند اما مسافت زیادی را طی نمیکنند . در نخلستانها هر درخت نر برای بارور ساختن وگرده افشانی 50-
48 درخت ماده کفایت میکند . در گرده افشانی سنتی خوشه گلهای نر شکفته شده را به طور وارونه روی خوشه های ماده قرار میدهند و به وسیله طناب یا نخ قیطانی آن را محکم میبندند تا با رشد خوشه و آویخته شدن آن ، خوشه نر سر جایش بماند . در مواردی نیز گرده ها رو خشک میکنند و مدت 6 ماه در شرایط دمایی مناسب نگهداری میکنند . بهترین فصل تکثیر ، تابستان و ماههای تیر و مرداد است .معمولاً اولین درختی که به ثمر مینشیند و رطب و خرما میدهد بیشی و آخرین هلیلی میباشد .
از بقایای دور ریختنی میوه در تهیه غذای دام و طیور استفاده میکنند . در غنا و ساحل عاج از شیره خرما ، ملاس و الکل استخراج میکنند . 100 گرم میوه تازه خرما دارای 142 کالری انرژی است به علاوه حاوی مقادیر قابل توجهی کربوهیدرات ، پروتئین ، کلسیم ، فسفر ، آهن و ... نیز هست . از پودر هسته خرما هم برای تغذیه جوجه ها استفاده میشود . هسته خرما دارای مقادیر زیادی پروتئین ، چربی ،کربوهیدرات ، استرول و استرون است . از روغن موجود در هسته در صابون سازی و تهیه محصولات آرایشی استفاده میشود . دمبرگهای چوبی خرما منبع سلولز است و در ضمن از آن در ساخت جارو ، عصا ، چوب پنبه ماهیگیری و حتی برای سوخت نیز استفاده میشود .
مناطق کشت خرما
درخت خرما درشرایط آب و هوایی گرم و تمام آفتابی به خوبی رشد میکند و میوه میدهد ، در مناطقی که شرایط چندان مناسب نیست ممکن است که درخت خرما رشد کند اما میوه نمیدهد ، حداقل دمای مورد نیاز در فصل رویش و گلدهی برای خرما در حدود 5/17 درجه سانتیگراد است و تنها در مناطقی میوه میدهد که فصل رویش در آن گرم و طولانی و بدون بارندگی یا با بارندگی اندکی در تابستان و اوایل پاییزهمراه باشد . گیاه خرما نسبت به خشکی مقاوم است اما برای به بار نشستن و تولید محصول مرغوب به آبیاری نیاز دارد . این گیاه خاکهای شنی ،آهکی و رسی را ترجیح میدهد و در مجموع در بیشتر خاکهای سنگین و به خوبی زهکشی شده رشد میکند . تهویه مناسب خاک از فاکتورهای مهم رشد خرما است . خرما به طور چشمگیری نسبت به قلیایی بودن خاک مقاوم است تا حدی نیز نسبت به شوری خاک مقاوم است . اما شوری بیش از اندازه به شدت بر میزان محصول و باروری آن تاًثیر میگذارد ، تکثیر درخت خرما از طریق بذر و عمدتاً با انتقال پاجوشهایی که در اطراف گیاه والد به وجود می آیند ، میسر میشود .
میزان محصول نخلهای 8_5 ساله در حدود 10_8 کیلوگرم است اما این میزان در نخلهای 13 ساله به 80_60 کیلوگرم میرسد . برخی از ارقام اصلاح شده محصولی معادل 100 کیلوگرم هم تولید میکنند . برداشت محصول خرما عمدتاً با برداشت کل خوشه همراه است . پس از برداشت خوشه آن را در شرایط
دمایی مناسبی انبار میکنند تا میوه ها کاملاً رسیده شوند . میوه خرما از زمان تشکیل تا هنگام رسیده شدن باید چهار مرحله را پشت سر بگذارد که عبارتند از : 1/ مرحله نخست که 17 هفته طول میکشد و حاصل آن میوه ای به رنگ سبز ، سفت و تلخ است و ذخیره قند آن را گلوکز و فروکتوز تشکیل میدهند 2/ مرحله دوم شش
هفته به طول می انجامد ، در این مرحله میوه هنوز سفت است اما رنگ آن به زرد نارنجی یا قرمز تغییر مییابد و ذخیره قند آن عمدتاً ساکاروز است 3/ مرحله سوم که به آن رطب میگویند چهار هفته طول میکشد . میوه در این مرحله نیمه رسیده و به رنگ قهوه ای است 4/ مرحله چهارم دو هفته طول میکشد . در این
مرحله میوه رسیده است و وقتی رنگش هنوز روشن است برداشت میشود و برای رسیده تر شدن در شرایط دمایی مناسب انبار میشود . شرایط دمایی و طول مدت انبارداری بسته به رقم خرمای برداشت شده فرق میکند.
اختصاصات دستگاه رویشی
تنه خرما
• تنه های راست و استوانه ای و به شکل ستون : در انتها تاجی از برگهای بسیار بزرگ دارند
• تنه های بالارونده یا پیچان : بسیار نرم و قابل انعطاف و طنابی شکل هستند ، این ساقه ها گاهی بوسیله برگهای خاردار به تکیه گاه چسبیده و بالا میروند . طول این تنه ها که باریک هستند از 100 تا 400 متغیر است .
• تنه های تحلیل رفته و کوتاه : در بعضی از نخلها که آنها را نخلهای بدون ساقه هم میگویند ، طول تنه از چند سانتیمتر تجاوز نمیکند .
• تنه یا ساقه های منشعب : در این گروه استیپ به معنای واقعی وجود ندارد و این دسته از نخلها بسیار نادرند و ساقه دارای انشعابات دوشاخه ای است .
