آبجی
23rd February 2010, 03:48 PM
زاد و زندگي عبدالرحمن جامي (817/1414-898/1492) شاعر مشهور و دانشمند بزرگ از پيروان ابن عربي بود. كتاب وي لوايح بياني از مذهب وحدت وجود است . وي در مقدمه بيان مي كند كه اين مذهب نتيجه ي مواجيد صوفيانه ي چندين عارف بزرگ است ، ولي نقش او صرفاً نقش يك شارح و مفسر است ، زيرا هيچ گونه مواجيد صوفيانه نيافته و تجربه نكرده است . وي تنها آنچه را كه ديگران تجربه كرده اند مستقيماً به عبارت درآورده است .
آراي جامي
بيان او از اين نظريه با تعريف منطقي واژه a«وجودa» دنبال مي شود. وجود (يا هستي ) گاهي به عنوان يك مفهوم كلي به كار مي رود كه در منطق آن را a«معقول ثاني a» مي نامند و هيچ گونه تقرر عَينيِ مُماثِل با آن (مفهوم ) ندارد و تنها خود را در ذهن به ماهيت يك شي ء پيوند مي كند. (1) با درنظر گرفتن وجود در اين معني ، منتقدان چندي درباره ي بيان ابن عربي كه مي گويد خدا وجود مطلق است اشكال وارد كرده اند. به نظر آنان ، وجود مجردي را كه هيچ گونه واقعيت (يا تقرّر) عيني ندارد نمي توان گفت كه منشأ واقعيت خارجي باشد. بنابراين ، جامي مي كوشد با گفتن اين نكته كه وجود يا هستي معناي ديگري دارد، از ابن عربي دفاع كند. زماني كه وحدت وجوديان واژه ي a«وجودa» را به كار مي برند به واقعيت (يا حقيقتي ) اشاره مي كنند كه ذاتاً وجود دارد، و هستي موجودات ديگر مبتني بر وجود اوست . در حقيقت هيچ چيزي جز او وجود ندارد، و همه ي موجودات عيني حالات او هستند. ولي به نظر جامي درستي اين بيان به اندازه يي كه از طريق وجدان و اشراق نوسان مي يابد، از طريق عقل نمي يابد. وجود مطلق خدا خوانده مي شود كه منشأ موجودات و در همان حال برتر از هرگونه كثرت است . او از همه ي تجليات و مظاهر برتر است و ناشناختني .
ذات صرف و بسيط هيچ گونه تعينات ندارد و برتر از تقسيمات اسماء، صفات و نسبتهاست . تنها زماني كه اين ذات به مرحله ي تجلي مي آيد صفاتي مانند علم ، نور، و وجود ظهور مي يابند. ذات برتر از همه ي تعينات است ولي تنها زماني كه خدا از طريق عقل محدود انساني لحاظ شود، گويند او داراي صفات است .
جامي به پيروي از ابن عربي نظريه ي صفات اشاعره را كه بنابر آن صفات در ذات خدا موجودند و با آن مساوق اند و در عين حال نه با او مماثلند و نه مخالف ، رد مي كند. در لايحه ي پانزدهم بيان مي دارد كه صفات در ذهن غير از ذات است ، ولي در عين و عالم خارج با او مماثل است (صفات عين ذات هستند). خدا به صفت علم عالم است ، به صفت قدرت قادر است ، به صفت اراده فعال است ، و بر اين قياس . شكي نيست كه چون صفات با توجه به محتواي آنها با همديگر اختلاف دارند، همين طور با ذات نيز اختلاف دارند. ولي در عالم واقع همه با ذات مماثل اند بدين معني كه در ذات او هيچ گونه كثرت هستي وجود ندارد.
