Admin
7th February 2010, 11:57 PM
تربت جام ، گنجينه اي از هنر معماري
گزارش از: محمد ابراهيمي فاروجي
روزنامه اطلآاعات
شهرستان تربت جام با مساحت تقريبي 8184 كيلومتر مربع در شرق استان خراسان قرار دارد. اين شهرستان از شمال به مشهد از شرق به رودخانه هريرود و ادامه آن به جنوب مرز افغانستان و شهرستان تايباد و از غرب به شهرستان تربت حيدريه و فريمان محدود مي شود.
فاصله تربت جام تا مرز افغانستان 66 كيلومتر است كه در مسير جاده آسفالته مشهد فريمان تايباد به فاصله 161 كيلومتري جنوب شرقي شهر مشهد قرار گرفته است.
مركز اين شهرستان تربت جام است و بر اساس آخرين تقسيمات كشوري داراي 3 بخش مركزي صالح آباد و نصر آباد 10 دهستان و 447 آبادي است.
چهره اقليمي شهرستان تربت جام در بخش شمالي ، كوهستاني است و رشته كوههاي معروف شاه نشين بر آن تكي زده اند در جنوب و غرب نيز كوههاي با خرز و بزد واقع است.
قله هاي شاه نشين با ارتفاع تقريبي 2080 متر و عرض 48 كيلومتر به صورت پديده اي طبيعي با وضع شمال غربي و جنوب شرقي بين تربت جام و بخش جنت آباد قرار گرفته است. ايت رشته كوه داراي جنگل هاي طبيعي پسته بوده و پر آب ترين كوهستان منطقه تربت جام به شمار مي آيد.
مجموعه هاي معماري مزار شيخ احمد جام
بناهاي اين مجموعه در جبهه شرقي شهر تربت جام قرار گرفته و حاوي اطلاعاتي ارزشمند در زمينه شناخت تحول نحوه معاماري و هنر دوره اسلامي در شرق خراسان است.
اين مجموعه مشتمل بر 10 فضاي معماري بر گرد يك صحن وسيع مركزي است معمترين و با شكوهترين فضاهاي معماري اين مكان در مجاور آرامگاه شيخ بنا شده كه گنبد خانه ، ايوان ، مسجد كرماني و گنبد سفيد از آن جمله است.
«گنبد خانه»
به استناد متون كهن تارخي و بررسي هاي انجام شده «گنبد خانه» پيش از ابنيه ديگر توسط اعقاب سلطان سنجر سلجوقي به سال 633 ه ق پايه ريزي شد و به همت «غياث الدين محمد بن محمد بن ابوبكر كرت» توسعه يافت و تزيينات آن نيز تواماً تكميل شد . فضاي داخلي گنبد خانه با نقاشي هاي رنگارنگ و زيبا روي گچ زينت يافته و تاريخ هاي 763 و 771 هـ ق بر انتهاي گتيبه ها حكايت از مرمت و بازسازي بنا دارد. نام نقاش و معمار بنا نيز در داخل قابي دايره شكل كه بر ديوار نصب شده آمده است.
شاختار معماري «گنبد خانه» يادآور طرح مقبره سلطان سنجر در مرو است. گنبد بنا نيز با تلفيقي موزون از سه كنج و چهار طاق نماي هشت ضلعي ايجاد شده كه سطح زيرين آن با تزيينات كاربندي پوشش يافته است.
«ايوان»
اين قسمت از مجموعه با ارتفاعي حدود 30 متر توسط «شمس الدين مطهر بن شهاب الدين اسماعيل بن قطب الدين محمد بن شمس الدين مطهر بن احمد جامي» در نيمه اول قرن هشتم هجري بنياد يافته كه وي قبل از پايان گرفتن بناي ايوان دارفاني را وداع گفت و ادامه كار توسط فرزندش «غياث الدين بن مطهر » دنبال شد و به اتمام رسيد. بلندي ايوان و كاشيكاري هاي متنوع به صورت شش گوش مزين به گل ، برگ و ستاره شانزده پر به رنگ هاي سياه ، لاجوردي و فيروزه اي بر زمينه سفيد شكوه و عظمت ويژه اي به ايوان و مجموعه بنا بخشيده است. سر در ايوان در سال 1022 هـ ق به امر شاه عباس اول صفوي كاشيكاري شد و در سال هاي اخير نيز فرسايس و نواقص كاشي هاي اين تزيينات به همت هنرمندان متبحر خراساني ترميم شده است.
فضاي معماري «ايوان» در مجاورت «گنبدخانه» با سقفي نيم گنبدي و تزيينات كاربندي با دو ورودي مستقل ، مسير ارتباطي به يناهاي طرفين خود «مسجد كرماني» و «گنبد سفيد» را پديد آورده است.
ظاهرا نام قديمي ايوان « طاق درب» بوده وشواهد معماري و مصالح نشانگر دو مرحله اي بودن ساخت آن است.
«مسجد كرماني»
اين بنا در سمت چپ ايوان قرار دارد و ظاهرا نام آن منسوب به سازنده بنا «خواجه زكي بن محمد بن مسعود كرماني»است. مسجد كرماني با ابعاد 17×70/10 متر مشتمل بر شاه نشين در وسط هر ضلع و سه چله خانه در زواياي شرقي و غربي است كه در شاه نشين واقع در ضلع غربي زيباترين عنصر معماري يعني محراب گچبري و نفيس آن ساخته شده است كه از شاهكارهاي قرن هشتم هجري به شمار مي آيد.