برگ خرما
• تیپ شانه ای : در این تیپ شاخکهای برگ نامنظم و غالباً پاره شده اند
• تیپ بادبزنی شکل : در این تیپ ، برگها عمومی پایا هستند و چندین سال روی ساقه باقی میمانند ، سقوط آنها مانند دولپه ایها به صورت یکپارچه صورت نمیگیرد بلکه پایین آنها پاره شده و به صورت رشته های فیبری برای مدت طولانی و نامعلوم روی ساقه باقی میمانند در اصطلاح لیف خرما را تشکیل میدهند .
اختصاصات تشریحی
دسته آوندی در حلقه های هم مرکز محیطی ساقه بسیار زیاد و کوچک هستند و به علت کمی آوندهای چوبی و نداشتن حلقه اسکلرانشیمی در اطرافشان سختی کمتری دارند . دسته های آوندی حاشیه ساقه پس از طی چند
میانگره به تدریج متوجه بخش مرکزی آن شده و در چند گره بعدی وقتی در مرکز قرار گرفتند با یک خمیدگی متوجه خارج ساقه گردیده وارد برگ میشوند . در ساختار برگ هم پارانشیمی یکنواخت وجود دارد و زیر سطح رویی آنها پارانشیم نرده ای دیده نمیشود .
رده بندی تیره خرما
1/ طایفه Phytelephasieae که شامل دو گروه است و گل فاقد پوشش و میوه مرکب و گل دارای پوشش و میوه ساده است
2/ طایفه Carpheae که شامل دو گروه به صورت برچه های آزاد و برچه های پیوسته است
3/ طایفه Lepidocarpeae که شامل دو گروه است و میوه محصور در پولکهای همپوش و میوه برهنه و فاقد پولکهای همپوش است
4/ طایفه بوراسه که شامل دو گروه ، برگها بادبزنی شل و دارای تقسیمات پنجه ای و برگها دارای تقسیمات شانه ای و پرمانند است
5/ طایفه Cacoseae ، میوه شفت دارای هسته منفذ دار
6/ طایفه Areceae ، میوه شفت دارای هسته فاقد منفذ
ارقام خرما
ارقام خرما به سه دسته 1/ نرم 2/ نیمه خشک 3/ خشک تقسیم میشوند . در کل کشور نزدیک 400 رقم خرما وجود دارد . ارقام نرم شامل : 1- مضافتی 2- برحی 3- کبکاب ، ارقام نیمه خشک شامل : 1- استعمران 2- خضراوی ، رقم خشک شامل دیری است . استعمران رقمی است که بیشترین سطح زیر کشت
در کشور را به خود اختصاص داده است و در استان خوزستان پس از این رقم ، برحی در رتبه دوم قرار دارد .
پیارم ( Piarom ) :
منشأ : حاجی آباد هرمزگان ، رنگ میوه : قهوه ای روشن یا تیره ، رنگ خارک : زرد ، جنس میوه : نیمه خشک و گوشتی ، زمان برداشت : مهر و آبان ماه ، کیفیت : درجه یک و تجاری ، نحوه مصرف : خارک – رطب – خرما ، میزان محصول : بیش از هزار تن، صفت ویژه : بهترین خرمای تجاری کشور ، شکل میوه : دراز و کشیده ، محل نگهداری : 2 سال در انبار
زاهدی (zahedi ) :
منشأ : بوشهر – خوزستان ، رنگ میوه : قهوه ای روشن ، رنگ خارک : زرد ، جنس میوه : نیمه خشک ، زمان برداشت : مهرماه ، کیفیت : مرغوب و دارای ارزش تجاری ، نحوه مصرف : خرمای خشک ، صفت ویژه : قابلیت حمل و نقل و انبارداری بالا ، شکل میوه : گرد و کوتاه ، محل نگهداری : یک سال در انبار ، مقدار خرما : بیش از60000 تن
کبکاب ( kabkab ) :
منشأ : بوشهر ، رنگ میوه : قهوه ای روشن ، رنگ خارک : زرد ، جنس میوه : تر ، زمان برداشت : شهریورماه ، کیفیت : مرغوب و تجاری ، نحوه مصرف : خرما – رطب ، وزن میوه : 5/12 گرم ، صفت ویژه : پر محصول و پر شهد و شیره دار ، شکل میوه ، کشیده و قطور ، محل نگهداری : بیش از یک سال در انبار ، مقدار خرما : بیش از 50000 تن
شاهانی ( shahani ) :
منشأ : جهرم – بوشهر ، رنگ میوه : زرد طلایی یا قهوه ای روشن ، رنگ خارک : زرد ، جنس میوه : تر، زمان برداشت : شهریور تا اواخر آبان ، کیفیت : مرغوب و تجاری و درجه یک ، نحوه مصرف : خارک- خرما – رطب – خارک پخته ، صفت ویژه : رقم بسیا مرغوب و تجاری ، شکل میوه : کشیده و باریک ، محل نگهداری : بیش از یک سال در انبار ، مقدار خرما : بیش از 50000 تن
مضافتی ( mozafti ) :
منشأ : کرمان ، رنگ میوه : قهوه ای روشن تا تیره ، رنگ خارک : قرمز رنگ ، جنس میوه : تر ، زمان برداشت : اواسط مرداد و شهریورماه ، کیفیت : مرغوب و تجاری ، نحوه مصرف : خرما و رطب ، صفت ویژه : عملکرد بسیر بالا – بسیر پر شیره و شهد دار ، شکل میوه : دراز و استوانه ای شکل، محل نگهداری : دو سال در سردخانه ، مقدار خرما بیش از 100000 تن
ربی :
نوع : رطب بی آب ، رنگ : قهوه ای پر رنگ ، منطقه روییدن : استان سیستان و بلوچستان ، محل نگهداری : یک سال در انبار ، مقدار خرما : بیشتر از 25000 تن
خارک :
نوع : خشک ، رنگ : طلایی ، منطقه روییدن : استان فارس ، محل نگهداری : بیشتر از یک و نیم سال ، مقدار خرما : بیشتر از 500 تن
شاوی :
نوع : رطب و نیمه خشک ، رنگ : قهوه ای کم رنگ ، منطقه روییدن : استان فارس ، محل نگهداری : بیشتر از یک سال در انبار ، مقدار خرما : بیش از 1500 تن
سایر :
نوع : رطب و نیمه خشک ، رنگ : قهوه ای کم رنگ ، منطقه روییدن : استان خوزستان ، محل نگهداری : بیشتر از یک سال در انبار ، مقدار خرما : بیشتر از 50000 تن
فرکان :
نوع : رطب ، رنگ : قهوه ای کم رنگ ، منطقه روییدن : استان هرمزگان ، محل نگهداری : بیشتر از یک و نیم سال در انبار ، مقدار خرما : بیشتر از 500 تن
زردی :
نوع : رطب و نیمه خشک ، رنگ : قهوه ای و قهوه ای پر رنگ ، منطقه روییدن : استان کرمان – سیستان و بلوچستان ، محل نگهداری : بیشتر از یک سال در انبار
سنگ :
نوع : خشک ، رنگ : زرد ، منطقه روییدن : استان کرمان – سیستان و بلوچستان ، محل نگهداری : بیشتر از دو سال در انبار ، مقدار خرما : بیشتر از 6000 تن
مراحل فنولوژی گیاه
1/ برگ دهی :
زمان برگ دهی در خرما در کل ایام سال مشاهده میشود با این تفاوت که از اواخر زمستان لغایت اواسط پاییز این مرحله بیشتر نمود دارد .