حقيقت غايي يعني خدا مأخذ همه چيز است . او چنان واحدي است كه كثرت او را متأثر نمي تواند بكند. ولي چون او خود را در صور و شئون كثرت متجلي مي سازد، به نظر كثير مي رسد. با اين همه ، اين تقسيمات واحد و كثير تنها ذهني است . خدا و عالم دو جنبه از يك حقيقت اند. A«عالم ظهور خارجي خداست و خدا (حقيقت ) باطني عالم است . پيش از تجلي عالم خدا بود، و خدا پس از تجلي با عالم مماثل است .a»
در واقع ، حقيقت يكي است ، و جنبه هاي دو گانه ي خدا و عالم تنها راههاي نگرش ما در آن است .a»
طبيعت اشياء در عالم در ارتباط با مطلق مانند حالاتي است كه جامي به تبعيت از ابن عربي شئون مي خواند، كه به خودي خود وجود و عينيت ندارد و تنها نُعوتِ وجودِ واحدند. اين شئون در مطلق منطوي اند، همچنان كه كيفيات در جوهري حلول مي كنند يا مانند لاحقي است از سابقي - مانند نيم ، يك سوم ، يك چهارم و اعداد كسري ديگر كه به عدد صحيح مربوطند؛ اين اعداد كسري بالقوه در عدد صحيح داخل اند و تنها زماني كه تكرار مي شوند صريح و جَلّي مي شوند. روشن است كه مفهوم خلقت چنان كه عامه آن را درمي يابند نامربوط و خطاست . خلقت به معني كلامي آن فعليت پذيري قواي مكنونه ي خالق نيست ، بلكه عبارت از تولد افرادي و اشيائي است كه ، هر چند هستي خود را از اين مأخذ مي يابند، با اين همه تا حدودي از عدم تَعيُّن و اختيار برخوردارند. به نظر جامي خالق و مخلوقات دو جنبه از يك حقيقت است .
اين تعيُّن ذهني ، از لحاظ جامي ، دو مرتبه دارد. در مرتبه ي نخستين كه مرتبه ي علمي خوانده مي شود، اين موجودات در علم الهي ، به صورت اعيان ثابته ظاهر مي شوند. در مرتبه ي دوم كه آن را مرتبه ي عين يا مرتبه ي جهان مادي مي خوانند، (موجودات ) صفات و خواص وجود عيني (خارجي ) را كسب مي كنند. A«حاصل آنكه ، در جهان خارجي جز يك حقيقت وجود ندارد كه به حساب ملبس شدن به شئون و صفات مختلف كثير و متعدد به نظر مي آيند.a»
حق ، به عنوان ذات در فراسوي همه ي معرفت (بشري ) است ، نه وحي و نه عقل مي تواند كسي را در فهم آن ياري بكند. هيچ ولّيِ عارف نمي تواند ادعا بكند كه قادر است او را بدين صفت تجربه كند. A«برترين تعين او فقدان همه ي تعينات است و پايان همه ي معرفت درباره ي او حيراني است .a» نخستين مرتبه ي هبوط احديت است كه يك وحدت ساده و عاري از همه ي شئون و روابط است . وقتي (وجود) با اين شئون محدود و مشروط گشت آن را واحديت خوانند كه در آنجا حق به وسيله ي تجلي جز آن تعين مي يابد. در اين مرتبه است كه او صفات خالق و حافظ به خود مي گيرد و با حيات ، علم و اراده مشخص مي گردد. نيز درست در همين مرتبه است كه موجودات نخستين بار به عنوان اعيان علم الهي ، در ذهن او ظاهر مي شوند، ولي مايه ي كثرت در واحد نمي شوند. در يك مرتبه ي بعدي اين اعيان علم الهي جامه ي هستي مي پوشند و تكثر مي يابند. همه ي آنها در مراتب مختلف برخي از اسماء و صفات را متجلي مي سازند. انسانهاي كامل مانند انبيا به تنهايي همه ي اين اسماء و صفات را منعكس مي سازند. ولي علي رغم همه ي اين تجليات و انشاقهاي واحد در كثرت ، وحدت همچنان دست نخورده باقي مي ماند. اين امر در ذات يا صفات هيچ تغييري پديد نمي آورد. A«هر چند نور آفتاب در يك زمان ، روشن و تيره هر دو را روشن مي گرداند با اين همه تغييري در صفاي نور آن پديد نمي آيد.
