Bl@ck*roz
30th December 2009, 08:28 AM
داستان زندگي استاد اقتصاددانان ايران
خبرگزاري فارس: دكتر سيد محمد مشكوة استاد اقتصاد دانشكده معارف اسلامي و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) متولد 1306 تهران استادي است كه شاگرداني همچون دكتر عظيمي،مرحوم محسن نوربخش،دكتر ابراهيم شيباني و دهها اقتصاددان برجسته ديگر تربيت كرده.داستان زندگي اين استاد برجسته كه آدينه پيش رو چهلمين روز درگذشت اوست خواندني است.
http://media.farsnews.com/Media/8810/Images/jpg/A0788/A0788371.jpg
دكتر سيد محمد مشكوة استاد دانشكده معارف اسلامي و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) متولد 1306 تهران و متوفاي 1388 تهران فرزند همنام خود آيت الله سيد محمد مشكوة متولد 1279 بيرجند و متوفاي 1359 كه آن مرحوم نيز استاد برجسته معقول و منقول دانشكده الهيات و حوزه علميه بوده است.
* مشكوة پدر
استاد سيد محمد مشكوة پدر ، از بزرگان آموزش فقه و فلسفه و تفسير قرآن در دانشگاه تهران بود و از اولين استادان دانشگاه تهران بشمار ميرود كه بعد از تاسيس دانشگاه تهران در سال 1313 از حوزه وارد دانشگاه شد و از بنيانگذاران آموزش دانشگاهي الهيات ، فقه و فلسفه( معقول و منقول) بوده كه شاگردان بسياري تربيت كرد كه هركدام از اعاظم روزگار شده‌اند.
آيت‌الله مشكوة خود اهل بيرجند و پدرش بازرگان و از خيران روزگار خود بود، از مرحوم دكتر سيد محمد مشكوة نقل است كه پدربزرگش «سيدعلي» در سفر به عتبات عاليات پس از تحمل سختي سفر آن روزگار، با خود عهد مي كند كه از بيرجند تا كربلا به فاصله سفر يك روز كاروان آن زمان، آب انبارهايي براي دسترسي مسافران احداث كند و اين كار را انجام مي‌دهد، همچنين بعد از سفر به حج ،تعداد قابل توجهي درخت گيلاس براي زائران ايراني بيت‌الله الحرام در مكه مكرمه مي‌كارد.
آيت‌الله سيد محمد مشكوة كتابخانه شخصي خود را كه شامل هزاران جلد كتاب بي‌نظير و خطي گران قيمت بود به كتابخانه مركزي دانشگاه تهران اهدا مي‌كند ، گفته مي‌شود فهرست اين كتابها خود كتاب مفصلي است.
آيت‌الله مشكوة پس از تدريس فلسفه در دانشگاه تهران، بنابر گفته فرزند و همنامش براي پاسخ گويي به ايراد كساني كه آموزش فلسفه را در رديف ارتداد و كار حرام مي‌دانستند، علاوه بر تدريس فقه به تدريس تفسير قرآن نيز مي‌پردازد.
وي كتاب «الالف الصغري ارسطو» را با همكاري فرزند و همنام خود از فرانسه به فاسي ترجمه، كتاب ارسطاطاليس حكيم را نوشته و بر دهها اثر علمي عربي و فارسي تحشيه ، تعليق و توضيح نگاشته است.
* 7 جلد فهرست كتاب هاي خطي
آيت‌الله مشكوة كتابهاي خطي بي‌نظيري را گردآوري كرده بود كه فقط فهرست آنها 7 جلد مي شد و همه آنها تقديم كتابخانه مركزي دانشگاه تهران و سرآغاري بر تشكيل اين كتابخانه شد.
مشكوة پدر علاوه بر تدريس الهيات ، در شعر نيز تبحر داشته و ديوان شعر او نزد فرزند و همنامش بود كه حاوي اشعار پرمحتوا در ستايش خداوند و مدح اهل بيت بوده است.
آيت‌الله مشكوة نام خانوادگي قرآني «مشكوة» را پس از رايج شدن ثبت احوال برگزيده و همواره با عنوان «سيد محمد الحسيني المشكوة» امضا مي‌كرده، چون به گفته او از سادات حسيني بوده است، همچنين بر مهر خاتم خود اين را نوشته بود«افوض امري الي‌الله و الله بصير بالعباد».
بنابر گفته مرحوم دكتر سيد محمد مشكوة استاد اقتصاد، پدرش كه براي تحصيلات حوزوي از بيرجند راهي تهران شده بود، با دختر استادش مرحوم آيت‌الله ملا علي مدرس حكمي در تهران ازدواج كرده بود. مادر مرحومش نيز حافظ قرآن بوده و پس از فوت در ايران بنا بر وصيتش در كربلا دفن شد و پدرش آيت‌الله مشكوة در حرم حضرت معصومه قم مدفون است.