2/ تشکیل اسبات :
گل آذین خرما دارای یک محور اصلی با تعداد زیادی خوشه است که در داخل غلاف چوبی بیضی شکل به نام اسبات قرار دارند . رنگ اسباتها در ابتدا سبز و در زمان رسیدن گلها قهوه ای میشوند . زمان ظهور اسباتها در نخل بسیار مهم است چرا که از این مرحله بررسی صفات زایشی گیاه شروع میشود .
3/ گلدهی :
با ظهور اسباتها و باز شدن آنها در کنار برگ گل آذین ها ظاهر میشوند . گل آذینهای نر از ماده کوتاهتر و پهنتر میباشند و تعداد گل بیشتری دارند . گلهای ماده در زمان باز شدن زرد رنگ و گلهای نر سفید خاکی میباشند .
4/ مرحله حبابوک :
بلافاصله پس از تلقیح میوه کوچک خرما آغاز میشود . رشد میوه در این دوره بطئی و کند میباشد . این دوره بسته به ارقام معمولاً 4 هفته طول میکشد .
5/ مرحله کیمری :
در این دوره شکل میوه نزدیک به کروی میشود . طولانیترین دوره رسیدن میوه خرما این مرحله میباشد . میوه در این مرحله سبز رنگ و دانه آن سفید است . در نیمه دوم این مرحله رشد حجمی و وزنی بذر نیز افزایش دارد . غلظت قند کل در این مرحله با شتاب افزایش مییابد .
6/ مرحله خارک :
در این مرحله ازدیاد وزن و حجم نداریم و وزن میوه حتی کمی کمتر میگردد . کاهش حجم مربوط به از دست دادن رطوبت یا آب میوه نسبت دارد . رنگ بذر نیز از سفید به قهوه ای تغییر مییابد . مدت این دوره بسته به نوع ارقام کاملاً متفاوت است .
7/ مرحله رطب :
مشخصات این مرحله نرمی میوه ، تغییر رنگ میوه است . 75 درصد میوه ها در پایان این دوره نرم میشوند. غلظت مواد قندی در اواسط این دوره به 80 درصد میرسد .
8/ مرحله خرما :
در این دوره دیواره سلولها سست و بافت میوه نرم و تا اندازه ای میوه کوچکتر میشود و بلاخره قهوه ای شدن کامل میوه از خصوصیات این دوره است .
اصطلاحات نخل وخرما
در مناطق خرماخیز ایران اصطلاحات و واژه های فارسی زیادی در ارتباط با نخلکاری رواج دارد که به برخی از آنها اشاره میشود :
• مُخ یا مُه به معنی نخل است . نام تنگه و منطقه هرمز هم از هور + مُخ تشکیل شده است .
• فسیل : ساقه اصلی درخت خرما
• تیم : هر چه از فسیل بروید اعم از تنه و پاجوش
• تیم فسیل : آنچه در کنار تنه اصلی میروید
• مُه کُشَک : زاده ای که از تنه فسیل برآید
• ابار : گردی که از درخت نخل ترشح میشود
• گله بشکن یا نَرَکی : از آفتهای نخل
• تازوغ : سوسکی از آفتهای نخل
• مُشتاب : اتاقک یا سیلویی برای دانه دانه کردن و شیره گیری از خرما
• پنگ : خوشه
•تاره : برگ نخل
• بریچه : الیاف اطراف برگ خرما که چسبیده به تنه درخت است . بریچه در بعضی مناطق به عنوان اسکاچ نیز مورد استفاده قرار میگیرد .