اگر يك ذات در همه ي موجودات مندمج شده است ، حضور او در آنها به اين معني نيست كه همه ي اشياء از اين نظر برابرند. زيرا بر پايه ي نيروي پذيرندگي هر يك از اين اشياء، اختلافاتي در مراتب وجود دارد. شكي نيست كه خدا و عالم دو جنبه از حق است . با اين همه خدا خداست و عالَم عالَم . A«هر مرتبه يي از وجود بنا بر منزلت آن متعين شده است . اگر اين اختلاف را ناديده بينگاري كافر شوي .a»
جامي در اخلاق ، سنت مرسوم وحدت وجودي را دنبال مي كند و از مذهب جبر مطلق دفاع مي كند. چون خدا ذات يا جوهر همه ي اشياء و جنبه ي باطني عالم است ، همه ي افعالي كه معمولاً به انسان نسبت داده مي شود، در حقيقت بهتر است كه به حق نسبت داده شود. ولي اگر انسان اين چنين مجبور است ، مسئله ي شر چه مي شود؟ جامي در اينجا بار ديگر از ابن عربي پيروي مي كند. او مي گويد اين درست است كه همه ي افعال آدميان از آن خداست ، با اين همه براي ما سزوار نيست شر (و گناه ) را به خدا نسبت دهيم . (2) زيرا وجود از آن حيث كه وجود است خير مطلق است . بنابراين به نظر او شر محتواي مُحقَّقي ندارد و امري عدمي است ، (3) و تنها برخي چيزها را كه بايد مي داشت فاقد است . براي مثال ، سرما را درنظر بگيريد. چيزي به عنوان شر در آن وجود ندارد ولي در ارتباط با ميوه ها كه از رسيدن آنها جلوگيري مي كند شر به حساب مي آيد.
هدف نهايي انسان تنها نبايد فنا يعني به يكسو نهادن آگاهي باشد، بلكه فنا فنا بايد باشد، يعني به يكسو نهادن شعور به اينكه به حال فناء رسيده است . در همين مرتبه ، فرد نه تنها شعور ذات (خود آگاهي ) خويش را از دست مي دهد، بلكه آگاهي از a«ناخودآگاهي خودa» را نيز از دست مي دهد. پس از اين ، به نظر جامي ، ايمان ، دين ، عقيده يا كشف (معرفت و مواجيد صوفيانه ) همه بي معني مي شوند. (4)
آراي جامي
بيان او از اين نظريه با تعريف منطقي واژه a«وجودa» دنبال مي شود. وجود (يا هستي ) گاهي به عنوان يك مفهوم كلي به كار مي رود كه در منطق آن را a«معقول ثاني a» مي نامند و هيچ گونه تقرر عَينيِ مُماثِل با آن (مفهوم ) ندارد و تنها خود را در ذهن به ماهيت يك شي ء پيوند مي كند. (1) با درنظر گرفتن وجود در اين معني ، منتقدان چندي درباره ي بيان ابن عربي كه مي گويد خدا وجود مطلق است اشكال وارد كرده اند. به نظر آنان ، وجود مجردي را كه هيچ گونه واقعيت (يا تقرّر) عيني ندارد نمي توان گفت كه منشأ واقعيت خارجي باشد. بنابراين ، جامي مي كوشد با گفتن اين نكته كه وجود يا هستي معناي ديگري دارد، از ابن عربي دفاع كند. زماني كه وحدت وجوديان واژه ي a«وجودa» را به كار مي برند به واقعيت (يا حقيقتي ) اشاره مي كنند كه ذاتاً وجود دارد، و هستي موجودات ديگر مبتني بر وجود اوست . در حقيقت هيچ چيزي جز او وجود ندارد، و همه ي موجودات عيني حالات او هستند. ولي به نظر جامي درستي اين بيان به اندازه يي كه از طريق وجدان و اشراق نوسان مي يابد، از طريق عقل نمي يابد. وجود مطلق خدا خوانده مي شود كه منشأ موجودات و در همان حال برتر از هرگونه كثرت است . او از همه ي تجليات و مظاهر برتر است و ناشناختني .
