Non-Existent
28th October 2008, 10:10 PM
عصيان روزافزون انسان، به خصوص نسل جوان، نه تنها نشان دهنده احساس اجحاف و درماندگي توأم با خشم، پرخاشگري و آشوبگري آنان است، بلكه معرف تحميلات اجتماعي و تجويزهاي نيروهاي قاهر و سركوبگر بيروني درجامعه اي است كه به جاي درنظرگرفتن نگرشها، باورها، رفتارها و الگوهاي فرد، گروه، قشر يا نسلي ديگر، تنها نگرشها و الگوهاي خود را به آنان تجويز مي كند. درحقيقت ونداليسم واكنشي است در مقابل برخي از صور فشارها، تحميلات، ناملايمات، حرمانها، اجحاف و شكستها كه مبين تمايل به تخريب آگاهانه، ارادي و خودخواسته اموال، تأسيسات و متعلقات عمومي است(۱).
محققان آسيبهاي اجتماعي دريافته اند كه شرايط و محيط اجتماعي افراد در شكل گيري شخصيت وندال در آنها نقش تعيين كننده داشته اند كه ريشه هاي آن را در محيط خانواده مي توان يافت. دراين خصوص دو ديدگاه متفاوت و حتي در برخي موارد متضاد در مورد ونداليسم ارائه شده است. ديدگاه نخست براين باورست كه ونداليسم معمولاً در خانه هايي غيرمنضبط با والديني سردرگم و مردد و نامطمئن از ارزشها و فلسفه اجتماعي خويش پرورش مي يابد و غالباً احساس درماندگي و احساس اجحاف خود را به صورت قهرآميز و پرخاشگرانه در مقابل نسل بزرگتر، صاحبان قدرت و همه نهادها و سازمانهاي تأسيس شده در جامعه نشان مي دهند(۲). ديدگاهي ديگر ونداليسم را نتيجه مستقيم بريدگي و عدم پيوندي مي داند كه بين ارزشهاي تحميل شده از سوي نهادهاي پرورشي با آنچه به منزله شرايط و و اقعيتهاي حاكم برجامعه مطرح است، پديد مي آيد(۳). آن تجويزها از والدين و مدرسه گرفته تا دولت و رسانه ها را دربرمي گيرند. با يك بررسي دقيق و نگاهي ژرفتر مي توان دريافت كه دليل چنين تمايزي در چيست. ديدگاه نخست ونداليسم را به جوانان محدود مي كند، ازاين روي خانواده آنان را به چشم و ندال نمي بيند، از اين روي بي نظمي ها و سهل انگاري والدين را دليل آن مي بيند، در حالي كه در ديدگاه دوم والدين خانواده نيز مي توانند جزو اشخاص وندال باشند، بنابراين هنجارگريزي و بي نظمي آنها همچون فرزندانشان معلول تجويزها و سختگيري هاي جامعه است، نه سهل انگاريها و نظم گريزيها. توجه به اين نكته بسيار ضروري است، زيرا با معكوس شدن علت واقعي ونداليسم از سختگيري و تجويزها به سهل انگاري و بي نظمي، پديده ونداليسم نه تنها برطرف نمي شود، بلكه گسترش مي يابد.