بر آزاره ديوارها نيز يك رشته كتيبه عالي نقش بسته و بر اسپرها قاب هاي مشبك گچبري تعبيه شده كه حكايت از مهارت و درايت سازندگان آن دارد. شاه نشين هاي واقع در در زواياي جنوبي و شمالي داراي پوشش نيم گنبدي بوده و وجود طاق و تويزه ايجاد گنبد بر روي آن ها را ممكن ساخته است.
«مسجد عتيق»
اين بنا با ابعاد 19×50/25 متر در ضلع جنوب غربي بناي «گنبد خانه» قرار دارد. فضاهاي معماري مسجد مشتمل بر شبستاني گنبددار شامل 5 رواق است. ظاهرا در گذشته گنبدي بر فراز بنا ساخته شده بود كه بعدها رو به ويراني نهاد. در امتداد هر دو رواق اتاق هاي دو اشكوپه اي قرار دارد كه پوشش سقف اين رواق ها با يك سري تويزه و طاق هاي خوانچه پوش به وجود آمده است.
آن چه از معماري بنابر جاي مانده حكايت از آن دارد كه تنها دو دهانه غربي گنبد مقابل محراب داراي تزييناتي شامل گچبريهاي مطبق اسليمي بر اتاق هاي رواق محراب رنگ هاي الوان بر روي اندود گچ ستون نماها با طرح مارپيچ و كاشي سفيد و آبي در اطراف محوطه محراب متمركز بوده است. بنابر شواهد موجود سبك بنا به معماري شده هشتم نزديكتر است در متون باني خير مسجد عتيق را « رضي الدين احمد متولي» عنوان كرده اند.
مدرسه امير جلال الدين فيروزشاه يا «گنبد سبز»
از ابنيه مشرف بر صحن مزار جام «گنبد فيروز شاهي يا گنبد سبز» است اين بنا در مشال غربي مجموعه واقع شده و از سمت جنوب شرقي به آن مجموعه متصل است بنا داراي نقشه اي چلپايي شكل «صليبي» و چهار ايواني است كه بر فراز آن گنبدي مرتفع و فيروزه اي رنگ قرار گرفته است.
همچنين گنبد خانه اي چهار اتاقي شكل به ابعاد 5/10 ×5/10 متر با چهار فضاي شاه نشين و دو اتاق نما در بخش هاي شرقي و غربي اين قسمت ها ايجاد شده كه در اتاق نماي غربي آن محرابي وجود داشته است و امروزه از آن همه تنها بخشي از حاشيه قوس آن بر جاي مانده است. از عناصر مهم معماري اين بنا پوشش سقف آن است كه با به كارگيري سه كنج ها و كاربندي به شيوه اي بسيار بديع و زيبا ساخته شده است. در كنار آن گنبد خانه اي به ابعاد 5/3×7 متر فرار گرفته مشتمل بر دو شاه نشين و محرابي با طرح نيمه هشت وجهي با پوشش مسقف كاربندي شده كه دو پوسته با ساقه اي بلند بر روي آن ايجاد شده است. بنا داراي تزيينات زيباي كاشيكاري و مدرسه اي است كه توسط جلال الدين فيرزوشاه در سال 844 هـ ق بنا دشه است. برخي گنبد فيروزشاهي يا گنبد سبز را بقعه اي مي دانند كه بر روي سردابه اي بر پا شده است.
مزار شيخ احمد جام
مزار اين صوفي بزرگ در مقابل ايوان رفيع و با شكوه مجموعه در زير سايه درختي كهنسال قرار دارد.
در حال حاضر به اطراف مزار شيخ محجري سفيد به طول 8 متر و ارتفاع 50 سانتي متر ايجاد شه كه به فاصله هر يك متر آن ستوني سنگي به رنگ سياه با كتيبه هايي به خط ثلث و نستعليق تعبيه شده است . قبر شيخ احمد نيز با طول 20/5 و عرض 2 متر به صورت سكو مشخص شده است. دو سنگ افراشته سفيد بر بالاي سر و پايين پاي مزار تعبيه شده كه بر روي آنها كتبيه هايي به خظ كوفي و با قلم زيباي نستعليق نگاشته شده است. همچنين سنگ ها مزين به گل و برگ و طرح هاي مارپيچي و مقرنس است.
«مسجد جامع نو»
اين مسجد در جانب غربي مزار واقع است كه با يك مقصوره چليپا شكل و شبستان هاي ستون دار طرفين صحن فضايي مذهبي را شكل مي دهد. رواق شرقي اين بنا با «مسجد عتيق» پيوند برخورده و ظاهرا تنها بخش قديمي مسجد گنبد مقصوره است كه بنيانگذار آن «جلال الدين فيروز شاه » به سال 846 هـ ق است.
در بخش خلفي ديوار «گنبد خانه» كتيبه اي با قلم شيواي ثلث به زنگ سفيد بر زمينه اي فيروزه اي بر جاي مانده كه حاوي نام معمار بنا و تاريخ ساخت آن با عبارت « عمل العبد الضعيف حاجي زين ابن محمود الجامع الشيرازي سنه 864 هـ ق است.
