Isengard
21st June 2010, 07:22 PM
فراز و فرودها در روابط تاجيكستان و ازبكستان
----------------------------------------------
ايراس: منطقه استراتژیک آسياي مركزي به طور بی‌سابقه‌ای به کانون بحران‌ها تبدیل شده است. در اين ميان، روابط تاجيكستان و ازبكستان نيز طي ماه‌ها اخير فراز و فرودهاي مختلفي را تجربه كرده و منطقه آسياي مركزي را دستخوش چالشي جديد نموده است. اختلافات تاريخي اين دو كشور كه ميراثي از دورة شوروي است اكنون به صورت تنش بر سر احداث نيروگاه راغون بروز يافته و مشكلات فراواني را ايجاد نموده است. از طرف ديگر، ايران روابط گسترده و همكاري‌هاي زيادي با تاجيكستان دارد و بيم آن مي‌رود كه اختلاف ميان اين دو كشور همسايه بر روابط دو جانبه ايران با آنها نيز تاثير گذارد و در نتيجه منافع كشورمان تهديد گردد. از اين رو، ابهام در آينده روابط تاجيكستان و ازبكستان، تصميم‌گيري مقامات كشورمان در اين رابطه را دشوارتر مي‌سازد.
مقدمه
نگاهی به روند تحولات در آسیای مرکزی، به ویژه فراز و نشيب در روابط كشورهاي تاجیکستان و ازبکستان نشان مي‌دهد که این منطقه استراتژیک به طور بی‌سابقه‌ای به کانون بحران‌ها تبدیل شده است. هرچند که اختلافات این دو کشور بازمانده دوران اتحاد شوروی بوده و مواردی چون اختلافات مرزی، مین‌گذاری در امتداد مرزها، واگذاری شهرهای سمرقند و بخارا یعنی مراکز فرهنگی تاجیکستان به ازبکستان و مسئله پناه دادن سرهنگ شورشی تاجیکستان، محمود خدا بردی‌اف توسط مقامات ازبک را در بر می‌گیرد، اما با این اوصاف حوادث اخیر بهانه‌ای شده است تا مقامات دو کشور ادعاهای دیرینه خود در قبال یکدیگر را علنی کنند. سایه این اختلافات به حدی سنگین است که در تمامی مراودات بین دو کشور احساس می‌شود و توقیف کردن واگنهای کالاهای تاجیکستان در قلمرو ازبکستان، بر پا کردن تجمع اعتراض‌آمیز توسط دانشجویان ازبکی بر علیه کارخانه آلومینیوم تاجیکستان به بهانه ایجاد آلودگی در محیط زیست و مخالفت ازبک‌ها با پروژه نیروگاه برق آبی در حال ساخت راغون توسط تاجیک‌ها (که ادامه بحران آب در منطقه را به دنبال دارد) نمونه‌هاي آن هستند.
در این راستا بان‌کی‌مون سفری به این مناطق داشت و ضمن ملاقات با سران این کشورها، خواستار رفع هر چه زودتر اختلافات شد و ازگسترش بحران آب ابراز نگرانی نمود. ظاهرا دولت ازبکستان مواضع سختی در برابر دولت تاجیکستان در پیش گرفته است و هرگونه حرکتی موجب بالا گرفتن این تنش می‌شود. از طرف دیگر، ایران از جمله کشورهایی است که با تاجیکستان در پروژه‌های عمرانی و سد‌سازی همكاری می‌کند و حال با توجه به حضور ایران در جریان پروژه سد‌سازی تاجیکستان این سئوال مطرح مي‌شود که آیا منافع اقتصادی ایران هم در خطر است و حضور ایران در این پروژه که مورد رضایت ازبکستان نیست، رابطه ایران و ازبکستان را وارد تنش سیاسی بیشتری می‌کند یا خیر؟
نیروگاه راغون؛ پاشنه آشیل تاشکند
در طول سالیان اخیر ازبکستان که ادعای رهبری آسیای مرکزی را دارد، پیوسته تلاش کرده در برنامه‌های هیدروانرژی قرقیزستان و تاجیکستان مانع تراشی کند. مداخله تاشکند باعث شد تا شرکت روسی "روس آل" با بهانه‌های واهی از تکمیل طرح راغون سر‌باز‌زند و چین نیز قرارداد خود با تاجیکستان در مورد احداث نیروگاه بر روي رودخانه زرفشان را به تعویق بياندازد. خروج ازبکستان از سیستم واحد انرژی آسیای مرکزی در نیمه دوم سال گذشته میلادی نیز بر مشکلات تاجیکستان افزود. این کشور نتوانست انرژی مازاد خود در فصل تابستان را صادر کند و مجبور شد آب سد" نارک" را برای تولید 2 میلیارد کیلووات ساعت انرژی برق تخلیه نمايد. این اقدام، مانع واردات برق خریداری شده از ترکمنستان به تاجیکستان شد و بر مشکلات مردم تاجیک در فصل زمستان افزود. گويا تاشکند از تلاش‌های دوشنبه براي تکمیل "نیروگاه راغون" ناراضي است و با تمام توان در این زمینه مانع‌تراشی می‌کند. تاجیکستان نیز با نادیده گرفتن مخالفت‌های ازبکستان، برنامه‌های احداث این نیروگاه را دنبال می‌نمايد. در تازه‌ترین اقدام مجلس نمایندگان تاجیکستان، روز 6 ژانویه سال 2010 میلادی را روز «هم‌رأئی» ساکنان پایتخت تاجیکستان با مجریان ساخت راغون اعلام کرد. همچنین طرح فروش سهام راغون که توسط رئیس جمهوری این کشور ارائه شد، مورد استقبال گسترده مردم قرارگرفت.
در یک ماه نخست فروش سهام، بالغ بر 170 میلیون دلار سهم خریداری گردید. بدين ترتيب تاجیکستان این پیام را به مخالفان و موافقان طرح راغون داد که در راستای منافع ملی خود و کسب استقلال در تامين انرژی، نیروگاه راغون را خواهد ساخت و وابستگی انرژی خود به دیگر کشورها را رفع می‌نماید. بنابراین تاجیکستان تصمیم گرفته است بدون حمایت و پشتیبانی‌های خارجی برنامه احداث نیروگاه راغون را با استفاده از امکانات داخلی دنبال کند. تحرکات دیپلماسی آمریکا در ازبکستان و تاجیکستان حاکی از آن است که کاخ سفید قصد دارد به طور غیرمستقیم در روند حل اختلاف دوشنبه و تاشکند نقش میانجی‌گر را ایفا نماید و همزمان از نفوذ مسکو در معادلات آسیای مرکزی بکاهد. طبیعی است كه چنین اقداماتی از دید کرملین دور نخواهد ماند و روسیه با فعال‌تر نمودن تحرکات دیپلماسی خود در آسیای مرکزی، تمام امکانات موجود را به کار مي‌گيرد تا در منطقه سنتی نفوذ مسکو، جایگاه خویش را حفظ کند. بازدید رسمی سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه از تاشکند در همین راستا قابل ارزیابی است. او توانست تا حدود زیادی اعتماد تاشکند را به مسکو تقویت کند و اسلام کریم اف را به گفتن عبارات زیبای "دروازه‌های ازبکستان به روی روسیه همیشه بازند" وادار نمايد.(1)
در اقدامي دیگر روز3 فوریه، نشریه "حقیقت شرق" ارگان دولت ازبکستان، نامه تهدید‌آمیز شوکت میرضیااف، نخست وزیر ازبکستان به عاقل عاقل‌اف، نخست وزیر تاجیکستان در مورد طرح ساخت و تکمیل نیروگاه راغون راچاپ کرد. نخست وزیر ازبکستان در این نامه آورده است :« موضوع احداث و تکمیل نیروگاه راغون مربوطه به همه کشورهای منطقه است زیرا این طرح بر منافع همه کشورهای آسیای مرکزی تاثیر خواهد گذاشت. ازبکستان در این مورد بارها به تاجیکستان، روسیه و مجامع بین‌المللی مراجعه کرده تا قبل از هر اقدامی، بررسی‌های مستقل بین‌المللی جهت ارزيابي پيامدهاي زیست محیطی و امنیتی طرح راغون انجام شود». نخست وزیر ازبکستان در نامه خود با اشاره به زلزله خیز بودن منطقه احداث نیروگاه راغون تاکید کرده است : «این طرح بر اساس فنآوریهای 40-35 سال قبل تهیه شده و معیارهای امروزی را ندارد. بنابراین کارشناسان و متخصصان مستقل بین‌المللی باید این طرح را مجددا بررسی نمایند». میرضیااف در نامه خود یادآور شده است سازمانهای با نفوذ بین‌المللی و موسسه‌های مالی نظیر سازمان ملل متحد، اتحادیه اروپا، بانک جهانی، بانک آسیا و بانک اسلامی رشد از موضع ازبکستان حمایت نموده‌اند. نخست وزیر ازبکستان در پایان تهدید نموده در صورت نادیده گرفتن دیدگاه‌های جمهوری ازبکستان، موضوع را به مجامع بین‌المللی و سازمانهای اکولوژی جهانی ارجاع داده و از طریق آنها از پيامدهاي احتمالی که ساخت و تکمیل این طرح به همراه خواهد داشت، جلوگیری می‌کنند.