نیازهای اکولوژیک گیاه
الف / عوامل آب و هوایی :
1- درجه حرارت استثنایی تحمل 56 درجه
2- باران : وقوع بارندگی جند ساعت قبل از گرده افشانی یا بعد از گرده افشانی ( 6-4 ساعت ) باعث کاهش درصد تلقیح میوه ها میگردد مگر آنکه پس از خشک شدن هوا مجدداً عمل گرده افشانی تکرار گردد . اثرات باران در زمان گرده افشانی شامل : a/ شستن دانه گرده b/ کاهش تلقیح گل c/ کاهش پذیرش دانه گرده
توسط گلهای ماده به دلیل تماس با آب d/ ایجاد محیط مناسب برای رشد و نمو عوامل بیماری زا
3- رطوبت هوا : در رطوبت نسبی بالا میوه ها نرم و چسبنده میشوند اما در رطوبت نسبی پایین میوه خیلی
سفت و خشک میشود . این پدیده وقتی توأم با بادهای گرم و خشک گردد تشدید میشود . رطوبت هوا تأثیر بسیار مهمی بر روی رشد رویشی و کمیت و کیفیت میوه خرما دارد . هر جا رطوبت بالا باشد خسارت بیماریهای برگی قارچی مثل لکه برگی گرافیولای نخل خرما شدید خواهد شد . در صورتیکه در اینگونه
مناطق خسارت کنه تارتن خرما شدیداً کاهش مییابد .
4- اثرات باد : عامل انتقال گرد و خاک و شن و چسباندن آن روی میوه های خرما در مرحله نرم شدن ( رطب و تمار ) است . وزش باد باعث مالیدن میوه ها به دم خوشه ها و ایجاد نقاط سیاه سخت روی میوه میشود . سرعت باد روی کارآیی گرده افشانی اثر میگذارد ، بادهای سبک گرده افشانی مطلوب را به دنبال دارند حال آنکه بادهای با سرعت زیاد باعث اتلاف مقادیر زیادی از دانه گرده میگردند . در بعضی از مناطق وزش بادهای شدید باعث شکستن دم خوشه ها و اختلال در نقل و انتقال مواد غذایی به سمت خوشه ها و نهایت باعث خشکیدن خوشه ها میشود . باد باعث انتقال کنه از یک نخل به نخل دیگر است . بعضی اوقات باد باعث جدا شدن پاجوشهای تازه کاشت شده از زمین میگردد .
ب / توپوگرافی :
1- ارتفاع از سطح دریا : دامنه تغییرات قابل نشو و نمای خرما از 392 متر پایینتر از سطح دریا تا 1500 متر بالای آن میرسد . به نظر میرسد ارتفاع بازدارنده کشت موفقیت آمیز خرما در حدود 1200 متر میباشد در ارتفاعات بلندتر میوه خرما نمیرسد .
2- عرض جغرافیایی : در ایران مناطق خرماکاری از 28 درجه و 7 دقیقه عرض جغرافیایی شمالی در جنوب تا 34 درجه و 31 دقیقه عرض جغرافیایی شمالی در شمال گسترده است .
ج / آب :
نخل خرما به شوری آب تا غلظت 7000-6000 میلی موس بر سانتیمتر مقاومت نشان داده ولی این دامنه شوری تأثیر منفی روی کمیت و کیفیت محصول میگذارد . نخل خرما را میتوان با آب با شوری 3500 میلی موس بر سانتیمتر آبیاری کرد بدون آنکه هیچگونه کاهشی در عملکرد محصول بوجود آید . نخل خرما میتواند حالت غرقابی خاک را بدلیل وجود حفرات هوا روی ریشه های خود تحمل کند .
د / خاک :
بهترین نوع خاک برای نخل خرما خاکهای عمیق ، زهکش دار با بافت نسبتاً سبک و دارای مواد آلی کافی و قدرت نگهداری آب کافی میباشد .
گرده افشانی درخت خرما
در اواخر زمستان و یا اوایل بهار با ظاهر شدن اسپاتها بر روی درخت فعالیتهای حیاتی گیاه از قبیل گرده افشانی ، لقاح و سرانجام تشکیل میوه آغاز میگردد . گرده افشانی ، انتقال دانه های گرده از بساک گل نر به سطح کلاله و با مادگی گل ماده میباشد .
گل ماده دارای پوششی شامل دو ردیف سه تایی کاسبرگ به صورت فلسهای کم و بیش چرمی و مادگی سه
برچه ای است . بعد از عمل تلقیح معمولاً یکی از برچه ها رشد مینماید و به مرحله نهایی رشد میرسد . البته به ندرت در برخی از ارقام مانند رقم شکر و یا برخی از مواردی دو تا برچه ها تلقیح شده و به رشد خود ادامه میدهند . در مواردی که گلها به هر دلیلی تلقیح نشوند هر سه گل به میوه تبدیل شده و در مرحله حبابوک ریزش مینمایند و در مواردی که ریزش نکنند نیز میوه ها از وضعیت رشد و ظاهر مناسبی برخوردار نبوده و با اینکه ممکن است تا مرحله خلال هم زنده بماند ولی ارزش چندانی ندارد .
هم گل آذین نر و هم گل آذین ماده در غلافهای بزرگی بنام اسپات یا گریبانه قرار دارند . اسپاتها پوششهای چوبی محکمی هستند که گلهای نر و ماده را تا زمان رسیدن درون خود حفظ کرده و پس از رسیدن شکاف برداشته و گلها آزاد میگردند . در این زمان باید با بریدن و جدا نمودن اسپاتهای نر از روی درخت نسبت به جمع آوری دانه های گرده با روش مناسب اقدام نمود .
اسپاتهای ارقام مختلف از نظر اندازه متفاوت هستند . طول اسپاتهای ماده قبل از ترک خوردن و باز شدن گلها در ارقامی مانند کبکاب حداکثر بین 50 تا 70 سانتیمتر و در رقم شهابی بین 30 تا 40 سانتیمتر میرسد. حداکثر طول اسپات ماده در رقم استعمران بین 60 تا 80 و در رقم خضراوی بین 40 تا 50 سانتیمتر است . اسپاتهایی که اول ظاهر میشوند درشتتر و بزرگتر و اسپاتهای آخری کوچگترند .