« آب انبار»
در مجاورت فضاي ورودي به مجموعه ابنيه مزار شيخ احمد جام آب انبار و متعلقات آن قرار دارد كه در عهد شاه عباش صفوي به سال 1010 هـ ق بر اساس كتيبه اي كه به قلم شيواي نستعليق بر جسته بر روي گچ نگاشته شده به همت «فيروز جنگ ابن حسين» از سرداران شاه عباس ساخته شده است. در طرفين ورودي آب انبار ايوانچه هايي به عنوان بارانداز و بيتوته مسافران و زايران شيخ جام و به فاصله كمي از آن نيز بنايي دو طبقه آجري احتمالاً به عنوان اقامتگاه و لنگر درويشان ساخته شده است.
« مسجد و مقبره خواجه عزيزالله»
در انتهاي خيابان كشتارگاه و به فاصله حدود 300 متري مجموعه معماري آرامگاه شيخ احمد جام يك مجموعه معماري زيباي ديگر از دوران صفويه بر جاي مانده كه مشتمل بر يك آرامگاه و يك مسجد است.
آرامگاه داراي نقشه مربع است و ورودي آن از انتهاي يك ايوان به درون باز مي شود اين بناي ساده و بي پيرايه عاري از تزيينات بوده و بر ديواره هاي آن چله خانه هايي تعبيه شده است.
« رباط جام»
رباط جام در سمت جنوبي خيابان كوثري شهر تربت جام قرار دارد كه به صورت يك بناي چهار ايواني ساخته شده است. در حال حاضر ورودي آن به سمت شمال باز مي شود اما به احتمال بسيار درگاه اصلي رباط در ضلع غربي آن بوده و بعدها ورودي جديد در آن تعبيه شده است.
فضاي ورودي رباط به يك هشتي منتهي مي شود و ايوان هاي شمالي و جنوبي آن در ادامه به فضاهايي وسيع مي رسد كه اين نقاط به كمك پايه هاي آجري به چشمه اتاق ها تبديل شده و كاربري آن نيز اصطبل بوده است. همچنين فضاي داخلي بنا شامل ايوان ها و اينوانچه هايي است كه هر يك به حجره اي منتهي مي شود نماي بيروني رباط علاوه بر ديوار اصلي بنا داراي سه برج است كه در زواياي شمال شرقي جنوب شرقي و برجي به شكل نيم استوانه اي بر روي ديوار شمالي و كناره غربي ورودي شمالي ايجاد شده است از بخش هاي مهم اين بنا فضاي شاه نشين آن است كه بر بخش فوقاني هشتني ورودي غربي با پوشش گنبد عرقچين با تزيينات كاربندي ساخته شده است با توجه به سبك معماري بنا مي توان آن را از جمله آثار معماري برجا مانده از دوران تيموريان دانست و به احتمال زياد از معدود ابنيه اي است كه به همت امير عليشير نوايي وزير سلطان حسين بايقرا بنياد شده است.
« آرامگاه شيخ ابوذر بوزجاني»
در ابتداي ورودي به محوطه شهر قديم بوزجان در ضلع شمال شرقي بقاياي بر جاي مانده از حوادث تاريخي و در ميان قبرستان قديمي بر فراز تپه اي كه ارتفاع بناي آجري مقبره شيخ ابوذر بوزجاني واقع است . در قرن چهارم هجري بوزجان از چنان جايگاهي برخوردار بود كه توانست شخصيت هاي علمي و فرهنگي بزرگي را در دامان خود پرورش دهد. يكي از آن فرزانگان « ابوالوفا محمد بن يحيي بن اسماعيل بن عباس بوزجاني» رياضي دان و ستاره شناس ايراني بود. وي در سال 329 هـ ق در شهر بوزجان پا به عرصه وجود گذاشت و بعد از طي دروه هاي علمي رهسپار بغداد شد و در رصد خانه آن شهر به مطالعه و تحقيق پرداخت. ابوالوفا بوزجاني بر « جبر خوارزمي » شرحي فاضلانه نوشت و براي نخستين بار با بهره گيري از پرگار تعدادي از مسايل را حل كرد. بوزجاني و تاليفات ارزشمند وي از چنان جايگاه و موقعيت و اهميتي در مجامع علمي جهان برخوردار است كه يكي از دهانه هاي آتشفشان كره ماه به اسم او نام گذاري شده است آرامگاه فعلي اين عالم بزرگ مشتمل بر ايوان ورودي و فضاي داخلي ساده اي است كه در دوره قاجار بنياد گرفته است.