البته این اولین بار نیست که دولت تاشکند مخالفت خود را با احداث نیروگاه راغون در جمهوری تاجیکستان اعلام می‌دارد. چنین اعتراضاتی در مورد احداث نیروگاه قمبراته در جمهوری قرقیزستان نیز وجود داشت. اما این بار عزم جدی دوشنبه براي تکمیل نیروگاه راغون توسط امکانات بومی، موجب شده تاشکند درپیگیری اقدامات پیشگیرانه‌اش قاطعیت بیشتری از خود نشان دهد. مقامات دولت دوشنبه در نخستین واکنش خود به نامه نخست وزیر ازبکستان، دریافت این نامه را تایید کردند. دولت نذری‌اف، سخنگوی وزارت امور خارجه تاجیکستان گفت : «پیام نخست وزیر ازبکستان در حال بررسی است. اگرچه قبل از این مسئولان و متخصصان تاجیک ادعاهای دولت تاشکند درمورد خطرات زیست محیطی نیروگاه راغون را تکذیب کرده‌اند». ثابت نعمت ا...اف، متخصص و کارشناس زلزله شناسی تاجیکستان معتقد است: «منطقه احداث نیروگاه راغون به گونه ای که ازبکستان ادعا می‌کند ، منطقه زلزله خیز نمی‌باشد. علاوه بر این فنآوریهای امروز قادر به ساخت سدهای مقاوم در برابر زلزله هستند».(2)
از دیگر مباحث موجود در این باب، ایجاد کنسرسیوم منطقه‌ای انرژی و آب است. شاید در نگاه اول این طرح قابل ملاحظه باشد اما با توجه به جاه‌طلبی‌های سیاسی و رقابت‌های شخصی در بین رهبران منطقه‌ای بخصوص اسلام کریم‌اف و امامعلی رحمان، این طرح نمی‌تواند ایده خوبی باشد و ممکن است به اصطکاک بیشتر اقتصادی منجر شود. در واقع سابقه همکاری منطقه‌ای بسیار ضعیف است چنان که این مسئله در همکاری برای حل بحران آب کاملاٌ مشهود است.(3) واقعیت آن است که ادامه تنش میان تاشکند و دوشنبه درمورد احداث نیروگاه راغون بر سردی روابط میان دو کشور افزوده و اوضاع منطقه را دست خوش بحران‌های جدیدی خواهد کرد که پیامدي جز فراهم کردن زمینه دخالت‌های قدرتهای فرامنطقه‌ای در امور کشورها و سرنوشت مردم منطقه نخواهد داشت. بنابراین بهتر است دو کشور همسایه دور میز مذاکره بنشینند و مسائل موجود در روابط خود را از طریق مذاکرات حل و فصل نمایند. اما تهدید نخست وزیر ازبکستان درمورد مراجعه به سازمانهای بین‌المللی جهت دفاع از مواضع خود، این پیام را به همراه دارد که تاشکند با تمام توان در روند تکمیل راغون مانع تراشی خواهد کرد؛ امری که ثبات در آسیای مرکزی و آینده روابط دو کشور همسایه را درهاله‌ای از ابهام قرار داده است.
توقیف واگن‌ها، اعمال فشاری جدید از سوی تاشکند
اين مسئله زماني بروز كرد كه اسلام كريم‌اف، رئيس جمهور ازبكستان در اواخر سال گذشته میلادی درحكمی دستور داد انتقال كالا و اقلام مورد نياز كشورش از راه آهن تاجيكستان در وادي فرغانه كاهش يابد. به دنبال اين اقدام ازبكستان تدابيری اتخاذ كرد و بر اساس آن تنها فرآورده‌هاي نفتي از پالايشگاه فرغانه توسط راه آهن تاجيكستان به داخل ازبكستان منتقل مي‌شد و به همين دليل ميزان حركت قطارهاي ازبكستان از راه آهن تاجيكستان به يك سوم كاهش پيدا كرد. در حال حاضر دولت تاشكند راه ديگري از پالايشگاه‌هاي وادي فرغانه به داخل قلمرو خود ندارد و اگر بخواهد اين كار را از مسيرهاي زميني انجام دهد از نظر اقتصادي متحمل خسارات كلان مالي مي‌شود. مشكلي كه اكنون در بخش حمل و نقل دو كشور بروز كرده ناشي از اختلافات صرفا سياسي ميان سران ازبكستان و تاجيكستان است. در زمان جنگ داخلي تاجيكستان، دولت تاشكند براي به قدرت رساندن امامعلي رحمان، رئيس جمهور تاجيكستان و حكومت او تلاش زيادي انجام داد و همراه با روسيه به بهانه سركوب اسلام گرايان افراطي، زمينه استقرار دولت كنوني تاجيكستان را فراهم ساخت. اما اين اتحاد زیاد دوام نياورد و به تدريج رهبران دو كشور در برخي مسائل اختلاف نظر پيدا كردند كه اين امر به شدت روابط اين دو جمهوري همسايه را تحت تاثير قرار داده است.
مين گذاري يك جانبه مرز مشترك دو كشور توسط نظاميان ازبك تا قطع صادرات گاز به تاجيكستان، اعمال نظام رواديد براي سفر شهروندان و خروج ازبكستان از سيستم واحد برق آسياي مركزي همگي حاكی از تشديد اختلافات تاشكند و دوشنبه است. در مورد راه‌هاي ارتباطي نيز در دوران اتحاد شوروي به دليل وجود شبكه‌هاي واحد راه آهن و راه‌هاي زميني، هيچ محدوديتي ميان اين دو جمهوري وجود نداشت و ارتباط ساير مناطق ازبكستان با استانهاي فرغانه، نمنگان، انديجان و قوقند از طريق راه آهن تاجيكستان در قلمرو وادي فرغانه تامين مي شد. پس از فروپاشي شوروي دولت ازبكستان از انتقال كالا و مسافرين خويش از قلمرو تاجيكستان به شدت ابراز نارضايتي مي‌كرد و به دنبال پيدا كردن مسير جايگزين بود. سپس منابع راه آهن تاجيكستان اعلام كردند كه دولت تاشكند برنامه كاهش انتقال مسافر از راه آهن تاجيكستان را نيز به اجرا درآورده است. مقامات تاشكند به بهانه كم بودن مسافر پيشنهاد كرده‌اند، شهروندان اين كشور از مسير زميني و از طريق ارتفاعات قمچيق به وسيله اتوبوس و خودرو و بدون استفاده از قطار از تاجيكستان به وادي فرغانه و بالعكس رفت وآمد كنند. به اين ترتيب ازبكستان به طور جدي جنگ حمل و نقل با تاجيكستان را در دستور كار خود قرار داد و در پی آن شرکت راه آهن تاجيکستان 20 فروردين 89 اعلام کرد، حدود دو هزار واگن حامل مواد سوخت، مصالح ساختماني، تجهيزات فني و مواد خوراکي از حدود دو ماه پيش در کشور ازبکستان توقيف شده است. پس از مدتی مقامات ازبکستان اعلام کردند که تعدادی از واگنهای توقیفي،آزاد شده‌اند.(4)
با انتشار این خبر عثمان قلندرف، معاون شرکت راه آهن تاجيکستان اعلام کرد ادعاهاي مقامات ازبکستان در مورد وارد شدن 555 واگن از نزديک به دو هزار واگن کالاي تاجيکستان (که اين کشور مي گويد ازبکستان از دو ماه پيش توقيف کرده است) به استان ختلان در کشورش صحت ندارد. وی گفت: «تاکنون حتي يک واگن از کالاهاي اين کشور به استان ختلان تاجيکستان نيامده است. شرکت راه آهن ازبکستان نامه‌اي به شرکت راه آهن تاجيکستان فرستاد که در آن دلايل نگهداري واگنهاي اين کشور در قلمرو ازبکستان، تعمير در راه آهن آن کشور عنوان شده است». قلندرف افزود : «ازبکستان به واگنهاي کالاهاي مخصوص شهر دوشنبه اجازه ورود مي‌دهد اما از 25 اسفند 1388 تاکنون، هيچ يک از واگنهاي سوخت مصرفي براي کشاورزي استان ختلان اجازه خروج از ازبکستان را نيافته‌اند. شرکت راه آهن تاجيکستان به ازبکستان پيشنهاد کرده است که واگنهاي استان ختلان از طريق راه آهن ترمذ به دوشنبه اجازه ورود به تاجيکستانرا بيابند، اما تاکنون از سوي ازبکستان جواب مثبتي به اين درخواست ارائه نشده است.»(5)