اسپاتهای نر نیز درشت هستند بطوری که طول اسپات در غنامی سبز و غنامی سرخ و خکری وردی و خکری کرطلی بین 60 تا 70 سانتیمتر و در سمسماوی ، کوتاه و حدود 40 سانتیمتر است . طول اسپات نر در رقم غلامی از این هم بزرگتر و به یک متر میرسد . تعداد اسپاتهای نر در هر نخل بین 10 عدد برای نر سمسماوی تا 30 عدد در نر غلامی متغیر میباشد . رنگ اسپاتها در اکثر ارقام قهوه ای کمرنگ تا پررنگ و یا متمایل به قرمز است ولی در نر غلامی سبز دارای رنگ سبز سیر است . معمولاً اسپاتهای نر کمی زودتر
از اسپاتهای ماده ظاهر میشوند . بسته به گرمای هوا در سالهایی که هوا زودتر گرم میشود اسپاتهای نر معمولاً در بهمن ماه و در برخی از سالها در اوایل اسفندماه ظاهر میشوند . در سال 1378 به علت گرمای زودرس هوا در منطقه بلوچستان ، اسپاتهای نر دو هفته زودتر ظاهر شدند و همین امر سبب شد که تلقیح گلها دو هفته زودتر صورت پذیرد .
پس از رسیدن دانه های گرده نر ( معمولاً کمی قبل از شکاف اسپات ) این اسپاتها را از درخت جدا کرده و
پس از باز کردن اسپات گل آذین را از اسپات خارج کرده و در محل مناسبی در سایه و بوسیله طناب آویزان میکنند تا به آرامی خشک شود . سپس اقدام به تکانیدن گل آذین بر روی ورقه تمیزی از روزنامه یا مقوا مینمایند تا دانه های گرده جدا گردند . گرده های جمع آوری شده را در یک ظرف شیشه ای خشک و مناسب قرار داده و از آن برای تلقیح با گرده افشان مکانیکی و یا با دست و به روش سنتی استفاده میکنند .
در مواردی نیز خوشه ها را جدا کرده و با بالا رفتن کارگر از درخت اقدام به تکاندن آنان بر روی گل آذینهای ماده میکنند و قسمتهای کوچکی از خوشه های نر را در بین گلهای ماده قرار میدهند تا با باز شدن تدریجی گلهای ماده دانه های گرده در اثر وزش باد و تکان خوردن رها شده و بر روی گلهای ماده قرار گیرد.
نظر به اینکه باز شدن اسپاتهای ماده همزمان نیستند لذا معمولاً گرده افشانی برای هر درخت در چند نوبت
صورت میگیرد . در گرده افشانی مکانیکی دانه گرده را در یک محزن شیشه ای که از یک طرف به یک لوله پلاستیکی قابل انعطاف و ار طرف دیگر به محزن پمپ هوا متصل میباشد ریخته و دانه های گرده با فشار هوا و از طریق لوله های آلومینیومی که قابل بلند و کوتاه شدن میباشند گرده را به میان گلهای ماده هدایت میکند . این روش ساده و از نظر راندمان کار نیز سبب کاهش شدید هزینه گرده افشانی میشود برای صرفه جویی در مصرف دانه گرده آنرا با موادی مانند آرد یا سبوس مخلوط کرده و سپس اقدام به گرده افشانی میکنند . نتایج بررسیها نشان داده است که مخلوط 15 درصد دانه گرده با 85% آرد مناسب میباشد .
گرده افشانی باید زمانی صورت گیرد که گلهای ماده مناسبترین شرایط پذیرش گرده ها را داشته باشند به عبارتی احتمال تلقیح گلهای ماده به حداکثر افزایش یابد . بررسیهای انجام شده در مراکز تحقیقاتی مناطق خرماخیز کشور نشان میدهد که زمان مناسب گرده افشانی بسته به رقم نخل میتواند تا حدودی متفاوت باشد . بعضی بررسیها در خوزستان نشان میدهد که 48 ساعت پس از باز شدن گلهای ماده بهترین زمان گرده افشانی برای رقم استعمران خواهد بود ، در حالیکه اگر گرده افشانی 5 روز پس از باز شدن اسپاتها صورت گیرد درصد تلقیح گلها به شدت کاهش مییابد .
در مواردی که روی یک رقم خاص بررسی صورت نگرفته باشد بهتر است عمل گرده افشانی در فاصله زمانی 24 تا 96 ساعت بعد از باز شدن اسپاتهای ماده صورت پذیرد .
مزایای گرده افشانی مکانیکی عبارت است از : 1/ عدم نیاز به صعود از درختان نخل خرما و سهولت عملیات گرده افشانی 2/ کاهش هزینه ها 3/ عدم نیاز به کارگر ماهر 4/ کاهش میزان گرده مصرفی ( 2/0 گرم به ازاء هر خوشه ) 5/ عدم خطر جانی جهت فرد گرده افشان 6/ راندمان بسیا بالا
پس از عملیات گرده افشانی معمولاً در نخلستان سه مرحله مختلف در حین رشد میوه میتوان مشاهده نمود :
مرحله اول / در این حالت کلیه گلهای ماده تلقیح شده اند و برچه ها به صورت بسیار کوچک و سبز و متراکم هستند .
مرحله دوم / در این حالت برچه ها بزرگتر شده اند و تعدادی از گلهای ماده که همچنان تلقیح نشده اند به صورت برچه های سه تایی روی خوشه چه ها دیده میشوند .
مرحله سوم / در این حالت تمام برچه ها بارور شده اند و میوه کامل شکل میگیرد . اگر گلهای ماده به موقع
تلقیح نشوند تعداد گلهای بارور نشده زیاد خواهد شد . 16 روز تأخیر در تلقیح گلها ، میزان درصد باروری آنها را به نصف تقلیل داده است . امروز ثابت شده است که دانه های گرده ارقام مختلف نخل خرما بر روی میزان محصول و کیفیت میوه اثرهای متفاوتی دارد .