ونداليسم بين نسلي
هنگامي كه فاصله بين فرهنگ عمومي و فرهنگ رسمي زياد باشد، فاصله بين معيارهاي تنظيم كننده واقعيات با شرايط واقعي حاكم برواقعيات زياد مي شود و عكس العمل نسلي را در پي دارد كه هنجارها، قواعد، رسوم، الگوها و عادات و قوانين نسلي ديگر را كه واقعيات و شرايط او را درنظر نمي گيرد طرد مي كند. فاصله هرچه بيشتر و عميق تر بين فرهنگ عمومي و فرهنگ رسمي نيز يكي از عوامل تعيين كننده اي است كه معين مي سازد، يك نسل تقابل ديدگاهها، رفتارها و الگوهاي خود با نسلي ديگر را به شكل مشاركتي و اصلاحي ببيند يا تعامل را راه حل مناسبي نديده چرا كه شكاف را آنقدر اساسي و عميق بيابد كه تنها راه را در خرابي و فروپاشي تمامي نظامي ارزيابي كند كه انعطافي براي درنظرگرفتن خواستها، نگرشها و الگوهاي نسل اوقائل نمي شود. به بيان ديگر، كنش و واكنش نسلها نسبت به شرايط موجود و نسبت به يكديگرست كه مي تواند موجب شود آسيب اجتماعي ونداليسم پديد آمده، گسترش يافته و متجلي شود. اگر تفاوتهاي نسلي در جامعه اي به حدي باشد كه شكاف محسوسي را نشان دهد، آنگاه نسلهاي درتقابل با يكديگر چند راه پيش روي دارند. اگر نسلي كه نهادهاي جامعه را در كنترل هنجارها، نگرشها، رفتارها و الگوهاي خود دارد به نگرشها، ايده ها، هنجارها، رفتارها و الگوهاي نسلي كه در زيردست او پرورده مي شود، توجه نكرده و كاملاً تجويزي و يك طرفه، نحوه كنش موردانتخاب او نسبت به شرايط موجود و نسل مقابل باشد، اولين گام براي تشكيل پديده ونداليسم را برداشته است. نسل زير دست چندراه پيش روي خود دارد، يا آنچه را كه در تقابل با نسل مسلط مي بيند از طريق تعامل و همفكري و همجوشي برطرف سازد، از سرايت ونداليسم به خود تااين مرحله از كنش اجتناب كرده است، ولي انتخابهاي بعدي او تحت تأثير واكنشهاي نسل مسلط قرار دارد. اگر نسل مسلط همچون گذشته برشيوه تجويز و تحديد يك طرفه خود استمرار ورزد، علاوه برآن كه خود را نگرشها، باورها و الگوهاي ديگري كه برخاسته از شرايط جديد حاكم برواقعيت و جامعه است محروم ساخته، خود را در خطر واكنش بعدي نسل زيردست به شكل خرابكاري و آشوبگري وندال قرار داده است. اما واكنش بعدي نسل زير دست چگونه مي تواند باشد؟ اگر بنابرهردليلي كنش مناسب خود را براي حل مشكل رها كرده و به مقابله به مثل بپردازد در راه آشوبگري گام برداشته است و به جاي حل مشكل، مشكل را حذف كرده است و اگر روزي بخواهد براي برطرف كردن نيازهاي خود از آن استفاده كند، بايد مجدداً خرابهاي خود را آباد كند. درنهايت نحوه عمل و عكس العمل نسلهاي مسلط و زيردست نسبت به يكديگر و نسبت به واقعيات موجود است كه تعيين كننده نهايي است. اين امر هنگامي بيشتر از كنترل افراد خارج شده و ونداليسم را تابع شرايط موجود مي سازد كه اولاً فاصله بين واقعيات و شرايط اجتماعي جامعه با هنجارها، باورها، رفتارها و الگوهاي نسلها زياد بوده و ثانياً شكاف بين فرهنگ رسمي و فرهنگ عمومي عميق و گسترده باشد و هنگامي بيشتر متأثر از انتخاب كنشهاي نسلهاست كه آنها به جاي مشاركت و تعامل با يكديگر، تجويز و حذف يكديگر را دنبال كنند و براي ديدگاهها، هنجارها، باورها، رفتارها و الگوهاي ديگري مشروعيت قائل نشوند. بايد دقت كرد كه در بسياري از موارد تفاوتهاي موجود در هنجارها، نگرشها، رفتارها و الگوهاي هرنسل برخاسته از شرايط حاكم برتعامل يك نسل است و از منظر نسلي كه با تعاملات ديگري سروكار داشته و از شرايط ديگري متأثر شده به شكلي اجتناب ناپذير متفاوت است. به نظر مي رسد كه مي توان به بررسي برخي از اين علل اجتناب ناپذير پرداخت.