همچنين آندري تراپين، يكي از مسئولان شركت راه آهن تاجيكستان گفت: «واگنهاي توقيف شده توسط ازبكستان حامل كالاهاي مهمي از قبيل سوخت، مواد اوليه و تجهيزات كشاورزي و ماشين آلات مربوط به سد و نيروگاه‌هاي سنگتوده و راغون هستند.» یکی از تاجران تاجیکی اعلام کرده است که در ماه نوامبر، 76 ماشین سیمان و دیگر مصالح ساختمانی از ایران برای او فرستاده شده که هنوز از سوی مقامات راه آهن ازبکستان در توقیف است. یکی از مقامات رسمی گمرک تاجیکستان گفت با توجه به اینکه در بین کشورهای هم‌سود موافقت‌نامه‌های حقوقی وجود دارد و بر مبنای آن، کشوری که اشکالات فنی در صنعت حمل و نقل داشته باشد و باعث خسارت به محصولات کشور دیگر شود، ملزم به پرداخت غرامت كامل به کشور مربوطه است، مسوولان شرکت راه آهن تاجيکستان هم اکنون مشغول رسيدگي به ميزان خسارات وارد شده به اموال و کالاهاي توقيف شده در آن کشور هستند.(6)
بحران آب در بن‌بست مناقشات سیاسی
بحران آب یکی از مشکلات اساسی منطقه آسیای مرکزی درسال‌های اخیر بوده است. اهمیت این مساله بحدی است که تحلیلگران اعتقاد دارند آب مي‌تواند عامل مناقشات آتي در این منطقه باشد. یکی از دلایل اصلی مشکلات بوجود آمده، سیستم کشاورزی به جامانده از دوران شوروی در سطح منطقه آسیای مرکزی میباشد . برخی از کشورهای منطقه به ویژه ازبکستان در دوران حاکمیت شوروی به سمت تولید محصولاتی سوق داده شدند که کشت آنها نیاز به منابع قابل توجه آبی دارد. کشت وسیع پنبه درسطح منطقه در این سال‌ها يكي از نمودهای عینی این سیاست بود. علاوه بر آن افزایش جمعیت و توسعه صنایع در سطح کشورهای منطقه نیز از جمله عواملی هستند که مشکل کمبود آب در سطح منطقه را تشدید نموده‌اند. نکته قابل توجه دیگر اینکه مشکل عمده در آسیای مرکزی کمبود منابع آبی نيست بلکه وجود اين منابع در جمهوري‌هاي تاجيکستان و قرقيزستان میباشد. براساس آمارهای ارائه شده، حدود90 درصد منابع آبی منطقه آسیای مرکزی در تاجیکستان و قرقیزستان قرار دارد و سرچشمه رودخانه‌های سیر دریا و آمودریا بعنوان بزرگترین رودخانه‌های منطقه ازکوه‌هاي اين دو کشور سرچمشه می‌گیرد. اين درحاليست که افزايش جمعیت و رشد صنایع در دو کشور ازبکستان و قزاقستان نياز اين دو جمهوري به منابع آبي را بيش از گذشته افزايش داده است.
دو کشور ازبکستان و قزاقستان به عنوان بزرگترین مصرف کنندگان آب منطقه، به ترتیب فقط 14 و 45 درصد از نیاز خود به آب را از منابع داخلی تامین می‌نمایند. لذا طرح‌هاي تاجیکستان و قرقیزستان براي استفاده از آب رودخانه‌های سیردریا و آمودریا جهت تولید انرژي برق‌آبي و نيل به خودکفايي در تامين انرژي، سبب بروز برخي اختلاف‌ها ميان دولت‌های منطقه شده است. درسال‌های اخیر در جهت حل این بحران مذاکرات مختلفی با شرکت نمایندگان چهار دولت ازبکستان، قزاقستان، تاجیکستان و قرقیزستان درسطوح مختلف انجام شده است. براي نمونه مي‌توان به تشكيل کمیسیون بین دولتی مدیریت آب منطقه درسال 1992 اشاره نمود.
بان‌کی‌مون، دبير كل سازمان ملل در سفر دوره ای خود به پنج کشورآسیای مرکزی، از بروز تنش بين ازبكستان و تاجيكستان به دليل احداث سد آبي راغون ابراز نگراني كرده و خواستار خویشتن‌داری مقامات دو کشور براي حل این تنش شد. وی در سفر خود به ازبکستان نیز با ابراز نگرانی شدید از بحران آب در منطقه آسیای مرکزی، خواستار مساعدت جامعه جهانی در جهت حل این بحران شد. ابراز نگرانی دبیر کل سازمان ملل از افزایش تنش‌های سیاسی بین کشورهای منطقه در زمینه توزیع منابع آبی منطقه نشان دهنده این است که تلاش‌های انجام شده در سال‌های گذشته نتیجه ملموسی در پی نداشته و حل بحران آب نيازمند همکاري جمعی بیشتر کشورهای منطقه میباشد. اين درحاليست که برخي دولت‌ها و از جمله شخص دبيرکل سازمان ملل هيچ توجهي به بحران انرژي جمهوري‌هاي تاجيکستان و قرقيزستان بويژه در آغاز فصل سرما ندارند، مسئله‌اي که با قطع گاه و بيگاه صدور گاز از سوي جمهوري ازبکستان به تاجيکستان و قرقيزستان بر وخامت بحران انرژي در اين منطقه افزوده است. لذا اين اميدواري وجود دارد که دبير کل سازمان ملل با توجه به جایگاه جهانی خود و نگاهي بي‌طرفانه و البته جامع بتواند نقش موثري در حل بحران در آسياي مرکزي ایفا کند .(7)
آلودگی کارخانه آلومینیوم، واقعيت يا ادعا؟
براساس گزارش منابع ازبک، حدود هزار نفر از دانشجویان دانشگاه ترمذ (شهر هم‌مرز با تاجیکستان) تجمعی اعتراض‌آميز علیه کارخانه آلیومین تاجیک برگزار کردند و تصمیم گرفتند در این رابطه به سازمانهای مربوطه بین‌المللی شکایت کنند. این اعتراض در روزی صورت گرفت که کارخانه آلیومین تاجیک سی و پنجمین سالگرد تاسیس خود را جشن می‌گرفت. جنبش اکولوژی ازبکستان این اقدام را برنامه‌ریزی شده انجام داد تا بتواند توجه و حمایت نهاد‌های بین‌المللی را کسب کند. سخنگوي كارخانه آلومينيوم تاجيكستان گفت كه ادعاهاي سازمان‌هاي زيست محيطي و دولت ازبكستان مبني بر آلوده سازي مناطق مرزي اين كشور توسط تاجيكستان كذب است. سياحت قادر‌آوا، سخنگوي كارخانه آلومينيوم تاجيكستان با بيان اين مطلب افزود: مقامات كارخانه دولتي آلومينيوم تاجيكستان در واكنش رسمي به اعتراض‌هاي ازبكستان در مورد آلوده سازي نواحي مرزي اين كشور توسط اين كارخانه، اظهارات آنها را بي‌پايه و اساس عنوان كرده‌اند. وي خاطر‌نشان كرد فعاليت كارخانه آلومينيوم تاجيكستان هر ساله توسط كارشناسان و متخصصان سازمان‌هاي بين‌المللي زيست محيطي مورد ارزيابي فني قرار مي‌گيرد و آلودگي اين كارخانه نزديك به استانداردهاي جهاني است و بررسي‌هاي آتي در تابستان سال جاري نيز صورت خواهد گرفت.