مجموعه تارخي «لنگر»
در ضلع جنوبي روستاي لنگر به فاصله حدود 25 كيلومتري شمال غربي تربت جام ابنيه هاي با ارزشي قرار دارد كه آرامگاه قام انوار بنايي آجري بر فراز بركه لنگر (آب انبار) و تپه لنگر از آن جمله اند معين الدين قاسم انوار از عارفان و شاعران سده هشتم هجري بوده است. بناي مقبره وي در عين سادگي از عظمت و شكوه خاصي برخوردار است . فضاهاي معماري اين بنا شامل ايوان رفيع ، خانقاه و گنبد خانه است به استناد روايات تاريخي اين بنا در ابتدا خانقاه بوده و بعدها به عنوان آرامگاه مورد استفاده قرار گرفته است. اين بناي معتبر نمونه بارزي از معماري اواخر دوران تيموري است و از جمله ابنيه اي است كه به امر « امير عليشير نوايي » بر پا شده است. بركه لنگر نيز كه همزمانبا مقبره قاسم انوار در اين مكان ساخته شده است بنايي است آجري با پلان مستطيل شكل و گنبدي دورچين به صورت شلجمي كه فضاي داخلي آن داراي حوضچه اي مستطيل شكل است كه در گذشته سمت غربي آن داراي دو ايوان بوده و ضلع شرقي نيز تالارها و اتتاق هايي داشته است و محل مناسبي براي آسايش و اتراق مسافران بوده است از ديگر بخش هاي اينمجموعه آثار و بقاياي در هم ريخته ابنيه اي است كه به تيپه لنگر معروف است در حال حاضر آوراهايي به صورت ديوارهاي قطور كه احتمالا مربوط به حصار اصلي اين مكان بوده بر جاي مانده است.
بقاياي « شهر خرگرد»
مجموعه ابنيه در هم ريخته و پراكنده اين محوطه كه در فاصله 27 كيلومتري شمال غربي تربت جام و در جنوب «جام رود» واقع است. حكايت از رونق و آباداني آن در سده هاي گذشته دارد . اين مكان را به اعتبار بقاياي ارگ رفيعي كه در محل مشهود است « قلعه خرگرد» نيز مي نامند اين محوطه اسلامي داراي مقدار زيادي سفال و قطعات كاشي و آجر به صورت پراكنده بوده كه در مركز آن ارگ عظيمي وجود داشته است آنچه از معماري ارگ به جاي مانده حكايت از چند اشكويه بودن اين قسمت مي كند در حال حاضر از برج هاي نگهباني مدور اثري نيست اما بقاياي آن تا حدودي مشخص به چشم مي خورد اين شهر در اوايل قرن هفتم هجري توسط مغولان ويران شد و پس از مدتي دوباره سامان گرفت و بعدها در هجوم اشرف افغان در پايان دوره صفويه ويران شد و نشاني از آن باقي نماند.
سفال هاي پراكنده بر روي محوطه خردگرد قرون اوليه اسلامي تا پايان دوره صفويه را شامل مي شود.
« رباط سمنگان»
رباط سمنگان از جمله كاروانسراهاي سرپوشيده اي است كه بر كنار راه قديم سنگ بست به هرات قرار داشته و اكنون در ميانه روستاي سمنگان به فاصله 54 كيلومتري شمال شهر تربت جام واقع است . نقشه اين رباط به صورت مستطيل به طول 60/48 و به عرض 70/38 متر است. ورودي بنا از سمت شمال و از انتهاي ايوان بلندي است . در سمت جنوبي رباط فضاي بازي قرار دارد كه احتمالاً بارانداز بوده است. همچنين بر چهار گوشه رباط برج استوانه اي ايجاد شده كه در واقع پشتيبان ديوار نيز به شمار مي آيد پس از ورودي هشتي رباط به صورت فضايي هشت ضلعي ساخته شده كه داراي گنبدي بلند است فضاي داخلي بنا مجموعه اي از اتاق ها و چشمه اتاق هاست اين بنا اگر چه بسيار اساسي و محكم ساخته شده اما فاقد شاه نشين است فقط بر دو ايوان ورودي دو كتيبه معقلي نوشده شده كه نماي زيبايي به بنا داده است. بر روي جرز سمت راست كلمه « علي» و بر روي جرز سمت چپ كلمه«محمد» نگاشته شده است كه هر دو در مركز به يك چليپاي شكسته منتهي مي شوند با توجه به فرم اتاق ها به نظر مي رسد كه بنا متعلق به اواخر دوران تيموري يا اوايل دوران صفويه باشد.
« مقبره مير غياث الدين»
در مجاورت گورستان قديمي روستاي بزرد به فاصله 19 كيلومتري جنوب تربت جام بناي آجريي وجود دارد كه به مقبره مير غياث الدين معروف است.
اين بنا شمال ايوان نسبتا بلند ورودي دو ايوانچه در طرفين ايوان و يك گنبد نسبتا كوتاه است.
بر ديوار جنوب غربي گنبد خانه محراب كوچكي تعبيه شده با گچبري ساده و مزين به كاربندي كه بر دو سمت محراب دو قاب برجسته دايره با كتيبه نصب شده و فقط كلمه « الله » و برخي حروف الفبايي آن قابل تشخيص است.
بر ازاره ديوار باند عريضي به رنگ قرمز بنا را دور زده كه ظاهرا محل كتيبه است اما در حال حاضركتيبه در آن ديده نمي شود بنا سبك و سياق دوران تيموري را دارد.
در حال حاضر سنگ قبري بر روي بلندي مقبره جلوي ايوان وجود ندارد و تنها دو سنگ قبل در مجاورت بنا كه در داخل گورستان واقع شده حاوي نام و تاريخ فوت به اين شرح است.
« غياث الدين محمد ولد مرحوم سلطان محمود الف سبعين و سبعه (1077) » اين بنا از نظر نقشه با مزار مولانا ابوبكر تايبادي در تايباد قابل مقايسه است.