ونداليسم به مثابه آشوبي اجتماعي
جوامع روستايي و عشايري به دليل شرايط جديد جهاني و شهري شدن، رشد جمعيتشان كه ديگر كفاف ظرفيتهاي جامعه را نمي كرد و بسياري از خدمات اجتماعي و امكانات زندگي و رفاههاي با مهاجرت به خصوص نسل جوان خود به شهرها مواجه هستند. اين امر خود افزايش بي رويه جمعيت شهري را به دنبال دارد. اما شهرها همواره ظرفيت لازم براي حداقل امكانات رفاهي و انواع خدمات ضروري را ندارند. به سبب قدرت خريد پايين مهاجرين مناطق محروم، آنان ناگزيرند كه زمينهاي ارزان قيمت در حاشيه شهر يا زمينهايي را كه در فاصله اي دورتر از شهر مالكي ندارند، تصاحب كرده و با حداقل امكانات، محل زندگي و حتي كار خود را بسازند.(۴) كمبودهاي متعدد در هر زمينه اي موجب مي شود تا آنان از طريق همبستگي گروهي مضاعف، بسياري از كاركردهايي را كه جامعه شهري قادر به برآوردنش نيست خود مرتفع سازند. آن هم به تشكيل گروهها و جريانات و جنبشهايي پرشور منتهي مي شود كه مي تواند به سرعت فشارهايي را به دولت و جامعه شهري وارد سازد. از طرفي بسياري از فعاليتهاي اين اقشار كه برخي به نان شب محتاج اند، به سوي فعاليتهايي كشيده مي شود كه به سبب آسيبهاي اجتماعي كلان براي جامعه، ممنوع و غيرقانوني به شمار مي روند، پس مقاومت گروههاي مذكور براي كسب معاش از اين طرق غيرقانوني به پيدايش باندهايي منجر مي شود كه انواع فعاليتهاي غيرقانوني را به شبكه اي در هم تنيده بدل مي سازد كه نگاهي جزيي به آنان هم مي تواند وضعيت اقشار آسيب پذير مذكور را بدتر كرده و ياناخواسته باعث گسترش آنها به زمينه هاي جديد و فعاليتهاي جبراني گسترده تبديل شود.
مجموعه آنها موجب مي شود تا نارضايتي حاشيه نشينان به شكلي جمعي بروز كرده و در سطح اجتماعي به شكل اعتراضات گروهي و آشوبها بروز كند و چنان رفتاري هنگامي كه به شخصيتي در افراد بدل شد، ونداليسم و آسيبهاي اجتماعي مربوط به آن را پديد مي آورد و گروههايي را كه شكل مي بخشد كه تنها راه درست هر چيز را در خراب كردن و از بيخ و بن كندن آن مي بينند. در اين شرايط اجتماعي جوانان حاشيه نشين هرچه بيشتر خود را با چنان اخلاق، منش و نگرش و باورهاي غالب حاشيه نشيني همراه ساخته و جامعه پذير مي شوند، زيرا حامي اي جز آنان براي پاداش نگرشها و رفتارهايشان نمي يابند.
اما از طرفي ديگر شهرها براي تأمين نيازهاي شغلي و نيروي كار خود نياز به اين مهاجرين دارند، بنابراين چنين فرآيندي طبيعي است، تنها جامعه شهري مي بايست در ازاي چنان عرضه نيروي كار، حداقل نيازهاي اساسي وتأمين اجتماعي اين اقشار را تأمين كند و اشتغال زايي و فرصتهاي شغلي را در اين مناطق پديد آورد تا بيكاري موجب پناه بردن شان به كارهاي خلافكارانه و اعتياد و ساير جرائم و تخلفات نشود. بنابراين موضوع توزيع مناسب و عادلانه خدمات اجتماعي و رفاه اجتماعي و ايجاد فرصتهاي شغلي پديد مي آيد، پس مسائل جوامع حاشيه نشين و آلونك نشين بايد در زمره اولويتهاي اصلي قرار گيرد. آن شامل فرصتهاي شغلي، قوانين كار و حقوق و دستمزد كارگري مي شود تا بيمه هاي اجتماعي، حق بيكاري، حق بازنشستگي، خدمات بهداشتي و حداقل خدمات رفاهي و فرهنگي و همچنين شهرك سازي وترميم و تقويت سكونت گاههايي غيررسمي كه از بين بردني نيستند.