ذات صرف و بسيط هيچ گونه تعينات ندارد و برتر از تقسيمات اسماء، صفات و نسبتهاست . تنها زماني كه اين ذات به مرحله ي تجلي مي آيد صفاتي مانند علم ، نور، و وجود ظهور مي يابند. ذات برتر از همه ي تعينات است ولي تنها زماني كه خدا از طريق عقل محدود انساني لحاظ شود، گويند او داراي صفات است .
جامي به پيروي از ابن عربي نظريه ي صفات اشاعره را كه بنابر آن صفات در ذات خدا موجودند و با آن مساوق اند و در عين حال نه با او مماثلند و نه مخالف ، رد مي كند. در لايحه ي پانزدهم بيان مي دارد كه صفات در ذهن غير از ذات است ، ولي در عين و عالم خارج با او مماثل است (صفات عين ذات هستند). خدا به صفت علم عالم است ، به صفت قدرت قادر است ، به صفت اراده فعال است ، و بر اين قياس . شكي نيست كه چون صفات با توجه به محتواي آنها با همديگر اختلاف دارند، همين طور با ذات نيز اختلاف دارند. ولي در عالم واقع همه با ذات مماثل اند بدين معني كه در ذات او هيچ گونه كثرت هستي وجود ندارد.
حقيقت غايي يعني خدا مأخذ همه چيز است . او چنان واحدي است كه كثرت او را متأثر نمي تواند بكند. ولي چون او خود را در صور و شئون كثرت متجلي مي سازد، به نظر كثير مي رسد. با اين همه ، اين تقسيمات واحد و كثير تنها ذهني است . خدا و عالم دو جنبه از يك حقيقت اند. A«عالم ظهور خارجي خداست و خدا (حقيقت ) باطني عالم است . پيش از تجلي عالم خدا بود، و خدا پس از تجلي با عالم مماثل است .a»
در واقع ، حقيقت يكي است ، و جنبه هاي دو گانه ي خدا و عالم تنها راههاي نگرش ما در آن است .a»
طبيعت اشياء در عالم در ارتباط با مطلق مانند حالاتي است كه جامي به تبعيت از ابن عربي شئون مي خواند، كه به خودي خود وجود و عينيت ندارد و تنها نُعوتِ وجودِ واحدند. اين شئون در مطلق منطوي اند، همچنان كه كيفيات در جوهري حلول مي كنند يا مانند لاحقي است از سابقي - مانند نيم ، يك سوم ، يك چهارم و اعداد كسري ديگر كه به عدد صحيح مربوطند؛ اين اعداد كسري بالقوه در عدد صحيح داخل اند و تنها زماني كه تكرار مي شوند صريح و جَلّي مي شوند. روشن است كه مفهوم خلقت چنان كه عامه آن را درمي يابند نامربوط و خطاست . خلقت به معني كلامي آن فعليت پذيري قواي مكنونه ي خالق نيست ، بلكه عبارت از تولد افرادي و اشيائي است كه ، هر چند هستي خود را از اين مأخذ مي يابند، با اين همه تا حدودي از عدم تَعيُّن و اختيار برخوردارند. به نظر جامي خالق و مخلوقات دو جنبه از يك حقيقت است .