گزارش از: محمد ابراهيمي فاروجي
روزنامه اطلآاعات
شهرستان تربت جام با مساحت تقريبي 8184 كيلومتر مربع در شرق استان خراسان قرار دارد. اين شهرستان از شمال به مشهد از شرق به رودخانه هريرود و ادامه آن به جنوب مرز افغانستان و شهرستان تايباد و از غرب به شهرستان تربت حيدريه و فريمان محدود مي شود.
فاصله تربت جام تا مرز افغانستان 66 كيلومتر است كه در مسير جاده آسفالته مشهد فريمان تايباد به فاصله 161 كيلومتري جنوب شرقي شهر مشهد قرار گرفته است.
مركز اين شهرستان تربت جام است و بر اساس آخرين تقسيمات كشوري داراي 3 بخش مركزي صالح آباد و نصر آباد 10 دهستان و 447 آبادي است.
چهره اقليمي شهرستان تربت جام در بخش شمالي ، كوهستاني است و رشته كوههاي معروف شاه نشين بر آن تكي زده اند در جنوب و غرب نيز كوههاي با خرز و بزد واقع است.
قله هاي شاه نشين با ارتفاع تقريبي 2080 متر و عرض 48 كيلومتر به صورت پديده اي طبيعي با وضع شمال غربي و جنوب شرقي بين تربت جام و بخش جنت آباد قرار گرفته است. ايت رشته كوه داراي جنگل هاي طبيعي پسته بوده و پر آب ترين كوهستان منطقه تربت جام به شمار مي آيد.
مجموعه هاي معماري مزار شيخ احمد جام
بناهاي اين مجموعه در جبهه شرقي شهر تربت جام قرار گرفته و حاوي اطلاعاتي ارزشمند در زمينه شناخت تحول نحوه معاماري و هنر دوره اسلامي در شرق خراسان است.
اين مجموعه مشتمل بر 10 فضاي معماري بر گرد يك صحن وسيع مركزي است معمترين و با شكوهترين فضاهاي معماري اين مكان در مجاور آرامگاه شيخ بنا شده كه گنبد خانه ، ايوان ، مسجد كرماني و گنبد سفيد از آن جمله است.
«گنبد خانه»
به استناد متون كهن تارخي و بررسي هاي انجام شده «گنبد خانه» پيش از ابنيه ديگر توسط اعقاب سلطان سنجر سلجوقي به سال 633 ه ق پايه ريزي شد و به همت «غياث الدين محمد بن محمد بن ابوبكر كرت» توسعه يافت و تزيينات آن نيز تواماً تكميل شد . فضاي داخلي گنبد خانه با نقاشي هاي رنگارنگ و زيبا روي گچ زينت يافته و تاريخ هاي 763 و 771 هـ ق بر انتهاي گتيبه ها حكايت از مرمت و بازسازي بنا دارد. نام نقاش و معمار بنا نيز در داخل قابي دايره شكل كه بر ديوار نصب شده آمده است.
شاختار معماري «گنبد خانه» يادآور طرح مقبره سلطان سنجر در مرو است. گنبد بنا نيز با تلفيقي موزون از سه كنج و چهار طاق نماي هشت ضلعي ايجاد شده كه سطح زيرين آن با تزيينات كاربندي پوشش يافته است.
«ايوان»
اين قسمت از مجموعه با ارتفاعي حدود 30 متر توسط «شمس الدين مطهر بن شهاب الدين اسماعيل بن قطب الدين محمد بن شمس الدين مطهر بن احمد جامي» در نيمه اول قرن هشتم هجري بنياد يافته كه وي قبل از پايان گرفتن بناي ايوان دارفاني را وداع گفت و ادامه كار توسط فرزندش «غياث الدين بن مطهر » دنبال شد و به اتمام رسيد. بلندي ايوان و كاشيكاري هاي متنوع به صورت شش گوش مزين به گل ، برگ و ستاره شانزده پر به رنگ هاي سياه ، لاجوردي و فيروزه اي بر زمينه سفيد شكوه و عظمت ويژه اي به ايوان و مجموعه بنا بخشيده است. سر در ايوان در سال 1022 هـ ق به امر شاه عباس اول صفوي كاشيكاري شد و در سال هاي اخير نيز فرسايس و نواقص كاشي هاي اين تزيينات به همت هنرمندان متبحر خراساني ترميم شده است.
فضاي معماري «ايوان» در مجاورت «گنبدخانه» با سقفي نيم گنبدي و تزيينات كاربندي با دو ورودي مستقل ، مسير ارتباطي به يناهاي طرفين خود «مسجد كرماني» و «گنبد سفيد» را پديد آورده است.
ظاهرا نام قديمي ايوان « طاق درب» بوده وشواهد معماري و مصالح نشانگر دو مرحله اي بودن ساخت آن است.
«مسجد كرماني»
اين بنا در سمت چپ ايوان قرار دارد و ظاهرا نام آن منسوب به سازنده بنا «خواجه زكي بن محمد بن مسعود كرماني»است. مسجد كرماني با ابعاد 17×70/10 متر مشتمل بر شاه نشين در وسط هر ضلع و سه چله خانه در زواياي شرقي و غربي است كه در شاه نشين واقع در ضلع غربي زيباترين عنصر معماري يعني محراب گچبري و نفيس آن ساخته شده است كه از شاهكارهاي قرن هشتم هجري به شمار مي آيد.