اخيراً برخي از سازمان‌ها و گروه‌هاي ازبك حمايت از محيط زيست و چند تن از اعضاي پارلمان اين كشور ادعا كرده‌اند كه آلودگي‌هاي كارخانه آلومينيوم تاجيكستان موجب بروز امراض مسري و افزايش تعداد بيماران مختلف در مناطق مرزي اين كشور با تاجيكستان شده است. در 29 مارس سال جاري ميلادي نيز جمعي از اهالي شهر شورچه استان سرخان در ازبكستان با برگزاري راهپيمايي، نسبت به اثرات منفي فعاليت كارخانه آلومينيوم تاجيكستان بر محيط زيست منظقه اعتراض كردند. تظاهرات و اعتراضات مشابهي نيز در شهرهاي ترمذ و ده نو برگزار شد. اما كارشناسان مستقل تاجيك در اين باره نظرات متفاوتي دارند. علي شير ميرزايف، كارشناس تاجيك اعتراضات و تظاهرات سازمان‌هاي حمايت از محيط زيست ازبكستان را بخشي از فشارهاي تاشكند بر ضد دوشنبه ارزيابي مي‌كند. وي معتقد است ازبكستان مخالف دستيابي تاجيكستان به پيشرفت‌هاي چشمگير در زمينه‌هاي مختلف است و تلاش مي‌كند تا اين كشور همچنان به ازبكستان وابسته باشد. اين كارشناس تاجيك تجمع‌هاي برگزار شده در برخي از نواحي ازبكستان را ساختگي و تبليغاتي دانست و افزود ازبكستان يكي از همسايه‌هاي مهم تاجيكستان است، ولي از لحاظ صميميت فرسنگ‌ها با ما فاصله دارد و نه تنها حق همسايگي خود را ادا نمي‌كند، بلكه همانند استخواني در گلوي همسايه خويش قرار گرفته است.
اميرشاه رجب‌اف، كارشناس ديگر تاجيك درباره اين مساله و موضع‌گيري‌هاي روسيه در حل مشكل استفاده از منابع آب و انرژي در آسياي مركزي گفت: متاسفانه موضع‌گيري‌هاي روسيه در اين قضيه يك جانبه است و نه تنها نمي‌توان روسيه را به عنوان كشور ميانجي در حل مشكلات منطقه در نظر گرفت، بلكه مسكو تنها به دنبال حفظ منافع خود در جريان مشكلات و بحران‌هاي منطقه است. به عقيده وي هيچ كشور قدرتمندي خواستار تامين امنيت و ثبات كشورهاي آسياي مركزي نيست، لذا كشورهاي منطقه بايد خودشان در چارچوب تأمين منافع مشترك در موضوعات مختلف به تفاهم برسند و هر گونه مشكلي را بدون ميانجي‌گري كشور ثالث حل كنند.(8)
ایران و ادامه همکاری با تاجیکستان
دولت تاجیکستان چند سالی است که با بحران آب مخصوصاٌ در فصل تابستان مواجه است و اخیراٌ تلاش جدی براي حل اين مسئله دارد. ایران نيز به دلیل نقاط اشتراک با تاجیکستان و اولویت رابطه با اين كشور، به دنبال رفع این بحران مي‌باشد. تاجیکستان قصد دارد با استفاده از امکانات داخلی خود بر مشکلات فائق آید و به هر شكل ممكن پروژه راغون را به پایان رساند. اما ازبکستان کارشکنی مي‌كند چرا که مسئله آب برای آن كشور نيز بسیار مهم و تعیین‌کننده است و پنبه محصول اصلی کشور ازبکستان میباشد و این کشور از بزرگترین تولیدکنندگان پنبه در سراسر دنیاست. از آنجايي كه رشد پنبه نیازمند مقادیر زیادی آب می باشد، ازبکستان به هر شیوه ممکن از انجام این پروژه جلوگیری می‌نماید و متوقف کردن واگنهای تاجیکستان به دلایل مشکلات در حمل و نقل نبوده بلکه براي جلوگیری از رسیدن مواد و مصالح به این کشور برای پیگیری پروژه‌های خود است.
ازبکستان با طرق مختلف مخالفت خود را با انجام هرگونه فعالیتهای مربوط به احداث سد ابراز مي‌كند و طبیعی است که در برابر کشورهایی که تاجیکستان را در این امر یاری می‌نمايند موضعی کاملاٌ منفی داشته باشد. سردی در روابط تهران-تاشکند امری واضح است و ادامه همکاری‌های نزدیک با دوشنبه ممکن است روابط ایران و ازبکستان را وارد مرحله جدیدی از تنش‌ها و اختلافات سیاسی نماید. همچنین با توجه به تشدید اختلافات ازبکستان و تاجیکستان، منافع ایران نیز در خطر مي‌باشد زيرا ایران وارد پروژه سنگ توده2 شده است و با توجه به شواهد موجود، ازبکستان ادامه کار را غیرممکن و بسیار سخت کرده و در این ميان کشورهایی مانند ایران و روسیه که در این پروژه‌ها درگیرند متحمل خسارت خواهند شد. بنابراین ایران بايد تصمیم مشکل و پیچیده‌ای اتخاذ نمايد زيرا هر دست یاری که به سمت تاجیکستان دراز نماید، یک گام به سوي مناقشه سیاسی با ازبکستان هم نزدیک می‌شود. درعين حال باید با بررسي منافع و مضرات به گونه‌اي عمل كند تا دچار زيان نشود.
نتیجه گیری
واقعیت آن است که ادامه تنش میان تاشکند و دوشنبه در مورد احداث نیروگاه راغون بر سردی روابط میان دو کشور افزوده و اوضاع منطقه را دست خوش بحران‌های جدیدی خواهد کرد که جز فراهم کردن زمینه دخالت قدرتهای فرامنطقه‌ای در امور کشورها و سرنوشت مردم منطقه، پیامد دیگری نخواهد داشت. بنابراین لازم است دو کشور همسایه دور میز مذاکره بنشینند و مسائل موجود را از طریق مذاکرات حل و فصل نمایند. تهدیدهای ازبکستان این پیام را به همراه دارد که تاشکند با تمام توان در روند تکمیل راغون مانع‌تراشی خواهد کرد، امری که آینده روابط دو کشور و ثبات در آسیای مرکزی را درهاله‌ای از ابهام قرار داده است. تصميم ایران نيز به عنوان بازیگر مهم منطقه‌اي بسیار سرنوشت ساز خواهد بود و باید تلاش کرد تا روابط كشورمان به گونه‌ای تنظیم شود كه حداکثر منافع تامین گردد؛ کاري بسیار دشوار است و نیازمند برنامه‌ریزی طولانی میباشد.
منابع
1) " دوشنبه، تاشکند و معاملات انرژی"، سایت ایران شرقی، دی ماه 88
http://www.iransharghi.com/index.php?newsid=3187 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iransharghi.co m%2Findex.php%3Fnewsid%3D3187)
2) "ازبکستان و نامه تهدید آمیز نخست وزیر آن به همتای تاجیکش"، سایت ایران شرقی، بهمن ماه 88
http://www.iransharghi.com/index.php?newsid=3304 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iransharghi.co m%2Findex.php%3Fnewsid%3D3304)
3)"عواقب دشمنی تاجیکستان و ازبکستان"،سایت اوراسیا نت، 1 آوریل 2010
http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav040110b.shtml (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.eurasianet.org %2Fdepartments%2Finsight%2Farticles%2Feav040110b.s html)
4)" ازبكستان، تاجيكستان و تاثيراختلافات آنها بر حمل و نقل دو كشور"، بنياد پژوهشهاي راهبردي روسيه گروه ترجمه ایران شرقی، فروردین 1389
http://www.iransharghi.com/index.php?newsid=3487 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iransharghi.co m%2Findex.php%3Fnewsid%3D3487)
5)" ادعاي رفع توقيف شماري از واگنهاي توقيف شده تاجیکستان در ازبکستان صحت ندارد"، سایت ایران شرقی،
http://www.iransharghi.com/index.php?newsid=3185 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iransharghi.co m%2Findex.php%3Fnewsid%3D3185)
6)" مسدود شدن واگنهای تاجیکستان در راه آهن ازبکستان"،سایت اوراسیا نت، 19 آوریل 2010
http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav010810b.shtml (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.eurasianet.org %2Fdepartments%2Finsightb%2Farticles%2Feav010810b. shtml)
7)" دبیر کل سازمان ملل و نگرانی از تنش میان تاجیکستان و ازبکستان"،سایت ایران شرقی، فروردین 89
http://www.iransharghi.com/index.php?newsid=3465 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iransharghi.co m%2Findex.php%3Fnewsid%3D3465)
8)" كارشناسان تاجيك: ادعاي ازبكستان مبني بر آلوده كردن محيط زيست كذب است"، خبرگزاری فارس، 17 فروردین 89
http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8901170295 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.farsnews.net%2 Fnewstext.php%3Fnn%3D8901170295)
نویسنده: نسیم تهرانی، كارشناس ارشد مطالعات منطقه‌اي و عضو شوراي نويسندگان مؤسسه ايراس
----------------------------------------------
ايراس: منطقه استراتژیک آسياي مركزي به طور بی‌سابقه‌ای به کانون بحران‌ها تبدیل شده است. در اين ميان، روابط تاجيكستان و ازبكستان نيز طي ماه‌ها اخير فراز و فرودهاي مختلفي را تجربه كرده و منطقه آسياي مركزي را دستخوش چالشي جديد نموده است. اختلافات تاريخي اين دو كشور كه ميراثي از دورة شوروي است اكنون به صورت تنش بر سر احداث نيروگاه راغون بروز يافته و مشكلات فراواني را ايجاد نموده است. از طرف ديگر، ايران روابط گسترده و همكاري‌هاي زيادي با تاجيكستان دارد و بيم آن مي‌رود كه اختلاف ميان اين دو كشور همسايه بر روابط دو جانبه ايران با آنها نيز تاثير گذارد و در نتيجه منافع كشورمان تهديد گردد. از اين رو، ابهام در آينده روابط تاجيكستان و ازبكستان، تصميم‌گيري مقامات كشورمان در اين رابطه را دشوارتر مي‌سازد.