وي گفت: پدرم پس از 37 سال تدريس در دانشگاه تهران در سال 1347 بازنشسته و سپس راهي لندن شد كه در آنجا هم لحظه‌اي از تلاش علمي و تاليف بازنماند.
*مشكوة پسر
دكتر سيد محمد مشكوة استاد اقتصاد به همراه مرحوم دكتر حسين پيرنيا و دكتر محمد حسين تمدن جهرمي از بنيانگذاران آموزش علم اقتصاد در ايران و پايه‌گذار دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران بود كه در طول حدود 55 سال استادي اين رشته در دانشكده حقوق و علوم سياسي و اقتصاد دانشگاه تهران، دانشكده معارف اسلامي و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) و آزاد اسلامي و خارج از كشور مانند كمبريج انگلستان، فرانسه، اسپانيا و مريلند آمريكا شاگردان فراواني در رشته اقتصاد تربيت كرد و تا آخرين روز عمر خود دست از تلاش و آموزش اقتصاد نكشيد، زيرا مانند همكار خود مرحوم دكتر نورعلي نوري نيستانك ديگر استاد اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) اگر روزي نتواند تدريس كند، زمان مرگش فرا رسيده است.
زندگي اين دو يار قديمي از زمان تحصيل در دانشگاه سوربن فرانسه تا برگشت به ايران و حضور تا آخرين روز زندگي خود در دانشگاه امام صادق(ع) بسيار شبيه هم بود، هر دو فراز و نشيب فراوان همچون دوران رونق و ركود اقتصاد را در زندگي واقعي خود ديده بودند، دنيا را گشته و آخر سر ايران را براي خود انتخاب كرده بودند و سالهاي عمر را در سختي، سادگي و تنهايي گذراندند و به شاگردان خود همچون فرزند معنوي عشق مي‌ورزيدند، روحشان شاد.
* 40 ساعت تدريس در هفته در عين رياست
بنابر گفته سيده مهين مشكوة خواهر دكتر مشكوة ،ايشان قبل از انقلاب دو بار رياست دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران را بر عهده داشت، با اين حال هفته‌اي 40 ساعت تدريس مي‌كرد و زماني كه رييس دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران بود، سربازان شاه معدوم مي‌خواستند به زور وارد دانشكده شده و دانشجويان را ضرب و شتم كنند كه آن مرحوم خود را سپر قرار داده و مانع از ورود نظاميان به محوطه دانشكده شد.
اين خواهر گفت: برادرم قبل از انقلاب در فروردين 1356 براي فرصت مطالعاتي به آمريكا رفته بود كه بعد از انقلاب از دانشگاه بركنار شد.
مهين مشكوة گفت از مرحوم دكتر سيد محمد مشكوة سه دختر مانده كه همه تحصيلات عاليه دارند.
وي گفت: گرچه تاكيد مي‌كنم برادرم دكتر مشكوة هرگز اهل بازيهاي سياسي نبود، ولي در آخر عمر كه بايد پس از عمري تدريس در دانشكده رفاه نسبي مي‌داشت به هيچ وجه برخوردار نبود و در حق او كوتاهي شد، حتي حقوق بازنشستگي‌اش قطع شده بود.
خواهر اين استاد گفت: كتابها و جزوات دست نويس برادرم در دانشكده معارف اسلامي و اقتصاد است كه به صلاحديد مسوولان چاپ مي‌شود.
* سنگ قبر پدر خواسته دختر دلسوخته
سيده مهين مشكوة فرزند آيت‌الله مشكوة با گلايه مي‌گويد، پدرم كه در زماني توليت آستان مقدس حضرت معصومه(ع) را بر عهده داشت، به صلاحديد شهيد دكتر بهشتي كه شاگرد پدرم بود و آيت‌الله مهدوي كني كه وزير وقت كشور بود، در حرم حضرت معصومه مدفون است، ولي اخيرا در طرح توسعه سنگ قبر ايشان برداشته شده و ما توان پيدا كردن قبر ايشان را نداريم.
وي گفت: دكتر مشكوة قبل از اعزام به فرانسه 3 ليسانس معقول و منقول، حقوق و علوم تربيتي از تهران گرفته و پيش از رسيدن سن قانوني سربازي به فرانسه براي ادامه تحصيل در دانشگاه سوربن اعزام شد.