بر آزاره ديوارها نيز يك رشته كتيبه عالي نقش بسته و بر اسپرها قاب هاي مشبك گچبري تعبيه شده كه حكايت از مهارت و درايت سازندگان آن دارد. شاه نشين هاي واقع در در زواياي جنوبي و شمالي داراي پوشش نيم گنبدي بوده و وجود طاق و تويزه ايجاد گنبد بر روي آن ها را ممكن ساخته است.
«مسجد عتيق»
اين بنا با ابعاد 19×50/25 متر در ضلع جنوب غربي بناي «گنبد خانه» قرار دارد. فضاهاي معماري مسجد مشتمل بر شبستاني گنبددار شامل 5 رواق است. ظاهرا در گذشته گنبدي بر فراز بنا ساخته شده بود كه بعدها رو به ويراني نهاد. در امتداد هر دو رواق اتاق هاي دو اشكوپه اي قرار دارد كه پوشش سقف اين رواق ها با يك سري تويزه و طاق هاي خوانچه پوش به وجود آمده است.
آن چه از معماري بنابر جاي مانده حكايت از آن دارد كه تنها دو دهانه غربي گنبد مقابل محراب داراي تزييناتي شامل گچبريهاي مطبق اسليمي بر اتاق هاي رواق محراب رنگ هاي الوان بر روي اندود گچ ستون نماها با طرح مارپيچ و كاشي سفيد و آبي در اطراف محوطه محراب متمركز بوده است. بنابر شواهد موجود سبك بنا به معماري شده هشتم نزديكتر است در متون باني خير مسجد عتيق را « رضي الدين احمد متولي» عنوان كرده اند.
مدرسه امير جلال الدين فيروزشاه يا «گنبد سبز»
از ابنيه مشرف بر صحن مزار جام «گنبد فيروز شاهي يا گنبد سبز» است اين بنا در مشال غربي مجموعه واقع شده و از سمت جنوب شرقي به آن مجموعه متصل است بنا داراي نقشه اي چلپايي شكل «صليبي» و چهار ايواني است كه بر فراز آن گنبدي مرتفع و فيروزه اي رنگ قرار گرفته است.
همچنين گنبد خانه اي چهار اتاقي شكل به ابعاد 5/10 ×5/10 متر با چهار فضاي شاه نشين و دو اتاق نما در بخش هاي شرقي و غربي اين قسمت ها ايجاد شده كه در اتاق نماي غربي آن محرابي وجود داشته است و امروزه از آن همه تنها بخشي از حاشيه قوس آن بر جاي مانده است. از عناصر مهم معماري اين بنا پوشش سقف آن است كه با به كارگيري سه كنج ها و كاربندي به شيوه اي بسيار بديع و زيبا ساخته شده است. در كنار آن گنبد خانه اي به ابعاد 5/3×7 متر فرار گرفته مشتمل بر دو شاه نشين و محرابي با طرح نيمه هشت وجهي با پوشش مسقف كاربندي شده كه دو پوسته با ساقه اي بلند بر روي آن ايجاد شده است. بنا داراي تزيينات زيباي كاشيكاري و مدرسه اي است كه توسط جلال الدين فيرزوشاه در سال 844 هـ ق بنا دشه است. برخي گنبد فيروزشاهي يا گنبد سبز را بقعه اي مي دانند كه بر روي سردابه اي بر پا شده است.
مزار شيخ احمد جام
مزار اين صوفي بزرگ در مقابل ايوان رفيع و با شكوه مجموعه در زير سايه درختي كهنسال قرار دارد.
در حال حاضر به اطراف مزار شيخ محجري سفيد به طول 8 متر و ارتفاع 50 سانتي متر ايجاد شه كه به فاصله هر يك متر آن ستوني سنگي به رنگ سياه با كتيبه هايي به خط ثلث و نستعليق تعبيه شده است . قبر شيخ احمد نيز با طول 20/5 و عرض 2 متر به صورت سكو مشخص شده است. دو سنگ افراشته سفيد بر بالاي سر و پايين پاي مزار تعبيه شده كه بر روي آنها كتبيه هايي به خظ كوفي و با قلم زيباي نستعليق نگاشته شده است. همچنين سنگ ها مزين به گل و برگ و طرح هاي مارپيچي و مقرنس است.
«مسجد جامع نو»
اين مسجد در جانب غربي مزار واقع است كه با يك مقصوره چليپا شكل و شبستان هاي ستون دار طرفين صحن فضايي مذهبي را شكل مي دهد. رواق شرقي اين بنا با «مسجد عتيق» پيوند برخورده و ظاهرا تنها بخش قديمي مسجد گنبد مقصوره است كه بنيانگذار آن «جلال الدين فيروز شاه » به سال 846 هـ ق است.
در بخش خلفي ديوار «گنبد خانه» كتيبه اي با قلم شيواي ثلث به زنگ سفيد بر زمينه اي فيروزه اي بر جاي مانده كه حاوي نام معمار بنا و تاريخ ساخت آن با عبارت « عمل العبد الضعيف حاجي زين ابن محمود الجامع الشيرازي سنه 864 هـ ق است.