فهرست منابع
۱ـ محسني تبريزي، عليرضا، مباني نظري وتجربي ونداليسم، نامه علوم اجتماعي، شماره،۱۶،۱۳۶۷ صص۱۹۴ ـ.۱۹۵
۲- Feuer L, The Conflict of Generations, N.Y. Basic Books. 1973. P.8
۳- Flacks. R, Social and Cultural Meaning of Student Revolt, Social Problems 1971, 17, P.63: Flacks. R, The Liberated Generation: An Exploration of the Roots of Student Protest, Jst. 1986.3.P.P 52 - 75
۴ـ پيران، تحليل جامعه شناختي از مسكن شهري در ايران، نامه انجمن جامعه شناسي ايران. شماره،۶،۱۳۶۷ صص۴۳ ـ.۴۴
محققان آسيبهاي اجتماعي دريافته اند كه شرايط و محيط اجتماعي افراد در شكل گيري شخصيت وندال در آنها نقش تعيين كننده داشته اند كه ريشه هاي آن را در محيط خانواده مي توان يافت. دراين خصوص دو ديدگاه متفاوت و حتي در برخي موارد متضاد در مورد ونداليسم ارائه شده است. ديدگاه نخست براين باورست كه ونداليسم معمولاً در خانه هايي غيرمنضبط با والديني سردرگم و مردد و نامطمئن از ارزشها و فلسفه اجتماعي خويش پرورش مي يابد و غالباً احساس درماندگي و احساس اجحاف خود را به صورت قهرآميز و پرخاشگرانه در مقابل نسل بزرگتر، صاحبان قدرت و همه نهادها و سازمانهاي تأسيس شده در جامعه نشان مي دهند(۲). ديدگاهي ديگر ونداليسم را نتيجه مستقيم بريدگي و عدم پيوندي مي داند كه بين ارزشهاي تحميل شده از سوي نهادهاي پرورشي با آنچه به منزله شرايط و و اقعيتهاي حاكم برجامعه مطرح است، پديد مي آيد(۳). آن تجويزها از والدين و مدرسه گرفته تا دولت و رسانه ها را دربرمي گيرند. با يك بررسي دقيق و نگاهي ژرفتر مي توان دريافت كه دليل چنين تمايزي در چيست. ديدگاه نخست ونداليسم را به جوانان محدود مي كند، ازاين روي خانواده آنان را به چشم و ندال نمي بيند، از اين روي بي نظمي ها و سهل انگاري والدين را دليل آن مي بيند، در حالي كه در ديدگاه دوم والدين خانواده نيز مي توانند جزو اشخاص وندال باشند، بنابراين هنجارگريزي و بي نظمي آنها همچون فرزندانشان معلول تجويزها و سختگيري هاي جامعه است، نه سهل انگاريها و نظم گريزيها. توجه به اين نكته بسيار ضروري است، زيرا با معكوس شدن علت واقعي ونداليسم از سختگيري و تجويزها به سهل انگاري و بي نظمي، پديده ونداليسم نه تنها برطرف نمي شود، بلكه گسترش مي يابد.
ونداليسم بين نسلي
هنگامي كه فاصله بين فرهنگ عمومي و فرهنگ رسمي زياد باشد، فاصله بين معيارهاي تنظيم كننده واقعيات با شرايط واقعي حاكم برواقعيات زياد مي شود و عكس العمل نسلي را در پي دارد كه هنجارها، قواعد، رسوم، الگوها و عادات و قوانين نسلي ديگر را كه واقعيات و شرايط او را درنظر نمي گيرد طرد مي كند. فاصله هرچه بيشتر و عميق تر بين فرهنگ عمومي و فرهنگ رسمي نيز يكي از عوامل تعيين كننده اي است كه معين مي سازد، يك نسل تقابل ديدگاهها، رفتارها و الگوهاي خود با نسلي ديگر را به شكل مشاركتي و اصلاحي ببيند يا تعامل را راه حل مناسبي نديده چرا