مهين مشكوة از پدرش نيز گفت: آيت‌الله سيد محمد مشكوة علاوه بر اجازه اجتهاد از 4 مرجع تقليد زمان خود در دانشكده ادبيات هم دكتراي ادبيات گرفت و سالها استاد فقه در دانشكده حقوق و تفسير قرآن در دانشكده معقول و منقول(الهيات) بود.
وي گفت: مرحوم مادرم اشرف مدرس حكمي در سن جواني فوت كرد و در كربلا دفن شد. پدرم نيز بعد از بازنشستگي از استادي دانشگاه تهران در سال 1347 براي مداواي فرزند و ادامه تحصيل فرزندان ديگر راهي لندن شد و همه بچه‌ها ادامه تحصيل دادند و مرحوم پدر نيز به نوشتن و تحقيق مشغول بود و براي چاپ كتابها به تهران بر مي‌گشت.
مهين مشكوة افزود: پدرم آيت‌الله مشكوة در زمان استادي 25 سال با انتخابات هر 4 ساله عضو شوراي عالي دانشگاه تهران بود و پس از بازنشستگي هم عضو انجمن تاليف و ترجمه دانشگاه تهران بود.
وي از پدرش گفت: از شاگردان آيت‌الله مشكوة مي توان شهيد دكتر مفتح و شهيد دكتر بهشتي و محمد تقي دانش‌پژوه را نام برد و فهرست كتابهاي پدر توسط آقاي دانش‌پژوه و علي نقي منزوي گردآوري شده است. حتي يكي از كتابهاي پدرم كه زير چاپ بود با فرارسيدن اجل توسط فردي به نام شيرواني به نام خود چاپ شد.
*دو يار قديمي
مرحوم دكتر نورعلي نوري نيستانك يار هميشگي دكتر مشكوة، به گفته خود تمام 4000 سال تمدن بشري را به چشم ديده بود، چون از روستاي دور افتاده نيستانك در قلب كوير نايين بين يزد و اصفهان برخاسته و پس از تحصيل در دارالفنون و گذراندن ليسانس معقول و منقول در مدرسه سپهسالار(شهيد مطهري فعلي) زير نظر استاد مشكوة پدر و سيد كاظم عصار راهي فرانسه مهد تمدن دنيا شد و پس از تحصيل طب وارد رشته اقتصاد و بيمه شد و درجات عالي اين رشته‌ها را به دست آورد، سالها مسوول دانشجويان ايراني در اروپا و مدير فني بيمه مركزي ايران بود و سپس تا آخر عمر استاد اقتصاد ماند و عاقبت در محيط دانشگاه امام صادق(ع) بدرود حيات گفت و در بهشت زهراي تهران در قطعه نام‌آوران آرام گرفت.
دو استاد دكتر نورعلي نوري نيستانك(1304 تا 1379) و دكتر سيد محمد مشكوة (1306 تا 1388) دو استوانه تشكيل گروه اقتصاد در دانشكده معارف اسلامي و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) بودند كه شاگردان بسياري از جمله دكتر زاهدي وفا رييس كنوني آن دانشكده، اصغر ابوالحسني معاون بيمه و بانك وزير اقتصاد، حسين عيوضلو عضو هيات مديره بانك توسعه صادرات و دهها استاد و دانشجوي ديگر در اين رشته تربيت كردند.
بر خلاف دكتر نوري كه علاقه به نوشتن كتاب نداشت، چون معتقد بود تربيت شاگرد بهتر از نوشتن مطالب موجود در كتابهاي ديگر است، سيد محمد مشكوة بعد از بازگشت به ايران كتاب «پول» در حدود 450 صفحه را در كوههاي دارآباد نوشت كه به گفته آن مرحوم در زماني كه حتي عده‌اي در ايران تعريف پول را نمي‌دانستند كتاب ويژه‌اي توسط دانشگاه تهران به همت ايشان در زمينه پول نگاشته شد.
وي سپس كتاب «مباني علم اقتصاد» ، «كليات علم اقتصاد» ، «ارز»، «بانكداري» ، «تجارت بين‌الملل» و «مسائل پولي و مالي بين‌المللي» را به رشته تحرير درآورد كه هنوز به عنوان كتاب هاي پايه آموزش علم اقتصاد در ايران به شمار ميرود.
مرحوم دكتر مشكوة از معدود استاداني بود كه تمام مدارج علمي را طي كرده و استاد تمام رشته اقتصاد در ايران بود.