« آب انبار»
در مجاورت فضاي ورودي به مجموعه ابنيه مزار شيخ احمد جام آب انبار و متعلقات آن قرار دارد كه در عهد شاه عباش صفوي به سال 1010 هـ ق بر اساس كتيبه اي كه به قلم شيواي نستعليق بر جسته بر روي گچ نگاشته شده به همت «فيروز جنگ ابن حسين» از سرداران شاه عباس ساخته شده است. در طرفين ورودي آب انبار ايوانچه هايي به عنوان بارانداز و بيتوته مسافران و زايران شيخ جام و به فاصله كمي از آن نيز بنايي دو طبقه آجري احتمالاً به عنوان اقامتگاه و لنگر درويشان ساخته شده است.
« مسجد و مقبره خواجه عزيزالله»
در انتهاي خيابان كشتارگاه و به فاصله حدود 300 متري مجموعه معماري آرامگاه شيخ احمد جام يك مجموعه معماري زيباي ديگر از دوران صفويه بر جاي مانده كه مشتمل بر يك آرامگاه و يك مسجد است.
آرامگاه داراي نقشه مربع است و ورودي آن از انتهاي يك ايوان به درون باز مي شود اين بناي ساده و بي پيرايه عاري از تزيينات بوده و بر ديواره هاي آن چله خانه هايي تعبيه شده است.
« رباط جام»
رباط جام در سمت جنوبي خيابان كوثري شهر تربت جام قرار دارد كه به صورت يك بناي چهار ايواني ساخته شده است. در حال حاضر ورودي آن به سمت شمال باز مي شود اما به احتمال بسيار درگاه اصلي رباط در ضلع غربي آن بوده و بعدها ورودي جديد در آن تعبيه شده است.
فضاي ورودي رباط به يك هشتي منتهي مي شود و ايوان هاي شمالي و جنوبي آن در ادامه به فضاهايي وسيع مي رسد كه اين نقاط به كمك پايه هاي آجري به چشمه اتاق ها تبديل شده و كاربري آن نيز اصطبل بوده است. همچنين فضاي داخلي بنا شامل ايوان ها و اينوانچه هايي است كه هر يك به حجره اي منتهي مي شود نماي بيروني رباط علاوه بر ديوار اصلي بنا داراي سه برج است كه در زواياي شمال شرقي جنوب شرقي و برجي به شكل نيم استوانه اي بر روي ديوار شمالي و كناره غربي ورودي شمالي ايجاد شده است از بخش هاي مهم اين بنا فضاي شاه نشين آن است كه بر بخش فوقاني هشتني ورودي غربي با پوشش گنبد عرقچين با تزيينات كاربندي ساخته شده است با توجه به سبك معماري بنا مي توان آن را از جمله آثار معماري برجا مانده از دوران تيموريان دانست و به احتمال زياد از معدود ابنيه اي است كه به همت امير عليشير نوايي وزير سلطان حسين بايقرا بنياد شده است.
« آرامگاه شيخ ابوذر بوزجاني»
در ابتداي ورودي به محوطه شهر قديم بوزجان در ضلع شمال شرقي بقاياي بر جاي مانده از حوادث تاريخي و در ميان قبرستان قديمي بر فراز تپه اي كه ارتفاع بناي آجري مقبره شيخ ابوذر بوزجاني واقع است . در قرن چهارم هجري بوزجان از چنان جايگاهي برخوردار بود كه توانست شخصيت هاي علمي و فرهنگي بزرگي را در دامان خود پرورش دهد. يكي از آن فرزانگان « ابوالوفا محمد بن يحيي بن اسماعيل بن عباس بوزجاني» رياضي دان و ستاره شناس ايراني بود. وي در سال 329 هـ ق در شهر بوزجان پا به عرصه وجود گذاشت و بعد از طي دروه هاي علمي رهسپار بغداد شد و در رصد خانه آن شهر به مطالعه و تحقيق پرداخت. ابوالوفا بوزجاني بر « جبر خوارزمي » شرحي فاضلانه نوشت و براي نخستين بار با بهره گيري از پرگار تعدادي از مسايل را حل كرد. بوزجاني و تاليفات ارزشمند وي از چنان جايگاه و موقعيت و اهميتي در مجامع علمي جهان برخوردار است كه يكي از دهانه هاي آتشفشان كره ماه به اسم او نام گذاري شده است آرامگاه فعلي اين عالم بزرگ مشتمل بر ايوان ورودي و فضاي داخلي ساده اي است كه در دوره قاجار بنياد گرفته است.