مقدمه
نگاهی به روند تحولات در آسیای مرکزی، به ویژه فراز و نشيب در روابط كشورهاي تاجیکستان و ازبکستان نشان مي‌دهد که این منطقه استراتژیک به طور بی‌سابقه‌ای به کانون بحران‌ها تبدیل شده است. هرچند که اختلافات این دو کشور بازمانده دوران اتحاد شوروی بوده و مواردی چون اختلافات مرزی، مین‌گذاری در امتداد مرزها، واگذاری شهرهای سمرقند و بخارا یعنی مراکز فرهنگی تاجیکستان به ازبکستان و مسئله پناه دادن سرهنگ شورشی تاجیکستان، محمود خدا بردی‌اف توسط مقامات ازبک را در بر می‌گیرد، اما با این اوصاف حوادث اخیر بهانه‌ای شده است تا مقامات دو کشور ادعاهای دیرینه خود در قبال یکدیگر را علنی کنند. سایه این اختلافات به حدی سنگین است که در تمامی مراودات بین دو کشور احساس می‌شود و توقیف کردن واگنهای کالاهای تاجیکستان در قلمرو ازبکستان، بر پا کردن تجمع اعتراض‌آمیز توسط دانشجویان ازبکی بر علیه کارخانه آلومینیوم تاجیکستان به بهانه ایجاد آلودگی در محیط زیست و مخالفت ازبک‌ها با پروژه نیروگاه برق آبی در حال ساخت راغون توسط تاجیک‌ها (که ادامه بحران آب در منطقه را به دنبال دارد) نمونه‌هاي آن هستند.
در این راستا بان‌کی‌مون سفری به این مناطق داشت و ضمن ملاقات با سران این کشورها، خواستار رفع هر چه زودتر اختلافات شد و ازگسترش بحران آب ابراز نگرانی نمود. ظاهرا دولت ازبکستان مواضع سختی در برابر دولت تاجیکستان در پیش گرفته است و هرگونه حرکتی موجب بالا گرفتن این تنش می‌شود. از طرف دیگر، ایران از جمله کشورهایی است که با تاجیکستان در پروژه‌های عمرانی و سد‌سازی همكاری می‌کند و حال با توجه به حضور ایران در جریان پروژه سد‌سازی تاجیکستان این سئوال مطرح مي‌شود که آیا منافع اقتصادی ایران هم در خطر است و حضور ایران در این پروژه که مورد رضایت ازبکستان نیست، رابطه ایران و ازبکستان را وارد تنش سیاسی بیشتری می‌کند یا خیر؟
نیروگاه راغون؛ پاشنه آشیل تاشکند
در طول سالیان اخیر ازبکستان که ادعای رهبری آسیای مرکزی را دارد، پیوسته تلاش کرده در برنامه‌های هیدروانرژی قرقیزستان و تاجیکستان مانع تراشی کند. مداخله تاشکند باعث شد تا شرکت روسی "روس آل" با بهانه‌های واهی از تکمیل طرح راغون سر‌باز‌زند و چین نیز قرارداد خود با تاجیکستان در مورد احداث نیروگاه بر روي رودخانه زرفشان را به تعویق بياندازد. خروج ازبکستان از سیستم واحد انرژی آسیای مرکزی در نیمه دوم سال گذشته میلادی نیز بر مشکلات تاجیکستان افزود. این کشور نتوانست انرژی مازاد خود در فصل تابستان را صادر کند و مجبور شد آب سد" نارک" را برای تولید 2 میلیارد کیلووات ساعت انرژی برق تخلیه نمايد. این اقدام، مانع واردات برق خریداری شده از ترکمنستان به تاجیکستان شد و بر مشکلات مردم تاجیک در فصل زمستان افزود. گويا تاشکند از تلاش‌های دوشنبه براي تکمیل "نیروگاه راغون" ناراضي است و با تمام توان در این زمینه مانع‌تراشی می‌کند. تاجیکستان نیز با نادیده گرفتن مخالفت‌های ازبکستان، برنامه‌های احداث این نیروگاه را دنبال می‌نمايد. در تازه‌ترین اقدام مجلس نمایندگان تاجیکستان، روز 6 ژانویه سال 2010 میلادی را روز «هم‌رأئی» ساکنان پایتخت تاجیکستان با مجریان ساخت راغون اعلام کرد. همچنین طرح فروش سهام راغون که توسط رئیس جمهوری این کشور ارائه شد، مورد استقبال گسترده مردم قرارگرفت.
در یک ماه نخست فروش سهام، بالغ بر 170 میلیون دلار سهم خریداری گردید. بدين ترتيب تاجیکستان این پیام را به مخالفان و موافقان طرح راغون داد که در راستای منافع ملی خود و کسب استقلال در تامين انرژی، نیروگاه راغون را خواهد ساخت و وابستگی انرژی خود به دیگر کشورها را رفع می‌نماید. بنابراین تاجیکستان تصمیم گرفته است بدون حمایت و پشتیبانی‌های خارجی برنامه احداث نیروگاه راغون را با استفاده از امکانات داخلی دنبال کند. تحرکات دیپلماسی آمریکا در ازبکستان و تاجیکستان حاکی از آن است که کاخ سفید قصد دارد به طور غیرمستقیم در روند حل اختلاف دوشنبه و تاشکند نقش میانجی‌گر را ایفا نماید و همزمان از نفوذ مسکو در معادلات آسیای مرکزی بکاهد. طبیعی است كه چنین اقداماتی از دید کرملین دور نخواهد ماند و روسیه با فعال‌تر نمودن تحرکات دیپلماسی خود در آسیای مرکزی، تمام امکانات موجود را به کار مي‌گيرد تا در منطقه سنتی نفوذ مسکو، جایگاه خویش را حفظ کند. بازدید رسمی سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه از تاشکند در همین راستا قابل ارزیابی است. او توانست تا حدود زیادی اعتماد تاشکند را به مسکو تقویت کند و اسلام کریم اف را به گفتن عبارات زیبای "دروازه‌های ازبکستان به روی روسیه همیشه بازند" وادار نمايد.(1)
در اقدامي دیگر روز3 فوریه، نشریه "حقیقت شرق" ارگان دولت ازبکستان، نامه تهدید‌آمیز شوکت میرضیااف، نخست وزیر ازبکستان به عاقل عاقل‌اف، نخست وزیر تاجیکستان در مورد طرح ساخت و تکمیل نیروگاه راغون راچاپ کرد. نخست وزیر ازبکستان در این نامه آورده است :« موضوع احداث و تکمیل نیروگاه راغون مربوطه به همه کشورهای منطقه است زیرا این طرح بر منافع همه کشورهای آسیای مرکزی تاثیر خواهد گذاشت. ازبکستان در این مورد بارها به تاجیکستان، روسیه و مجامع بین‌المللی مراجعه کرده تا قبل از هر اقدامی، بررسی‌های مستقل بین‌المللی جهت ارزيابي پيامدهاي زیست محیطی و امنیتی طرح راغون انجام شود». نخست وزیر ازبکستان در نامه خود با اشاره به زلزله خیز بودن منطقه احداث نیروگاه راغون تاکید کرده است : «این طرح بر اساس فنآوریهای 40-35 سال قبل تهیه شده و معیارهای امروزی را ندارد. بنابراین کارشناسان و متخصصان مستقل بین‌المللی باید این طرح را مجددا بررسی نمایند». میرضیااف در نامه خود یادآور شده است سازمانهای با نفوذ بین‌المللی و موسسه‌های مالی نظیر سازمان ملل متحد، اتحادیه اروپا، بانک جهانی، بانک آسیا و بانک اسلامی رشد از موضع ازبکستان حمایت نموده‌اند. نخست وزیر ازبکستان در پایان تهدید نموده در صورت نادیده گرفتن دیدگاه‌های جمهوری ازبکستان، موضوع را به مجامع بین‌المللی و سازمانهای اکولوژی جهانی ارجاع داده و از طریق آنها از پيامدهاي احتمالی که ساخت و تکمیل این طرح به همراه خواهد داشت، جلوگیری می‌کنند.