مرحوم دكتر مشكوة در طول حدود 50 سال استادي در ايران شاگردان بي‌شماري تربيت كرد كه مي‌توان به برخي از آنها از جمله مرحوم دكتر سيد حسين عظيمي آراني از بنيانگذاران علم توسعه نام برد كه به سفارش استاد و با دست‌خط و معرفي ايشان وارد دانشگاه آكسفورد شد و دكتراي اقتصاد دريافت كرد يا دكتر ابراهيم گرجي كه با تشويق و سفارش او از آمريكا دكترا گرفت و هم اكنون در دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران در مقطع دكتري تدريس مي‌كند.
استاد مشكوة تعريف مي‌كرد: مرحوم دكتر سيد حسين عظيمي از روستاهاي آران و بيدگل كاشان با زحمت قاليبافي درس خوانده و شاگرد اول دانشكده بود و حتي قاليچه دستباف خويش را به دانشكده اهدا كرده بود كه مورد تحسين استادان واقع شد.
همچنين استاداني مانند دكتر سيد جواد پورمقيم استاد دانشگاه الزهرا، دكتر اسدالله فرزين‌وش رئيس اسبق دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران، مرحوم محسن نوربخش رييس اسبق بانك مركزي، دكتر ابراهيم شيباني رييس اسبق بانك مركزي، دكتر حميد ديهيم دبير انجمن اقتصاددانان ايران، دكتر منصور خليلي عراقي رييس اسبق دانشگاه تهران و دانشكده اقتصاد، دكتر ابراهيم گرجي استاد دوره دكتري دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران، دكتر حميد ناظمان، دكتر مهدي تقوي، دكتر محمود قنادان استاد دانشكده تربيتي و روانشناسي ،دكتر مسعود درخشان استاد دانشكده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبايي ، دكتر محمد سعيد نوري نائيني استاد دانشگاه آزاد اسلامي، دكتر عليرضا رحيمي بروجردي رييس اسبق پژوهشكده پولي و بانكي، دكتر حسين عيوضلو، دكتر غدير مهدوي كليشمي، دكترمحمد مهدي زاهدي وفا مشاور وزير اقتصاد ، دكتر اصغر ابوالحسني معاون امور بانك و بيمه وزير اقتصاد و هزاران شاگرد ديگر كه هر كدام به نوبه خود در حال حاضر از استادان به نام اقتصاد به شمار مي روند.
دكتر مشكوة مي‌گفت: كتاب تاريخ عقايد اقتصادي شارل ژيد و شارل ريست فرانسوي را به كريم بختيار سنجابي معرفي و اورا به ترجمه اين كتاب تشويق كرد به گونه‌اي كه هنوز بهترين متن درسي دوره كارشناسي ارشد اقتصاد در ايران به شمار ميرود و خود آن مرحوم نيز تدريس مي‌كرد.
دكتر مشكوة مي‌گفت: هرگز تقاضاي تدريس يك درس خاص را نداشته و هميشه مانند سرباز آماده به خدمت براي تدريس هر درس اقتصادي مانند پول و بانك، كليات اقتصاد، تاريخ عقايد اقتصادي، اقتصاد خرد و كلان، ارز و اقتصاد ماليه آمادگي داشت.
بعد از برگشت به ايران به محض اطلاع دكتر محمد سعيد نوري نائيني از شاگردان قديمي وي كه در آن زمان رييس دانشكده اقتصاد دانشگاه آزاد بود، براي تدريس دعوت شد و در پي آن به دانشكده معارف اسلامي و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) كه تحت مديريت ديگر شاگردش دكتر مسعود درخشان بود دعوت شد و تا آخرين روز عمر خود درآن جا ماند.
اين استاد اقتصاد راهنمايي و مشاوره صدها دانشجوي كارشناسي ارشد و دكتري را به عهده داشت وچنان تيز بين بود كه دانشجو بعد از شش ماه تا يكسال تمركز بر موضوع پايان نامه سر جلسه دفاعيه با سوالهاي بسيار فني و پيچيده مواجه مي‌شد كه بر تسلط بر موضوع آن استاد تعجب مي‌كرد. نام او همچنان زينت بخش پايان نامه‌ها است.
*سوگنامه برادر
دكتر سيد محمد علي مشكوة برادر كوچكتر كه خود داراي تحصيلات دكتراي متالوژي از انگلستان و پژوهشگر اين رشته است، با ارسال نامه الكتروني نوشت: سوگ برادر براي همه دردناك است، به خصوص اينكه مردي عالم و دانشمند، افتاده و متواضع باشد كه نبودش حفره‌هاي بسياري در كشور و جامعه برجاي گذارد.
دكتر مشكوة بين اهالي محل "دركه " تهران پيرمردي آرام و بي‌آزار بود كه به كوهپيمايي و راهپيمايي علاقه داشت و با هم‌محلي‌ها در بحث و گفتگو پيرامون مسايل دنيا شركت مي‌كرد. از پير و جوان همه با او دوست بودند و او را دوست مي‌داشتند.