اين تعيُّن ذهني ، از لحاظ جامي ، دو مرتبه دارد. در مرتبه ي نخستين كه مرتبه ي علمي خوانده مي شود، اين موجودات در علم الهي ، به صورت اعيان ثابته ظاهر مي شوند. در مرتبه ي دوم كه آن را مرتبه ي عين يا مرتبه ي جهان مادي مي خوانند، (موجودات ) صفات و خواص وجود عيني (خارجي ) را كسب مي كنند. A«حاصل آنكه ، در جهان خارجي جز يك حقيقت وجود ندارد كه به حساب ملبس شدن به شئون و صفات مختلف كثير و متعدد به نظر مي آيند.a»
حق ، به عنوان ذات در فراسوي همه ي معرفت (بشري ) است ، نه وحي و نه عقل مي تواند كسي را در فهم آن ياري بكند. هيچ ولّيِ عارف نمي تواند ادعا بكند كه قادر است او را بدين صفت تجربه كند. A«برترين تعين او فقدان همه ي تعينات است و پايان همه ي معرفت درباره ي او حيراني است .a» نخستين مرتبه ي هبوط احديت است كه يك وحدت ساده و عاري از همه ي شئون و روابط است . وقتي (وجود) با اين شئون محدود و مشروط گشت آن را واحديت خوانند كه در آنجا حق به وسيله ي تجلي جز آن تعين مي يابد. در اين مرتبه است كه او صفات خالق و حافظ به خود مي گيرد و با حيات ، علم و اراده مشخص مي گردد. نيز درست در همين مرتبه است كه موجودات نخستين بار به عنوان اعيان علم الهي ، در ذهن او ظاهر مي شوند، ولي مايه ي كثرت در واحد نمي شوند. در يك مرتبه ي بعدي اين اعيان علم الهي جامه ي هستي مي پوشند و تكثر مي يابند. همه ي آنها در مراتب مختلف برخي از اسماء و صفات را متجلي مي سازند. انسانهاي كامل مانند انبيا به تنهايي همه ي اين اسماء و صفات را منعكس مي سازند. ولي علي رغم همه ي اين تجليات و انشاقهاي واحد در كثرت ، وحدت همچنان دست نخورده باقي مي ماند. اين امر در ذات يا صفات هيچ تغييري پديد نمي آورد. A«هر چند نور آفتاب در يك زمان ، روشن و تيره هر دو را روشن مي گرداند با اين همه تغييري در صفاي نور آن پديد نمي آيد.
اگر يك ذات در همه ي موجودات مندمج شده است ، حضور او در آنها به اين معني نيست كه همه ي اشياء از اين نظر برابرند. زيرا بر پايه ي نيروي پذيرندگي هر يك از اين اشياء، اختلافاتي در مراتب وجود دارد. شكي نيست كه خدا و عالم دو جنبه از حق است . با اين همه خدا خداست و عالَم عالَم . A«هر مرتبه يي از وجود بنا بر منزلت آن متعين شده است . اگر اين اختلاف را ناديده بينگاري كافر شوي .a»
جامي در اخلاق ، سنت مرسوم وحدت وجودي را دنبال مي كند و از مذهب جبر مطلق دفاع مي كند. چون خدا ذات يا جوهر همه ي اشياء و جنبه ي باطني عالم است ، همه ي افعالي كه معمولاً به انسان نسبت داده مي شود، در حقيقت بهتر است كه به حق نسبت داده شود. ولي اگر انسان اين چنين مجبور است ، مسئله ي شر چه مي شود؟ جامي در اينجا بار ديگر از ابن عربي پيروي مي كند. او مي گويد اين درست است كه همه ي افعال آدميان از آن خداست ، با اين همه براي ما سزوار نيست شر (و گناه ) را به خدا نسبت دهيم . (2) زيرا وجود از آن حيث كه وجود است خير مطلق است . بنابراين به نظر او شر محتواي مُحقَّقي ندارد و امري عدمي است ، (3) و تنها برخي چيزها را كه بايد مي داشت فاقد است . براي مثال ، سرما را درنظر بگيريد. چيزي به عنوان شر در آن وجود ندارد ولي در ارتباط با ميوه ها كه از رسيدن آنها جلوگيري مي كند شر به حساب مي آيد.
هدف نهايي انسان تنها نبايد فنا يعني به يكسو نهادن آگاهي باشد، بلكه فنا فنا بايد باشد، يعني به يكسو نهادن شعور به اينكه به حال فناء رسيده است . در همين مرتبه ، فرد نه تنها شعور ذات (خود آگاهي ) خويش را از دست مي دهد، بلكه آگاهي از a«ناخودآگاهي خودa» را نيز از دست مي دهد. پس از اين ، به نظر جامي ، ايمان ، دين ، عقيده يا كشف (معرفت و مواجيد صوفيانه ) همه بي معني مي شوند. (4)