روشهای تکثیر خرما
تکثیر از طریق بذر :
قدیمیترین روش تکثیر نخل خرما میباشد و تقریباً منشأ همه ارقام موجود در دنیا بذر میباشد . تکثیر از طریق بذر در برنامه های تجاری تولید خرما روش منسوخ شده ای میباشد زیرا 1) 50% نهالهای حاصله نر و 50% ماده خواهند بود 2) طول دوره رویشی قبل از ثمردهی در نهالهای بذری زیاد و حدود 15-10 سال
میباشد 3) تشخیص نهال بذری نر از نهال بذری ماده به راحتی امکانپذیر نیست 4) تکثیر از طریق بذر عمدتاً توأم با ظهور صفات نامطلوب در گیاه جدید میباشد و کمتر از 10% از نهالهای تولیدی دارای میوه با صفات مطلوب خواهند بود .
تکثیر از طریق پاجوش :
ویژگیها) پایه مادری شاداب و سالم باشد ، باید جوان و در وضعیت رشد سریع و استوانه ای باشد ، بایستی
ریشه دار باشد ، توسط کارگران ماهر جداسازی شده باشد ، محل قطع پاجوش باید کوچک و صاف و بدون
ترک باشد ، هیچ گونه آلودگی به آفات و بیماریها داشته باشد ، تعداد پاجوشهای متصل به تنه مادری نباید زیاد باشد ، وزن پاجوش بین 10-15 کیلوگرم باشد ، پاجوش بین 5-3 ساله باشد و قطر تنه آن 20-35 سانتیمتر باشد .
معایب ) تولید پاجوش در دوره کوتاهی از زندگی نخل صورت میگیرد ، درصد تلفات نسبتاً بالا و نیاز به واکاری مجدد دارد ، زمان نسبتاً طولانی جهت ثمردهی نیاز است ، عدم امکان تولید انبوه نهال ، نیاز به کارگر ماهر و مجرب جهت جداسازی از تنه مادری ، هزینه زیاد جداسازی ، انتشار آفات و بیماریها
عوامل مؤثر در گیرایی پاجوش ) نوع رقم ، زمان کاشت ، نحوه جداسازی ، هرس و ضدعفونی ریشه ، نحوه کاشت ، پوشش ، آبیاری
تکثیر به وسیله کشت بافت :
فوائد ) درختان خرمای حاصل از کشت کاملاً شبیه والدین است ، امکان تولید انبوه نهال شبیه به گیاه مادری وجود دارد ، واریته های کمیاب خرما را میتوان در مقیاس وسیع تولید نمود ، تکثیر نخل خرما را میتوان در هر زمان و هر فصل انجام داد ، مدت زمان تولید نهال به حد قابل ملاحظه ای کاهش مییابد ، امکان تولید ارقام
ماده برتر و مقاوم به بیماری و ارقام نر پرکرده وجود دارد ، نهالهای کشت بافتی در هر زمان از سال قابل کشت هستند ، هویت رقم نهال حاصل از کشت بافت مشخص و تضمین شده است ، انتقال نهال راحتتر و هزینه آن پایین است ، خطر انتشار آفت و بیماری از یک منطقه به منطقه دیگر وجود ندارد ، تولید باغات یک دست از نظر ساختار ژنتیکی و ظاهری ایجاد میشود .
هرس درخت خرما
هرس در خرما 4 جنبه دارد : 1/ هرس برگ 2/ هرس لیف و دمبرگ 3/ حذف پاجوشهای ساقه 4/ تنظیم پاجوشها روی ریشه
رابطه مستقیمی بین تعداد خوشه و تعداد برگ وجود دارد . یک برگ خرما در حدود 5 سال عمر میکند از زمان ظهور تا خشک شدن خرما 3 نوع بگر دارد . برگهایی که زیر Pruning line قرار میگیرند باید حذف شوند ، برگهایی که پیر میشوند درصد فتوسنتزشان به تدریج کاهش مییابد این برگها باید هرس شوند . هر نخل سالیانه 20 برگ جدید تولید میکند ، در شرایط ما برگهای بین 5-4 سال زیر Pruning line قرار میگیرند . فاصله خط هرس تا نوک مریستم بین 105-2 متر است .
یکی دیگر از مراحل هرس ، هرس لیف و برگ است که یک سال بعد از هرس برگ صورت میگیرد . در هرس برگ ، برگ را از ته نمیبرند بلکه حدود0/5 متر از آن را نگه میدارند و سال بعد دمبرگ و لیف
اطراف آن را تقریباً از ته میبرند . به تجربه ثابت شده که اگر هرس انتهایی و دمبرگ انجام نشود علاوه بر اینکه برای بالا رفتن از درخت مشکل ایجاد میکند ، لیفها تیز محیط مناسبی برای رشد قارچ و بیماریها میباشد.
یکی دیگر از مراحل هرس ، حذف پاجوشهای ساقه میباشد . ارقام مختلف توانایی مختلفی در تولید پاجوش
دارند و برخی تا 12 پاجوش تولید میکنند لذا نخل کاران فنی به هیچ وجه بیش از 5 تا پاجوش برای تکثیر نگه نمیدارند به طوری که سالیانه یک پاجوش را که رسیده جدا میکنند و اگر پاجوش جدیدی ظاهر شد آن را نگه میدارند به طوری که اگر نخل در سنین مختلف دارای 5 پاجوش باشد حالت ایده آل است .
موقع هرس برگ بعد از سرمای زمستان است ولی معمولاً هرس برگ را 6-7 هفته بعد از تلقیح انجام میدهند . برداشتن پاجوشهای ریشه همراه با کاشت نخل است .