دكتر مشكوة با دانشجويان نيز رابطه‌اي نزديك داشت، به طوري كه آنها را به خانه خود دعوت مي‌كرد و با آنان به سفر تفريحي مي‌رفت.
وي همانند پدر، مرحوم آيت‌الله سيد محمد مشكوة، يك زندگي بسيار ساده داشت و حتي براي مواقع اضطراري نيز حاضر به حمل تلفن همراه نبود.
اين برادر كوچكتر گفت: او تنها زندگي مي‌كرد و هميشه داستانهاي تلخ و شيرين زندگي خود را بي‌پرده تعريف مي‌كرد و من از شنيدن آنها لذت مي‌بردم، زيرا همانند درس‌هاي زندگي بود. در تدريس خود نيز درس را مانند يك داستان شيرين بيان مي‌كرد.
پژوهشگر متالوژي در ادامه متن خود آورده است: دكتر مشكوة آزاد انديش و مستقل بود و هميشه سعي مي‌كرد باري بر دوش كسي تحميل نكند. حتي وقتي به منزل ما مي‌آمد و با اصرار حاضر مي‌شد يك شب را سر كند، همزمان با رفتن بچه‌ها به مدرسه، به منزل خود باز مي‌گشت. ليكن بارها ما را به خانه خود دعوت مي‌كرد.
وي در ادامه گفت: از به ياد مانده‌ترين شبها براي من چند ماه پيش بود كه همه خانواده را به رستوراني در دركه دعوت كرد و همه ما بيش از غذاي لذيذ، از خوش صحبتي و خوشرويي ديدگاه آن گل مجلس نسبت به زندگي لذت برديم.
او سيگار نمي‌كشيد و چاي كم مي‌خورد، حتي در يكي از صحبتهاي اخير ما، صحبت از راهكاريي براي كاهش خواب خويش مي‌كرد، تا بتواند بيشتر كار كند. به اينترنت و ايميل نيز خيلي علاقه داشت و مي‌خواست آخرين مقالات و پيشرفتهاي علمي را از اين طريق كسب كند.
در سالهاي اخير كه چند بار سكته قلبي كرده بود، سفر نهايي براي او كاملاً پذيرفته شده‌بود و هيچ باكي از آن نداشت و نمي‌خواست كسي براي او به زحمت افتد. البته پدر ما هم هميشه همين‌طور بودند. ايشان(پدر) هم در صحن حرم حضرت معصومه (ع) در قم دفن شدند. فوت اين برادر عزيز 10 هزار و 635 روز پس از فوت پدر(در سال 1359) بود و تا آخرين روز زندگي به تدريس در دانشگاه امام صادق(ع) مشغول بود.برادر! ما هميشه به تو افتخار مي‌كنيم.
خبر ز حالت ما آن برادران دارند كه جان به يكديگر از مهر در ميان دارند
برادرا ز فراق تو در جهان چه كنم به دل چه سازم و با جان ناتوان چه كنم
قدم ز بار فراق تو شد كمان او جدل به چرخ مقوس نمي‌توان چه كنم
توان تحمل بار فراق كرد به صبر ولي فراق تو باريست بس گران چه كنم
تب فراق توأم سوخت استخوان و هنوز برون نمي‌رود از مغز استخوان چه كنم
به جانم و اجل از من نمي‌ستاند جان درين معامله درمانده‌ام به جان چه كنم
محتشم كاشاني
سيدمحمدعلي مشكوة در پايان مي گويد:از آنجا كه در صدد زنده نگه‌داشتن ياد پدر و پسر همنام سيدمحمد مشكوة هستم، از همه تقاضا دارم در صورت داشتن هر مطلب، عكس، نوشته، جزوه، شعر و غيره، يك كپي از آن را براي اينجانب ارسال نمايند تا از طريق اينترنت در اختيار همگان قرار گيرد. Ali@Meshkot.com
خبرگزاري فارس: دكتر سيد محمد مشكوة استاد اقتصاد دانشكده معارف اسلامي و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) متولد 1306 تهران استادي است كه شاگرداني همچون دكتر عظيمي،مرحوم محسن نوربخش،دكتر ابراهيم شيباني و دهها اقتصاددان برجسته ديگر تربيت كرده.داستان زندگي اين استاد برجسته كه آدينه پيش رو چهلمين روز درگذشت اوست خواندني است.
http://media.farsnews.com/Media/8810/Images/jpg/A0788/A0788371.jpg
دكتر سيد محمد مشكوة استاد دانشكده معارف اسلامي و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) متولد 1306 تهران و متوفاي 1388 تهران فرزند همنام خود آيت الله سيد محمد مشكوة متولد 1279 بيرجند و متوفاي 1359 كه آن مرحوم نيز استاد برجسته معقول و منقول دانشكده الهيات و حوزه علميه بوده است.