كه شكاف را آنقدر اساسي و عميق بيابد كه تنها راه را در خرابي و فروپاشي تمامي نظامي ارزيابي كند كه انعطافي براي درنظرگرفتن خواستها، نگرشها و الگوهاي نسل اوقائل نمي شود. به بيان ديگر، كنش و واكنش نسلها نسبت به شرايط موجود و نسبت به يكديگرست كه مي تواند موجب شود آسيب اجتماعي ونداليسم پديد آمده، گسترش يافته و متجلي شود. اگر تفاوتهاي نسلي در جامعه اي به حدي باشد كه شكاف محسوسي را نشان دهد، آنگاه نسلهاي درتقابل با يكديگر چند راه پيش روي دارند. اگر نسلي كه نهادهاي جامعه را در كنترل هنجارها، نگرشها، رفتارها و الگوهاي خود دارد به نگرشها، ايده ها، هنجارها، رفتارها و الگوهاي نسلي كه در زيردست او پرورده مي شود، توجه نكرده و كاملاً تجويزي و يك طرفه، نحوه كنش موردانتخاب او نسبت به شرايط موجود و نسل مقابل باشد، اولين گام براي تشكيل پديده ونداليسم را برداشته است. نسل زير دست چندراه پيش روي خود دارد، يا آنچه را كه در تقابل با نسل مسلط مي بيند از طريق تعامل و همفكري و همجوشي برطرف سازد، از سرايت ونداليسم به خود تااين مرحله از كنش اجتناب كرده است، ولي انتخابهاي بعدي او تحت تأثير واكنشهاي نسل مسلط قرار دارد. اگر نسل مسلط همچون گذشته برشيوه تجويز و تحديد يك طرفه خود استمرار ورزد، علاوه برآن كه خود را نگرشها، باورها و الگوهاي ديگري كه برخاسته از شرايط جديد حاكم برواقعيت و جامعه است محروم ساخته، خود را در خطر واكنش بعدي نسل زيردست به شكل خرابكاري و آشوبگري وندال قرار داده است. اما واكنش بعدي نسل زير دست چگونه مي تواند باشد؟ اگر بنابرهردليلي كنش مناسب خود را براي حل مشكل رها كرده و به مقابله به مثل بپردازد در راه آشوبگري گام برداشته است و به جاي حل مشكل، مشكل را حذف كرده است و اگر روزي بخواهد براي برطرف كردن نيازهاي خود از آن استفاده كند، بايد مجدداً خرابهاي خود را آباد كند. درنهايت نحوه عمل و عكس العمل نسلهاي مسلط و زيردست نسبت به يكديگر و نسبت به واقعيات موجود است كه تعيين كننده نهايي است. اين امر هنگامي بيشتر از كنترل افراد خارج شده و ونداليسم را تابع شرايط موجود مي سازد كه اولاً فاصله بين واقعيات و شرايط اجتماعي جامعه با هنجارها، باورها، رفتارها و الگوهاي نسلها زياد بوده و ثانياً شكاف بين فرهنگ رسمي و فرهنگ عمومي عميق و گسترده باشد و هنگامي بيشتر متأثر از انتخاب كنشهاي نسلهاست كه آنها به جاي مشاركت و تعامل با يكديگر، تجويز و حذف يكديگر را دنبال كنند و براي ديدگاهها، هنجارها، باورها، رفتارها و الگوهاي ديگري مشروعيت قائل نشوند. بايد دقت كرد كه در بسياري از موارد تفاوتهاي موجود در هنجارها، نگرشها، رفتارها و الگوهاي هرنسل برخاسته از شرايط حاكم برتعامل يك نسل است و از منظر نسلي كه با تعاملات ديگري سروكار داشته و از شرايط ديگري متأثر شده به شكلي اجتناب ناپذير متفاوت است. به نظر مي رسد كه مي توان به بررسي برخي از اين علل اجتناب ناپذير پرداخت.