البته این اولین بار نیست که دولت تاشکند مخالفت خود را با احداث نیروگاه راغون در جمهوری تاجیکستان اعلام می‌دارد. چنین اعتراضاتی در مورد احداث نیروگاه قمبراته در جمهوری قرقیزستان نیز وجود داشت. اما این بار عزم جدی دوشنبه براي تکمیل نیروگاه راغون توسط امکانات بومی، موجب شده تاشکند درپیگیری اقدامات پیشگیرانه‌اش قاطعیت بیشتری از خود نشان دهد. مقامات دولت دوشنبه در نخستین واکنش خود به نامه نخست وزیر ازبکستان، دریافت این نامه را تایید کردند. دولت نذری‌اف، سخنگوی وزارت امور خارجه تاجیکستان گفت : «پیام نخست وزیر ازبکستان در حال بررسی است. اگرچه قبل از این مسئولان و متخصصان تاجیک ادعاهای دولت تاشکند درمورد خطرات زیست محیطی نیروگاه راغون را تکذیب کرده‌اند». ثابت نعمت ا...اف، متخصص و کارشناس زلزله شناسی تاجیکستان معتقد است: «منطقه احداث نیروگاه راغون به گونه ای که ازبکستان ادعا می‌کند ، منطقه زلزله خیز نمی‌باشد. علاوه بر این فنآوریهای امروز قادر به ساخت سدهای مقاوم در برابر زلزله هستند».(2)
از دیگر مباحث موجود در این باب، ایجاد کنسرسیوم منطقه‌ای انرژی و آب است. شاید در نگاه اول این طرح قابل ملاحظه باشد اما با توجه به جاه‌طلبی‌های سیاسی و رقابت‌های شخصی در بین رهبران منطقه‌ای بخصوص اسلام کریم‌اف و امامعلی رحمان، این طرح نمی‌تواند ایده خوبی باشد و ممکن است به اصطکاک بیشتر اقتصادی منجر شود. در واقع سابقه همکاری منطقه‌ای بسیار ضعیف است چنان که این مسئله در همکاری برای حل بحران آب کاملاٌ مشهود است.(3) واقعیت آن است که ادامه تنش میان تاشکند و دوشنبه درمورد احداث نیروگاه راغون بر سردی روابط میان دو کشور افزوده و اوضاع منطقه را دست خوش بحران‌های جدیدی خواهد کرد که پیامدي جز فراهم کردن زمینه دخالت‌های قدرتهای فرامنطقه‌ای در امور کشورها و سرنوشت مردم منطقه نخواهد داشت. بنابراین بهتر است دو کشور همسایه دور میز مذاکره بنشینند و مسائل موجود در روابط خود را از طریق مذاکرات حل و فصل نمایند. اما تهدید نخست وزیر ازبکستان درمورد مراجعه به سازمانهای بین‌المللی جهت دفاع از مواضع خود، این پیام را به همراه دارد که تاشکند با تمام توان در روند تکمیل راغون مانع تراشی خواهد کرد؛ امری که ثبات در آسیای مرکزی و آینده روابط دو کشور همسایه را درهاله‌ای از ابهام قرار داده است.
توقیف واگن‌ها، اعمال فشاری جدید از سوی تاشکند
اين مسئله زماني بروز كرد كه اسلام كريم‌اف، رئيس جمهور ازبكستان در اواخر سال گذشته میلادی درحكمی دستور داد انتقال كالا و اقلام مورد نياز كشورش از راه آهن تاجيكستان در وادي فرغانه كاهش يابد. به دنبال اين اقدام ازبكستان تدابيری اتخاذ كرد و بر اساس آن تنها فرآورده‌هاي نفتي از پالايشگاه فرغانه توسط راه آهن تاجيكستان به داخل ازبكستان منتقل مي‌شد و به همين دليل ميزان حركت قطارهاي ازبكستان از راه آهن تاجيكستان به يك سوم كاهش پيدا كرد. در حال حاضر دولت تاشكند راه ديگري از پالايشگاه‌هاي وادي فرغانه به داخل قلمرو خود ندارد و اگر بخواهد اين كار را از مسيرهاي زميني انجام دهد از نظر اقتصادي متحمل خسارات كلان مالي مي‌شود. مشكلي كه اكنون در بخش حمل و نقل دو كشور بروز كرده ناشي از اختلافات صرفا سياسي ميان سران ازبكستان و تاجيكستان است. در زمان جنگ داخلي تاجيكستان، دولت تاشكند براي به قدرت رساندن امامعلي رحمان، رئيس جمهور تاجيكستان و حكومت او تلاش زيادي انجام داد و همراه با روسيه به بهانه سركوب اسلام گرايان افراطي، زمينه استقرار دولت كنوني تاجيكستان را فراهم ساخت. اما اين اتحاد زیاد دوام نياورد و به تدريج رهبران دو كشور در برخي مسائل اختلاف نظر پيدا كردند كه اين امر به شدت روابط اين دو جمهوري همسايه را تحت تاثير قرار داده است.
مين گذاري يك جانبه مرز مشترك دو كشور توسط نظاميان ازبك تا قطع صادرات گاز به تاجيكستان، اعمال نظام رواديد براي سفر شهروندان و خروج ازبكستان از سيستم واحد برق آسياي مركزي همگي حاكی از تشديد اختلافات تاشكند و دوشنبه است. در مورد راه‌هاي ارتباطي نيز در دوران اتحاد شوروي به دليل وجود شبكه‌هاي واحد راه آهن و راه‌هاي زميني، هيچ محدوديتي ميان اين دو جمهوري وجود نداشت و ارتباط ساير مناطق ازبكستان با استانهاي فرغانه، نمنگان، انديجان و قوقند از طريق راه آهن تاجيكستان در قلمرو وادي فرغانه تامين مي شد. پس از فروپاشي شوروي دولت ازبكستان از انتقال كالا و مسافرين خويش از قلمرو تاجيكستان به شدت ابراز نارضايتي مي‌كرد و به دنبال پيدا كردن مسير جايگزين بود. سپس منابع راه آهن تاجيكستان اعلام كردند كه دولت تاشكند برنامه كاهش انتقال مسافر از راه آهن تاجيكستان را نيز به اجرا درآورده است. مقامات تاشكند به بهانه كم بودن مسافر پيشنهاد كرده‌اند، شهروندان اين كشور از مسير زميني و از طريق ارتفاعات قمچيق به وسيله اتوبوس و خودرو و بدون استفاده از قطار از تاجيكستان به وادي فرغانه و بالعكس رفت وآمد كنند. به اين ترتيب ازبكستان به طور جدي جنگ حمل و نقل با تاجيكستان را در دستور كار خود قرار داد و در پی آن شرکت راه آهن تاجيکستان 20 فروردين 89 اعلام کرد، حدود دو هزار واگن حامل مواد سوخت، مصالح ساختماني، تجهيزات فني و مواد خوراکي از حدود دو ماه پيش در کشور ازبکستان توقيف شده است. پس از مدتی مقامات ازبکستان اعلام کردند که تعدادی از واگنهای توقیفي،آزاد شده‌اند.(4)
با انتشار این خبر عثمان قلندرف، معاون شرکت راه آهن تاجيکستان اعلام کرد ادعاهاي مقامات ازبکستان در مورد وارد شدن 555 واگن از نزديک به دو هزار واگن کالاي تاجيکستان (که اين کشور مي گويد ازبکستان از دو ماه پيش توقيف کرده است) به استان ختلان در کشورش صحت ندارد. وی گفت: «تاکنون حتي يک واگن از کالاهاي اين کشور به استان ختلان تاجيکستان نيامده است. شرکت راه آهن ازبکستان نامه‌اي به شرکت راه آهن تاجيکستان فرستاد که در آن دلايل نگهداري واگنهاي اين کشور در قلمرو ازبکستان، تعمير در راه آهن آن کشور عنوان شده است». قلندرف افزود : «ازبکستان به واگنهاي کالاهاي مخصوص شهر دوشنبه اجازه ورود مي‌دهد اما از 25 اسفند 1388 تاکنون، هيچ يک از واگنهاي سوخت مصرفي براي کشاورزي استان ختلان اجازه خروج از ازبکستان را نيافته‌اند. شرکت راه آهن تاجيکستان به ازبکستان پيشنهاد کرده است که واگنهاي استان ختلان از طريق راه آهن ترمذ به دوشنبه اجازه ورود به تاجيکستانرا بيابند، اما تاکنون از سوي ازبکستان جواب مثبتي به اين درخواست ارائه نشده است.»(5)