* مشكوة پدر
استاد سيد محمد مشكوة پدر ، از بزرگان آموزش فقه و فلسفه و تفسير قرآن در دانشگاه تهران بود و از اولين استادان دانشگاه تهران بشمار ميرود كه بعد از تاسيس دانشگاه تهران در سال 1313 از حوزه وارد دانشگاه شد و از بنيانگذاران آموزش دانشگاهي الهيات ، فقه و فلسفه( معقول و منقول) بوده كه شاگردان بسياري تربيت كرد كه هركدام از اعاظم روزگار شده‌اند.
آيت‌الله مشكوة خود اهل بيرجند و پدرش بازرگان و از خيران روزگار خود بود، از مرحوم دكتر سيد محمد مشكوة نقل است كه پدربزرگش «سيدعلي» در سفر به عتبات عاليات پس از تحمل سختي سفر آن روزگار، با خود عهد مي كند كه از بيرجند تا كربلا به فاصله سفر يك روز كاروان آن زمان، آب انبارهايي براي دسترسي مسافران احداث كند و اين كار را انجام مي‌دهد، همچنين بعد از سفر به حج ،تعداد قابل توجهي درخت گيلاس براي زائران ايراني بيت‌الله الحرام در مكه مكرمه مي‌كارد.
آيت‌الله سيد محمد مشكوة كتابخانه شخصي خود را كه شامل هزاران جلد كتاب بي‌نظير و خطي گران قيمت بود به كتابخانه مركزي دانشگاه تهران اهدا مي‌كند ، گفته مي‌شود فهرست اين كتابها خود كتاب مفصلي است.
آيت‌الله مشكوة پس از تدريس فلسفه در دانشگاه تهران، بنابر گفته فرزند و همنامش براي پاسخ گويي به ايراد كساني كه آموزش فلسفه را در رديف ارتداد و كار حرام مي‌دانستند، علاوه بر تدريس فقه به تدريس تفسير قرآن نيز مي‌پردازد.
وي كتاب «الالف الصغري ارسطو» را با همكاري فرزند و همنام خود از فرانسه به فاسي ترجمه، كتاب ارسطاطاليس حكيم را نوشته و بر دهها اثر علمي عربي و فارسي تحشيه ، تعليق و توضيح نگاشته است.
* 7 جلد فهرست كتاب هاي خطي
آيت‌الله مشكوة كتابهاي خطي بي‌نظيري را گردآوري كرده بود كه فقط فهرست آنها 7 جلد مي شد و همه آنها تقديم كتابخانه مركزي دانشگاه تهران و سرآغاري بر تشكيل اين كتابخانه شد.
مشكوة پدر علاوه بر تدريس الهيات ، در شعر نيز تبحر داشته و ديوان شعر او نزد فرزند و همنامش بود كه حاوي اشعار پرمحتوا در ستايش خداوند و مدح اهل بيت بوده است.
آيت‌الله مشكوة نام خانوادگي قرآني «مشكوة» را پس از رايج شدن ثبت احوال برگزيده و همواره با عنوان «سيد محمد الحسيني المشكوة» امضا مي‌كرده، چون به گفته او از سادات حسيني بوده است، همچنين بر مهر خاتم خود اين را نوشته بود«افوض امري الي‌الله و الله بصير بالعباد».
بنابر گفته مرحوم دكتر سيد محمد مشكوة استاد اقتصاد، پدرش كه براي تحصيلات حوزوي از بيرجند راهي تهران شده بود، با دختر استادش مرحوم آيت‌الله ملا علي مدرس حكمي در تهران ازدواج كرده بود. مادر مرحومش نيز حافظ قرآن بوده و پس از فوت در ايران بنا بر وصيتش در كربلا دفن شد و پدرش آيت‌الله مشكوة در حرم حضرت معصومه قم مدفون است.
وي گفت: پدرم پس از 37 سال تدريس در دانشگاه تهران در سال 1347 بازنشسته و سپس راهي لندن شد كه در آنجا هم لحظه‌اي از تلاش علمي و تاليف بازنماند.