ونداليسم به مثابه آشوبي اجتماعي
جوامع روستايي و عشايري به دليل شرايط جديد جهاني و شهري شدن، رشد جمعيتشان كه ديگر كفاف ظرفيتهاي جامعه را نمي كرد و بسياري از خدمات اجتماعي و امكانات زندگي و رفاههاي با مهاجرت به خصوص نسل جوان خود به شهرها مواجه هستند. اين امر خود افزايش بي رويه جمعيت شهري را به دنبال دارد. اما شهرها همواره ظرفيت لازم براي حداقل امكانات رفاهي و انواع خدمات ضروري را ندارند. به سبب قدرت خريد پايين مهاجرين مناطق محروم، آنان ناگزيرند كه زمينهاي ارزان قيمت در حاشيه شهر يا زمينهايي را كه در فاصله اي دورتر از شهر مالكي ندارند، تصاحب كرده و با حداقل امكانات، محل زندگي و حتي كار خود را بسازند.(۴) كمبودهاي متعدد در هر زمينه اي موجب مي شود تا آنان از طريق همبستگي گروهي مضاعف، بسياري از كاركردهايي را كه جامعه شهري قادر به برآوردنش نيست خود مرتفع سازند. آن هم به تشكيل گروهها و جريانات و جنبشهايي پرشور منتهي مي شود كه مي تواند به سرعت فشارهايي را به دولت و جامعه شهري وارد سازد. از طرفي بسياري از فعاليتهاي اين اقشار كه برخي به نان شب محتاج اند، به سوي فعاليتهايي كشيده مي شود كه به سبب آسيبهاي اجتماعي كلان براي جامعه، ممنوع و غيرقانوني به شمار مي روند، پس مقاومت گروههاي مذكور براي كسب معاش از اين طرق غيرقانوني به پيدايش باندهايي منجر مي شود كه انواع فعاليتهاي غيرقانوني را به شبكه اي در هم تنيده بدل مي سازد كه نگاهي جزيي به آنان هم مي تواند وضعيت اقشار آسيب پذير مذكور را بدتر كرده و ياناخواسته باعث گسترش آنها به زمينه هاي جديد و فعاليتهاي جبراني گسترده تبديل شود.
مجموعه آنها موجب مي شود تا نارضايتي حاشيه نشينان به شكلي جمعي بروز كرده و در سطح اجتماعي به شكل اعتراضات گروهي و آشوبها بروز كند و چنان رفتاري هنگامي كه به شخصيتي در افراد بدل شد، ونداليسم و آسيبهاي اجتماعي مربوط به آن را پديد مي آورد و گروههايي را كه شكل مي بخشد كه تنها راه درست هر چيز را در خراب كردن و از بيخ و بن كندن آن مي بينند. در اين شرايط اجتماعي جوانان حاشيه نشين هرچه بيشتر خود را با چنان اخلاق، منش و نگرش و باورهاي غالب حاشيه نشيني همراه ساخته و جامعه پذير مي شوند، زيرا حامي اي جز آنان براي پاداش نگرشها و رفتارهايشان نمي يابند.
اما از طرفي ديگر شهرها براي تأمين نيازهاي شغلي و نيروي كار خود نياز به اين مهاجرين دارند، بنابراين چنين فرآيندي طبيعي است، تنها جامعه شهري مي بايست در ازاي چنان عرضه نيروي كار، حداقل نيازهاي اساسي وتأمين اجتماعي اين اقشار را تأمين كند و اشتغال زايي و فرصتهاي شغلي را در اين مناطق پديد آورد تا بيكاري موجب پناه بردن شان به كارهاي خلافكارانه و اعتياد و ساير جرائم و تخلفات نشود. بنابراين موضوع توزيع مناسب و عادلانه خدمات اجتماعي و رفاه اجتماعي و ايجاد فرصتهاي شغلي پديد مي آيد، پس مسائل جوامع حاشيه نشين و آلونك نشين بايد در زمره اولويتهاي اصلي قرار گيرد. آن شامل فرصتهاي شغلي، قوانين كار و حقوق و دستمزد كارگري مي شود تا بيمه هاي اجتماعي، حق بيكاري، حق بازنشستگي، خدمات بهداشتي و حداقل خدمات رفاهي و فرهنگي و همچنين شهرك سازي وترميم و تقويت سكونت گاههايي غيررسمي كه از بين بردني نيستند.
فهرست منابع
۱ـ محسني تبريزي، عليرضا، مباني نظري وتجربي ونداليسم، نامه علوم اجتماعي، شماره،۱۶،۱۳۶۷ صص۱۹۴ ـ.۱۹۵
۲- Feuer L, The Conflict of Generations, N.Y. Basic Books. 1973. P.8
۳- Flacks. R, Social and Cultural Meaning of Student Revolt, Social Problems 1971, 17, P.63: Flacks. R, The Liberated Generation: An Exploration of the Roots of Student Protest, Jst. 1986.3.P.P 52 - 75
۴ـ پيران، تحليل جامعه شناختي از مسكن شهري در ايران، نامه انجمن جامعه شناسي ايران. شماره،۶،۱۳۶۷ صص۴۳ ـ.۴۴