آفت نخل
تشنگی ، طوفانهای شدید ، تند سیل ، رعد و برق ، ملخ و بل زدن است . مرگ نخل تدریجی است ، اول از ثمر می افتد ، ضعیف میشود ، در تنه و ساقه آن چین و چروکهایی دیده میشود و سرانجام لاغر و نحیف شده و گودالهایی در تنه آن ظاهر میگردد که منجر به مرگ نخل میگردد . آفت شایع در درخت خرما بل زدن است که در اصطلاح کشاورزی به آن آفت کنه تار عنکبوتی گفته میشود که بهترین کار برای جلوگیری از این آفت سمپاشی بسیار ساده در ماههای اسفند و فروردین است .
سپردار سفید خرما (Parlatoia blanchardi) :
این آفت به نخل زینتی و درختان جوان مخصوصاً درختانی که در کنار نهرها و جاهای مرطوب باشند و
همچنین پاجوشها خسارت میزنند . سپردار معمولی خرما به برگ ، ساقه و شاخه های اصلی و میوه حمله میکند . برگهای مبتلا پژمرده و زرد شده ، درخت ضعیف گشته و در مقدار محصول ، کاهش محسوسی پیدا میگردد .
زمستان را به صورت حشره ماده نابالغ گذرانده و در بهار با مساعد شدن آب و هوا ماده ها بالغ وشروع به
تخم گذاری میکنند . پوره ها در اواسط بهار ظاهر میشوند و شروع به تغذیه از شیره گیاهی میکنند . پوره ها معمولاً به سمت قسمتهای مرکزی نخل حتی در روی برگهای خیلی جوان که هنوز باز نشده اند تمایل بیشتری دارند . به علاوه میوه های نارس که در سایه باشند بیشتر مورد حمله قرار میگیرند . تک درختهایی که در فضاهای باز وجود دارند و در معرض نور شدید میباشند ، کمتر مورد حمله قرار میگیرند .
از راههای کنترل آنها میتوان : 1/ هرس سالیانه شاخه های پایین درخت و سوزاندن آنها 2/ دیازینون EC60%و5/1-1 لیتر در هکتار در اردیبهشت 3/ مالاتیون EC57% و 3-5/2 لیتر در آبان و آذر 4/ روغن پاشی 3% زمستانه
زنجره خرما ( Ommatissus binotatus ) :
زنجره خرما علاوه بر نخلهای خرما به نخلهای زینتی نیز صدمه وارد میکند . حمله آن با ترشح فراوان عسلک همراه است . به همین لحاظ سطح برگها از قارچهای مولد دوده نیز پوشیده میشود . میوه های درختان آلوده کوچک ، چروکیده و فاقد رشد کافی میباشند . درختانی که در مجاورت نهرهای آب قرار گرفته اند آلودگی بیشتری نشان میدهند .
این حشره زمستان را به صورت تخم در داخل نسوج برگ و ندرتاً دمبرگ گیاه میزبان سپری میکند . خروج پوره های زنجره از تخم از نیمه دوم اسفند ماه شروع میشود و تا اوایل خرداد ماه سال بعد ادامه پیدا میکند . دوره نشو و نمای پوره ها حدود 45 روز طول میکشد و در این مدت 5 بار جلد عوض میکنند .
زنجره های بالدار نسل زمستانه از اوایل اردیبهشت ماه به تدریج ظاهر و تا اواخر تیرماه مشاهده میشوند . زنجره ماده پس از جفت گیری با زنجره نر تخم ریزی مینماید . این تخمها را نسل تابستانه مینامند . نشو
ونمای پوره های نسل تابستانه از اواسط تیرماه با باز شدن تخمها آغاز و تا اواخر مهرماه به طول می انجامد . زنجره های نسل تابستانه تخمهای نسل زمستانه را تولید خواهند کرد که به همین صورت نیز زمستان را میگذرانند . بنابراین این حشره دو نل در سال دارد .
از راههای کنترل آن میتوان : 1/ رعایت فاصله درختان بین 8 تا 10 متر 2/ انجام هرس سبز بعد از تخمگذاری حشره 3/ فوزالن EC35% و 3-2 لیتر در هکتار 4/ دیازینون EC60% و 2-5/1 لیتر در هکتار 5/ کلرپیریفوس متیل EC40% و 2 در هزار
کرم گرده خوار خرما (Areripses sabella ) :
لاروهای این آفت به گلها و خوشه های گل دنده نر و ماده خرما حمله میکنند و گاهی نیز میوه های جوان را مورد حمله قرار میدهند . در سالهای طغیانی این آفت گاهی تا 70 درصد محصول را از بین میبرد . این آفت در نسل اول ابتدا به غلاف و برگچه های خرما صدمه میزند . پس از آن که غلاف باز شد و گلها ظاهر شدند
لاروها به گلهای نر و ماده خسارت وارد میکنند و میوه های تازه تشکیل شده را میخورند . به علاوه در شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب نواحی جنوبی کشور ، قارچها و باکتریها از محل زخمهای حاصله توسط لارو وارد خوشه و داخل میوه میشوند و باعث فساد آنها میگردند .
زمستان را به صورت لارو کامل در داخل دمبرگ و بند خوشه ها در داخل پیله میگذرانند ، در شرایط خوزستان حشرات کامل در بهار در حدود اواسط اسفند ماه ظاهر میشوند . این زمان مصادف با ظهور خوشه
های گل نر و ماده است .لی غلافها هنوز شکفته نشده است . پروانه ها پس از جفت گیری در انتهای غلافها و یا روی برگچه های خرما تخمریزی میکنند . این تخمها به فاصله 10 روز باز میشوند . لاروهای سن اول پس از خروج از تخم به غلافهای باز نشده حمله میکنند . دوره لاروی جمعاً حدود یک ماه است . پس از آن ،
لاروها در محل انشعاب خوشه ها در داخل لیف تبدیل به شفیره میشوند . مدت شفیرگی در بهار حدود 10 روز و حشرات کامل نسل دوم به میوه خرما حمله میکنند . گاهی داخل دم خوشه ها شده و با تغذیه از قسمتهای میانی دم خوشه ها باعث شکستگی آنها میشوند ، این خوشه ها در اثر باد شکسته و به زمین می افتد .