*مشكوة پسر
دكتر سيد محمد مشكوة استاد اقتصاد به همراه مرحوم دكتر حسين پيرنيا و دكتر محمد حسين تمدن جهرمي از بنيانگذاران آموزش علم اقتصاد در ايران و پايه‌گذار دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران بود كه در طول حدود 55 سال استادي اين رشته در دانشكده حقوق و علوم سياسي و اقتصاد دانشگاه تهران، دانشكده معارف اسلامي و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) و آزاد اسلامي و خارج از كشور مانند كمبريج انگلستان، فرانسه، اسپانيا و مريلند آمريكا شاگردان فراواني در رشته اقتصاد تربيت كرد و تا آخرين روز عمر خود دست از تلاش و آموزش اقتصاد نكشيد، زيرا مانند همكار خود مرحوم دكتر نورعلي نوري نيستانك ديگر استاد اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) اگر روزي نتواند تدريس كند، زمان مرگش فرا رسيده است.
زندگي اين دو يار قديمي از زمان تحصيل در دانشگاه سوربن فرانسه تا برگشت به ايران و حضور تا آخرين روز زندگي خود در دانشگاه امام صادق(ع) بسيار شبيه هم بود، هر دو فراز و نشيب فراوان همچون دوران رونق و ركود اقتصاد را در زندگي واقعي خود ديده بودند، دنيا را گشته و آخر سر ايران را براي خود انتخاب كرده بودند و سالهاي عمر را در سختي، سادگي و تنهايي گذراندند و به شاگردان خود همچون فرزند معنوي عشق مي‌ورزيدند، روحشان شاد.
* 40 ساعت تدريس در هفته در عين رياست
بنابر گفته سيده مهين مشكوة خواهر دكتر مشكوة ،ايشان قبل از انقلاب دو بار رياست دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران را بر عهده داشت، با اين حال هفته‌اي 40 ساعت تدريس مي‌كرد و زماني كه رييس دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران بود، سربازان شاه معدوم مي‌خواستند به زور وارد دانشكده شده و دانشجويان را ضرب و شتم كنند كه آن مرحوم خود را سپر قرار داده و مانع از ورود نظاميان به محوطه دانشكده شد.
اين خواهر گفت: برادرم قبل از انقلاب در فروردين 1356 براي فرصت مطالعاتي به آمريكا رفته بود كه بعد از انقلاب از دانشگاه بركنار شد.
مهين مشكوة گفت از مرحوم دكتر سيد محمد مشكوة سه دختر مانده كه همه تحصيلات عاليه دارند.
وي گفت: گرچه تاكيد مي‌كنم برادرم دكتر مشكوة هرگز اهل بازيهاي سياسي نبود، ولي در آخر عمر كه بايد پس از عمري تدريس در دانشكده رفاه نسبي مي‌داشت به هيچ وجه برخوردار نبود و در حق او كوتاهي شد، حتي حقوق بازنشستگي‌اش قطع شده بود.
خواهر اين استاد گفت: كتابها و جزوات دست نويس برادرم در دانشكده معارف اسلامي و اقتصاد است كه به صلاحديد مسوولان چاپ مي‌شود.
* سنگ قبر پدر خواسته دختر دلسوخته
سيده مهين مشكوة فرزند آيت‌الله مشكوة با گلايه مي‌گويد، پدرم كه در زماني توليت آستان مقدس حضرت معصومه(ع) را بر عهده داشت، به صلاحديد شهيد دكتر بهشتي كه شاگرد پدرم بود و آيت‌الله مهدوي كني كه وزير وقت كشور بود، در حرم حضرت معصومه مدفون است، ولي اخيرا در طرح توسعه سنگ قبر ايشان برداشته شده و ما توان پيدا كردن قبر ايشان را نداريم.
وي گفت: دكتر مشكوة قبل از اعزام به فرانسه 3 ليسانس معقول و منقول، حقوق و علوم تربيتي از تهران گرفته و پيش از رسيدن سن قانوني سربازي به فرانسه براي ادامه تحصيل در دانشگاه سوربن اعزام شد.
مهين مشكوة از پدرش نيز گفت: آيت‌الله سيد محمد مشكوة علاوه بر اجازه اجتهاد از 4 مرجع تقليد زمان خود در دانشكده ادبيات هم دكتراي ادبيات گرفت و سالها استاد فقه در دانشكده حقوق و تفسير قرآن در دانشكده معقول و منقول(الهيات) بود.
وي گفت: مرحوم مادرم اشرف مدرس حكمي در سن جواني فوت كرد و در كربلا دفن شد. پدرم نيز بعد از بازنشستگي از استادي دانشگاه تهران در سال 1347 براي مداواي فرزند و ادامه تحصيل فرزندان ديگر راهي لندن شد و همه بچه‌ها ادامه تحصيل دادند و مرحوم پدر نيز به نوشتن و تحقيق مشغول بود و براي چاپ كتابها به تهران بر مي‌گشت.