همچنين آندري تراپين، يكي از مسئولان شركت راه آهن تاجيكستان گفت: «واگنهاي توقيف شده توسط ازبكستان حامل كالاهاي مهمي از قبيل سوخت، مواد اوليه و تجهيزات كشاورزي و ماشين آلات مربوط به سد و نيروگاه‌هاي سنگتوده و راغون هستند.» یکی از تاجران تاجیکی اعلام کرده است که در ماه نوامبر، 76 ماشین سیمان و دیگر مصالح ساختمانی از ایران برای او فرستاده شده که هنوز از سوی مقامات راه آهن ازبکستان در توقیف است. یکی از مقامات رسمی گمرک تاجیکستان گفت با توجه به اینکه در بین کشورهای هم‌سود موافقت‌نامه‌های حقوقی وجود دارد و بر مبنای آن، کشوری که اشکالات فنی در صنعت حمل و نقل داشته باشد و باعث خسارت به محصولات کشور دیگر شود، ملزم به پرداخت غرامت كامل به کشور مربوطه است، مسوولان شرکت راه آهن تاجيکستان هم اکنون مشغول رسيدگي به ميزان خسارات وارد شده به اموال و کالاهاي توقيف شده در آن کشور هستند.(6)
بحران آب در بن‌بست مناقشات سیاسی
بحران آب یکی از مشکلات اساسی منطقه آسیای مرکزی درسال‌های اخیر بوده است. اهمیت این مساله بحدی است که تحلیلگران اعتقاد دارند آب مي‌تواند عامل مناقشات آتي در این منطقه باشد. یکی از دلایل اصلی مشکلات بوجود آمده، سیستم کشاورزی به جامانده از دوران شوروی در سطح منطقه آسیای مرکزی میباشد . برخی از کشورهای منطقه به ویژه ازبکستان در دوران حاکمیت شوروی به سمت تولید محصولاتی سوق داده شدند که کشت آنها نیاز به منابع قابل توجه آبی دارد. کشت وسیع پنبه درسطح منطقه در این سال‌ها يكي از نمودهای عینی این سیاست بود. علاوه بر آن افزایش جمعیت و توسعه صنایع در سطح کشورهای منطقه نیز از جمله عواملی هستند که مشکل کمبود آب در سطح منطقه را تشدید نموده‌اند. نکته قابل توجه دیگر اینکه مشکل عمده در آسیای مرکزی کمبود منابع آبی نيست بلکه وجود اين منابع در جمهوري‌هاي تاجيکستان و قرقيزستان میباشد. براساس آمارهای ارائه شده، حدود90 درصد منابع آبی منطقه آسیای مرکزی در تاجیکستان و قرقیزستان قرار دارد و سرچشمه رودخانه‌های سیر دریا و آمودریا بعنوان بزرگترین رودخانه‌های منطقه ازکوه‌هاي اين دو کشور سرچمشه می‌گیرد. اين درحاليست که افزايش جمعیت و رشد صنایع در دو کشور ازبکستان و قزاقستان نياز اين دو جمهوري به منابع آبي را بيش از گذشته افزايش داده است.
دو کشور ازبکستان و قزاقستان به عنوان بزرگترین مصرف کنندگان آب منطقه، به ترتیب فقط 14 و 45 درصد از نیاز خود به آب را از منابع داخلی تامین می‌نمایند. لذا طرح‌هاي تاجیکستان و قرقیزستان براي استفاده از آب رودخانه‌های سیردریا و آمودریا جهت تولید انرژي برق‌آبي و نيل به خودکفايي در تامين انرژي، سبب بروز برخي اختلاف‌ها ميان دولت‌های منطقه شده است. درسال‌های اخیر در جهت حل این بحران مذاکرات مختلفی با شرکت نمایندگان چهار دولت ازبکستان، قزاقستان، تاجیکستان و قرقیزستان درسطوح مختلف انجام شده است. براي نمونه مي‌توان به تشكيل کمیسیون بین دولتی مدیریت آب منطقه درسال 1992 اشاره نمود.
بان‌کی‌مون، دبير كل سازمان ملل در سفر دوره ای خود به پنج کشورآسیای مرکزی، از بروز تنش بين ازبكستان و تاجيكستان به دليل احداث سد آبي راغون ابراز نگراني كرده و خواستار خویشتن‌داری مقامات دو کشور براي حل این تنش شد. وی در سفر خود به ازبکستان نیز با ابراز نگرانی شدید از بحران آب در منطقه آسیای مرکزی، خواستار مساعدت جامعه جهانی در جهت حل این بحران شد. ابراز نگرانی دبیر کل سازمان ملل از افزایش تنش‌های سیاسی بین کشورهای منطقه در زمینه توزیع منابع آبی منطقه نشان دهنده این است که تلاش‌های انجام شده در سال‌های گذشته نتیجه ملموسی در پی نداشته و حل بحران آب نيازمند همکاري جمعی بیشتر کشورهای منطقه میباشد. اين درحاليست که برخي دولت‌ها و از جمله شخص دبيرکل سازمان ملل هيچ توجهي به بحران انرژي جمهوري‌هاي تاجيکستان و قرقيزستان بويژه در آغاز فصل سرما ندارند، مسئله‌اي که با قطع گاه و بيگاه صدور گاز از سوي جمهوري ازبکستان به تاجيکستان و قرقيزستان بر وخامت بحران انرژي در اين منطقه افزوده است. لذا اين اميدواري وجود دارد که دبير کل سازمان ملل با توجه به جایگاه جهانی خود و نگاهي بي‌طرفانه و البته جامع بتواند نقش موثري در حل بحران در آسياي مرکزي ایفا کند .(7)
آلودگی کارخانه آلومینیوم، واقعيت يا ادعا؟
براساس گزارش منابع ازبک، حدود هزار نفر از دانشجویان دانشگاه ترمذ (شهر هم‌مرز با تاجیکستان) تجمعی اعتراض‌آميز علیه کارخانه آلیومین تاجیک برگزار کردند و تصمیم گرفتند در این رابطه به سازمانهای مربوطه بین‌المللی شکایت کنند. این اعتراض در روزی صورت گرفت که کارخانه آلیومین تاجیک سی و پنجمین سالگرد تاسیس خود را جشن می‌گرفت. جنبش اکولوژی ازبکستان این اقدام را برنامه‌ریزی شده انجام داد تا بتواند توجه و حمایت نهاد‌های بین‌المللی را کسب کند. سخنگوي كارخانه آلومينيوم تاجيكستان گفت كه ادعاهاي سازمان‌هاي زيست محيطي و دولت ازبكستان مبني بر آلوده سازي مناطق مرزي اين كشور توسط تاجيكستان كذب است. سياحت قادر‌آوا، سخنگوي كارخانه آلومينيوم تاجيكستان با بيان اين مطلب افزود: مقامات كارخانه دولتي آلومينيوم تاجيكستان در واكنش رسمي به اعتراض‌هاي ازبكستان در مورد آلوده سازي نواحي مرزي اين كشور توسط اين كارخانه، اظهارات آنها را بي‌پايه و اساس عنوان كرده‌اند. وي خاطر‌نشان كرد فعاليت كارخانه آلومينيوم تاجيكستان هر ساله توسط كارشناسان و متخصصان سازمان‌هاي بين‌المللي زيست محيطي مورد ارزيابي فني قرار مي‌گيرد و آلودگي اين كارخانه نزديك به استانداردهاي جهاني است و بررسي‌هاي آتي در تابستان سال جاري نيز صورت خواهد گرفت.