از راههای کنترل آنها میتوان به : 1/ مالاتیون EC57% و 3-5/2 لیتر در هکتار 2/ دیازینون EC60% و 2-5/1 لیتر در هکتار 3/ پیریمیفوس متیل EC50% و 2 لیتر در هکتار
کرم میوه خوار خرما (Batrachedra amydrauia ) :
زمستان را به صورت لاروهای کامل درون پیله های سفیدرنگ در لای درزهای موجود روی درخت خرما میگذرانند . حشرات کامل در اوایل بهار مصادف با باز شدن غلاف گلها ظاهر میشوند و اولین تخمریزی خود
را روی گلها انجام میدهند . لاروها در این نسل به اندامهای گل صدمه میزنند . حشرات کامل نسل دوم اواسط خردادماه ظاهر میشوند و روی دم میوه های جوان و برگچه ها تخم میگذارند . لاروهای این نسل بلافاصله از محل دم میوه وارد میشوند . فعالیت لاروها با تنیدن فراوان تارهای سفید همراه است که میوه ها و خوشه ها را
به هم میچسبانند . میوه های آفت زده چروکیده و قهوه ای مایل به قرمز هستند ( سرخه یا خمیره ) و مقدار زیادی از آنها قبل از رسیدن میریزند . نسل سوم این آفت در اواسط تیرماه ظاهر میگردد و لاروهای این نسل پس از بلوغ تولید پیله نموده و زمستان گذرانی مینمایند .
از راههای کنترل آن میتوان به : 1/ زنبور پارازیتوئید 2/ چند روز بعد از تلقیح ، بوسیله الیاف حصیری خوشه های خرما را میپوشانند و پس از 30 تا 45 روز باز میکنند . در این مدت حشره بالغ نمیتواند روی خوشه و دانه های خرما تخمریزی نماید و در نتیجه میوه های خرما از ریزش و آسیب محفوظ میمانند 3/ مالاتیون EC57% و 3-5/2 لیتر در هکتار 4/ دیازینون EC60% و 2-5/1 لیتر در هکتار 5/ پیریمیفوس متیل EC50% و 2لیتر در هکتار
کنه گردآلود یا تار عنکبوتی خرما ( Paratetranychus afrasiaticus ) :
کنه بالغ به رنگ سفید تیره و متمایل به زرد میباشد ، کنه ماده 3/0 و کنه نر 2/0 میلیمتر طول دارد ، کنه بالغ 4 جفت پا و پوره ها 3 جفت پا دارند ، تخم کنه سفید متمایل به زرد بوده وهر حشره ماده 50 تا 100 عدد تخم میگذارد ، پوره ها کمرنگ یا سفید تیره بوده و گاهی زرد تا نارنجی میباشد و چشمهای قرمز درخشان دارند .
نحوه خسارت : 1) از شیره بافتهای جوان و میوه های نارس تغذیه میکند 2) باعث ایجاد خشکیدگی و چروکیدگی در میوه ها میگردد 3) باعث خاک آلود شدن و نا مرغوب شدن میوه میشوند 4) باعث ریزش شدید میوه قبل از رسیدن میشود 5) باعث ترکیدگی میوه و گاهاً خروج مواد قندی و شیره از میوه میگردند 6) باعث ضعف درخت و زردی برگها میگردند 7) رنگ طبیعی برگ و میوه تغییر یافته و به رنگ خاکستری درمی آیند .
بیولوژی آفت : 1) در مناطق گرم تقریباً در تمام طول سال فعال است 2) فعالیت آفت بسته به شرایط آب و هوایی سال معمولاً در اواخر خرداد شروع و در تابستان خصوصاً تیر ماه اوج فعالیت آن میباشد 3) دارای سه سن پورگی بوده و در مواقع سرد سال در الیاف درختان و علفهای هرز پناه میگیرند 4) تخمگذاری بیشتر در قاعده برگچه ها و یا اطراف کلاهک میوه ها میباشد 5) تعداد نسل زیاد و در حدود 10 تا 20 نسل در سال دارد .
روشهای کنترل : 1) رعایت بهداشت باغ و از بین بردن علفهای هرز 2) هرس درختان و نابودی بقایای
هرس و آرایش مناسب خوشه ها 3) آبیاری به موقع ومنظم 4) تقویت درختان با تغذیه مناسب 5) میانه کاری با گیاهان زراعی نظیر یونجه 6) تترادیفون 2 در هزار 7) نئورون 1 در هزار 8) نیسورون 5/0 در هزار 9) امایت 2 در هزار 10) گوگرد و تابل یا گل گوگرد 3-2 در هزار
منابع
1/خرمای ایران _ مرکز پخش خرما در ایران و جهان Iran`s Inf-on date , Bam Dashtestan, Fruits
2/ اداره کل هواشناسی استان خوزستان – مقالات – آشنایی با مراحل فنولوژی خرما
3/ ویکی پدیا –خرما
4/ درخت نخل
5/ روبات : بزرگترین مجله کشاورزی اینترنتی cjb.com
6 / مدیریت جهاد کشاورزی لارستان >> اهمیت نخل و خرما
7 / سایت علمی نخبگان جوان – هرس در درخت خرما ( جمع آوری شده از کتب کشاورزی )
8 / www.********.ir (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.%2A%2A%2A%2A%2 A%2A%2A%2A.ir%2F)
9 / پورتال علمی اطلاع رسانی خرما – معرفی خرما
10 / سبزگامان – آفات
11 / سایت شرکت آب پخش خرما – محصولات
12 / mstcom dates . htm