مجموعه تارخي «لنگر»
در ضلع جنوبي روستاي لنگر به فاصله حدود 25 كيلومتري شمال غربي تربت جام ابنيه هاي با ارزشي قرار دارد كه آرامگاه قام انوار بنايي آجري بر فراز بركه لنگر (آب انبار) و تپه لنگر از آن جمله اند معين الدين قاسم انوار از عارفان و شاعران سده هشتم هجري بوده است. بناي مقبره وي در عين سادگي از عظمت و شكوه خاصي برخوردار است . فضاهاي معماري اين بنا شامل ايوان رفيع ، خانقاه و گنبد خانه است به استناد روايات تاريخي اين بنا در ابتدا خانقاه بوده و بعدها به عنوان آرامگاه مورد استفاده قرار گرفته است. اين بناي معتبر نمونه بارزي از معماري اواخر دوران تيموري است و از جمله ابنيه اي است كه به امر « امير عليشير نوايي » بر پا شده است. بركه لنگر نيز كه همزمانبا مقبره قاسم انوار در اين مكان ساخته شده است بنايي است آجري با پلان مستطيل شكل و گنبدي دورچين به صورت شلجمي كه فضاي داخلي آن داراي حوضچه اي مستطيل شكل است كه در گذشته سمت غربي آن داراي دو ايوان بوده و ضلع شرقي نيز تالارها و اتتاق هايي داشته است و محل مناسبي براي آسايش و اتراق مسافران بوده است از ديگر بخش هاي اينمجموعه آثار و بقاياي در هم ريخته ابنيه اي است كه به تيپه لنگر معروف است در حال حاضر آوراهايي به صورت ديوارهاي قطور كه احتمالا مربوط به حصار اصلي اين مكان بوده بر جاي مانده است.
بقاياي « شهر خرگرد»
مجموعه ابنيه در هم ريخته و پراكنده اين محوطه كه در فاصله 27 كيلومتري شمال غربي تربت جام و در جنوب «جام رود» واقع است. حكايت از رونق و آباداني آن در سده هاي گذشته دارد . اين مكان را به اعتبار بقاياي ارگ رفيعي كه در محل مشهود است « قلعه خرگرد» نيز مي نامند اين محوطه اسلامي داراي مقدار زيادي سفال و قطعات كاشي و آجر به صورت پراكنده بوده كه در مركز آن ارگ عظيمي وجود داشته است آنچه از معماري ارگ به جاي مانده حكايت از چند اشكويه بودن اين قسمت مي كند در حال حاضر از برج هاي نگهباني مدور اثري نيست اما بقاياي آن تا حدودي مشخص به چشم مي خورد اين شهر در اوايل قرن هفتم هجري توسط مغولان ويران شد و پس از مدتي دوباره سامان گرفت و بعدها در هجوم اشرف افغان در پايان دوره صفويه ويران شد و نشاني از آن باقي نماند.
سفال هاي پراكنده بر روي محوطه خردگرد قرون اوليه اسلامي تا پايان دوره صفويه را شامل مي شود.
« رباط سمنگان»
رباط سمنگان از جمله كاروانسراهاي سرپوشيده اي است كه بر كنار راه قديم سنگ بست به هرات قرار داشته و اكنون در ميانه روستاي سمنگان به فاصله 54 كيلومتري شمال شهر تربت جام واقع است . نقشه اين رباط به صورت مستطيل به طول 60/48 و به عرض 70/38 متر است. ورودي بنا از سمت شمال و از انتهاي ايوان بلندي است . در سمت جنوبي رباط فضاي بازي قرار دارد كه احتمالاً بارانداز بوده است. همچنين بر چهار گوشه رباط برج استوانه اي ايجاد شده كه در واقع پشتيبان ديوار نيز به شمار مي آيد پس از ورودي هشتي رباط به صورت فضايي هشت ضلعي ساخته شده كه داراي گنبدي بلند است فضاي داخلي بنا مجموعه اي از اتاق ها و چشمه اتاق هاست اين بنا اگر چه بسيار اساسي و محكم ساخته شده اما فاقد شاه نشين است فقط بر دو ايوان ورودي دو كتيبه معقلي نوشده شده كه نماي زيبايي به بنا داده است. بر روي جرز سمت راست كلمه « علي» و بر روي جرز سمت چپ كلمه«محمد» نگاشته شده است كه هر دو در مركز به يك چليپاي شكسته منتهي مي شوند با توجه به فرم اتاق ها به نظر مي رسد كه بنا متعلق به اواخر دوران تيموري يا اوايل دوران صفويه باشد.
« مقبره مير غياث الدين»
در مجاورت گورستان قديمي روستاي بزرد به فاصله 19 كيلومتري جنوب تربت جام بناي آجريي وجود دارد كه به مقبره مير غياث الدين معروف است.
اين بنا شمال ايوان نسبتا بلند ورودي دو ايوانچه در طرفين ايوان و يك گنبد نسبتا كوتاه است.
بر ديوار جنوب غربي گنبد خانه محراب كوچكي تعبيه شده با گچبري ساده و مزين به كاربندي كه بر دو سمت محراب دو قاب برجسته دايره با كتيبه نصب شده و فقط كلمه « الله » و برخي حروف الفبايي آن قابل تشخيص است.
بر ازاره ديوار باند عريضي به رنگ قرمز بنا را دور زده كه ظاهرا محل كتيبه است اما در حال حاضركتيبه در آن ديده نمي شود بنا سبك و سياق دوران تيموري را دارد.
در حال حاضر سنگ قبري بر روي بلندي مقبره جلوي ايوان وجود ندارد و تنها دو سنگ قبل در مجاورت بنا كه در داخل گورستان واقع شده حاوي نام و تاريخ فوت به اين شرح است.
« غياث الدين محمد ولد مرحوم سلطان محمود الف سبعين و سبعه (1077) » اين بنا از نظر نقشه با مزار مولانا ابوبكر تايبادي در تايباد قابل مقايسه است.