اخيراً برخي از سازمان‌ها و گروه‌هاي ازبك حمايت از محيط زيست و چند تن از اعضاي پارلمان اين كشور ادعا كرده‌اند كه آلودگي‌هاي كارخانه آلومينيوم تاجيكستان موجب بروز امراض مسري و افزايش تعداد بيماران مختلف در مناطق مرزي اين كشور با تاجيكستان شده است. در 29 مارس سال جاري ميلادي نيز جمعي از اهالي شهر شورچه استان سرخان در ازبكستان با برگزاري راهپيمايي، نسبت به اثرات منفي فعاليت كارخانه آلومينيوم تاجيكستان بر محيط زيست منظقه اعتراض كردند. تظاهرات و اعتراضات مشابهي نيز در شهرهاي ترمذ و ده نو برگزار شد. اما كارشناسان مستقل تاجيك در اين باره نظرات متفاوتي دارند. علي شير ميرزايف، كارشناس تاجيك اعتراضات و تظاهرات سازمان‌هاي حمايت از محيط زيست ازبكستان را بخشي از فشارهاي تاشكند بر ضد دوشنبه ارزيابي مي‌كند. وي معتقد است ازبكستان مخالف دستيابي تاجيكستان به پيشرفت‌هاي چشمگير در زمينه‌هاي مختلف است و تلاش مي‌كند تا اين كشور همچنان به ازبكستان وابسته باشد. اين كارشناس تاجيك تجمع‌هاي برگزار شده در برخي از نواحي ازبكستان را ساختگي و تبليغاتي دانست و افزود ازبكستان يكي از همسايه‌هاي مهم تاجيكستان است، ولي از لحاظ صميميت فرسنگ‌ها با ما فاصله دارد و نه تنها حق همسايگي خود را ادا نمي‌كند، بلكه همانند استخواني در گلوي همسايه خويش قرار گرفته است.
اميرشاه رجب‌اف، كارشناس ديگر تاجيك درباره اين مساله و موضع‌گيري‌هاي روسيه در حل مشكل استفاده از منابع آب و انرژي در آسياي مركزي گفت: متاسفانه موضع‌گيري‌هاي روسيه در اين قضيه يك جانبه است و نه تنها نمي‌توان روسيه را به عنوان كشور ميانجي در حل مشكلات منطقه در نظر گرفت، بلكه مسكو تنها به دنبال حفظ منافع خود در جريان مشكلات و بحران‌هاي منطقه است. به عقيده وي هيچ كشور قدرتمندي خواستار تامين امنيت و ثبات كشورهاي آسياي مركزي نيست، لذا كشورهاي منطقه بايد خودشان در چارچوب تأمين منافع مشترك در موضوعات مختلف به تفاهم برسند و هر گونه مشكلي را بدون ميانجي‌گري كشور ثالث حل كنند.(8)
ایران و ادامه همکاری با تاجیکستان
دولت تاجیکستان چند سالی است که با بحران آب مخصوصاٌ در فصل تابستان مواجه است و اخیراٌ تلاش جدی براي حل اين مسئله دارد. ایران نيز به دلیل نقاط اشتراک با تاجیکستان و اولویت رابطه با اين كشور، به دنبال رفع این بحران مي‌باشد. تاجیکستان قصد دارد با استفاده از امکانات داخلی خود بر مشکلات فائق آید و به هر شكل ممكن پروژه راغون را به پایان رساند. اما ازبکستان کارشکنی مي‌كند چرا که مسئله آب برای آن كشور نيز بسیار مهم و تعیین‌کننده است و پنبه محصول اصلی کشور ازبکستان میباشد و این کشور از بزرگترین تولیدکنندگان پنبه در سراسر دنیاست. از آنجايي كه رشد پنبه نیازمند مقادیر زیادی آب می باشد، ازبکستان به هر شیوه ممکن از انجام این پروژه جلوگیری می‌نماید و متوقف کردن واگنهای تاجیکستان به دلایل مشکلات در حمل و نقل نبوده بلکه براي جلوگیری از رسیدن مواد و مصالح به این کشور برای پیگیری پروژه‌های خود است.
ازبکستان با طرق مختلف مخالفت خود را با انجام هرگونه فعالیتهای مربوط به احداث سد ابراز مي‌كند و طبیعی است که در برابر کشورهایی که تاجیکستان را در این امر یاری می‌نمايند موضعی کاملاٌ منفی داشته باشد. سردی در روابط تهران-تاشکند امری واضح است و ادامه همکاری‌های نزدیک با دوشنبه ممکن است روابط ایران و ازبکستان را وارد مرحله جدیدی از تنش‌ها و اختلافات سیاسی نماید. همچنین با توجه به تشدید اختلافات ازبکستان و تاجیکستان، منافع ایران نیز در خطر مي‌باشد زيرا ایران وارد پروژه سنگ توده2 شده است و با توجه به شواهد موجود، ازبکستان ادامه کار را غیرممکن و بسیار سخت کرده و در این ميان کشورهایی مانند ایران و روسیه که در این پروژه‌ها درگیرند متحمل خسارت خواهند شد. بنابراین ایران بايد تصمیم مشکل و پیچیده‌ای اتخاذ نمايد زيرا هر دست یاری که به سمت تاجیکستان دراز نماید، یک گام به سوي مناقشه سیاسی با ازبکستان هم نزدیک می‌شود. درعين حال باید با بررسي منافع و مضرات به گونه‌اي عمل كند تا دچار زيان نشود.
نتیجه گیری
واقعیت آن است که ادامه تنش میان تاشکند و دوشنبه در مورد احداث نیروگاه راغون بر سردی روابط میان دو کشور افزوده و اوضاع منطقه را دست خوش بحران‌های جدیدی خواهد کرد که جز فراهم کردن زمینه دخالت قدرتهای فرامنطقه‌ای در امور کشورها و سرنوشت مردم منطقه، پیامد دیگری نخواهد داشت. بنابراین لازم است دو کشور همسایه دور میز مذاکره بنشینند و مسائل موجود را از طریق مذاکرات حل و فصل نمایند. تهدیدهای ازبکستان این پیام را به همراه دارد که تاشکند با تمام توان در روند تکمیل راغون مانع‌تراشی خواهد کرد، امری که آینده روابط دو کشور و ثبات در آسیای مرکزی را درهاله‌ای از ابهام قرار داده است. تصميم ایران نيز به عنوان بازیگر مهم منطقه‌اي بسیار سرنوشت ساز خواهد بود و باید تلاش کرد تا روابط كشورمان به گونه‌ای تنظیم شود كه حداکثر منافع تامین گردد؛ کاري بسیار دشوار است و نیازمند برنامه‌ریزی طولانی میباشد.
منابع
1) " دوشنبه، تاشکند و معاملات انرژی"، سایت ایران شرقی، دی ماه 88
http://www.iransharghi.com/index.php?newsid=3187 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iransharghi.co m%2Findex.php%3Fnewsid%3D3187)
2) "ازبکستان و نامه تهدید آمیز نخست وزیر آن به همتای تاجیکش"، سایت ایران شرقی، بهمن ماه 88
http://www.iransharghi.com/index.php?newsid=3304 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iransharghi.co m%2Findex.php%3Fnewsid%3D3304)
3)"عواقب دشمنی تاجیکستان و ازبکستان"،سایت اوراسیا نت، 1 آوریل 2010
http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav040110b.shtml (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.eurasianet.org %2Fdepartments%2Finsight%2Farticles%2Feav040110b.s html)
4)" ازبكستان، تاجيكستان و تاثيراختلافات آنها بر حمل و نقل دو كشور"، بنياد پژوهشهاي راهبردي روسيه گروه ترجمه ایران شرقی، فروردین 1389
http://www.iransharghi.com/index.php?newsid=3487 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iransharghi.co m%2Findex.php%3Fnewsid%3D3487)
5)" ادعاي رفع توقيف شماري از واگنهاي توقيف شده تاجیکستان در ازبکستان صحت ندارد"، سایت ایران شرقی،
http://www.iransharghi.com/index.php?newsid=3185 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iransharghi.co m%2Findex.php%3Fnewsid%3D3185)
6)" مسدود شدن واگنهای تاجیکستان در راه آهن ازبکستان"،سایت اوراسیا نت، 19 آوریل 2010
http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav010810b.shtml (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.eurasianet.org %2Fdepartments%2Finsightb%2Farticles%2Feav010810b. shtml)
7)" دبیر کل سازمان ملل و نگرانی از تنش میان تاجیکستان و ازبکستان"،سایت ایران شرقی، فروردین 89
http://www.iransharghi.com/index.php?newsid=3465 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iransharghi.co m%2Findex.php%3Fnewsid%3D3465)
8)" كارشناسان تاجيك: ادعاي ازبكستان مبني بر آلوده كردن محيط زيست كذب است"، خبرگزاری فارس، 17 فروردین 89
http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8901170295 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.farsnews.net%2 Fnewstext.php%3Fnn%3D8901170295)
نویسنده: نسیم تهرانی، كارشناس ارشد مطالعات منطقه‌اي و عضو شوراي نويسندگان مؤسسه ايراس