مهين مشكوة افزود: پدرم آيت‌الله مشكوة در زمان استادي 25 سال با انتخابات هر 4 ساله عضو شوراي عالي دانشگاه تهران بود و پس از بازنشستگي هم عضو انجمن تاليف و ترجمه دانشگاه تهران بود.
وي از پدرش گفت: از شاگردان آيت‌الله مشكوة مي توان شهيد دكتر مفتح و شهيد دكتر بهشتي و محمد تقي دانش‌پژوه را نام برد و فهرست كتابهاي پدر توسط آقاي دانش‌پژوه و علي نقي منزوي گردآوري شده است. حتي يكي از كتابهاي پدرم كه زير چاپ بود با فرارسيدن اجل توسط فردي به نام شيرواني به نام خود چاپ شد.
*دو يار قديمي
مرحوم دكتر نورعلي نوري نيستانك يار هميشگي دكتر مشكوة، به گفته خود تمام 4000 سال تمدن بشري را به چشم ديده بود، چون از روستاي دور افتاده نيستانك در قلب كوير نايين بين يزد و اصفهان برخاسته و پس از تحصيل در دارالفنون و گذراندن ليسانس معقول و منقول در مدرسه سپهسالار(شهيد مطهري فعلي) زير نظر استاد مشكوة پدر و سيد كاظم عصار راهي فرانسه مهد تمدن دنيا شد و پس از تحصيل طب وارد رشته اقتصاد و بيمه شد و درجات عالي اين رشته‌ها را به دست آورد، سالها مسوول دانشجويان ايراني در اروپا و مدير فني بيمه مركزي ايران بود و سپس تا آخر عمر استاد اقتصاد ماند و عاقبت در محيط دانشگاه امام صادق(ع) بدرود حيات گفت و در بهشت زهراي تهران در قطعه نام‌آوران آرام گرفت.
دو استاد دكتر نورعلي نوري نيستانك(1304 تا 1379) و دكتر سيد محمد مشكوة (1306 تا 1388) دو استوانه تشكيل گروه اقتصاد در دانشكده معارف اسلامي و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) بودند كه شاگردان بسياري از جمله دكتر زاهدي وفا رييس كنوني آن دانشكده، اصغر ابوالحسني معاون بيمه و بانك وزير اقتصاد، حسين عيوضلو عضو هيات مديره بانك توسعه صادرات و دهها استاد و دانشجوي ديگر در اين رشته تربيت كردند.
بر خلاف دكتر نوري كه علاقه به نوشتن كتاب نداشت، چون معتقد بود تربيت شاگرد بهتر از نوشتن مطالب موجود در كتابهاي ديگر است، سيد محمد مشكوة بعد از بازگشت به ايران كتاب «پول» در حدود 450 صفحه را در كوههاي دارآباد نوشت كه به گفته آن مرحوم در زماني كه حتي عده‌اي در ايران تعريف پول را نمي‌دانستند كتاب ويژه‌اي توسط دانشگاه تهران به همت ايشان در زمينه پول نگاشته شد.
وي سپس كتاب «مباني علم اقتصاد» ، «كليات علم اقتصاد» ، «ارز»، «بانكداري» ، «تجارت بين‌الملل» و «مسائل پولي و مالي بين‌المللي» را به رشته تحرير درآورد كه هنوز به عنوان كتاب هاي پايه آموزش علم اقتصاد در ايران به شمار ميرود.
مرحوم دكتر مشكوة از معدود استاداني بود كه تمام مدارج علمي را طي كرده و استاد تمام رشته اقتصاد در ايران بود.
مرحوم دكتر مشكوة در طول حدود 50 سال استادي در ايران شاگردان بي‌شماري تربيت كرد كه مي‌توان به برخي از آنها از جمله مرحوم دكتر سيد حسين عظيمي آراني از بنيانگذاران علم توسعه نام برد كه به سفارش استاد و با دست‌خط و معرفي ايشان وارد دانشگاه آكسفورد شد و دكتراي اقتصاد دريافت كرد يا دكتر ابراهيم گرجي كه با تشويق و سفارش او از آمريكا دكترا گرفت و هم اكنون در دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران در مقطع دكتري تدريس مي‌كند.
استاد مشكوة تعريف مي‌كرد: مرحوم دكتر سيد حسين عظيمي از روستاهاي آران و بيدگل كاشان با زحمت قاليبافي درس خوانده و شاگرد اول دانشكده بود و حتي قاليچه دستباف خويش را به دانشكده اهدا كرده بود كه مورد تحسين استادان واقع شد.
همچنين استاداني مانند دكتر سيد جواد پورمقيم استاد دانشگاه الزهرا، دكتر اسدالله فرزين‌وش رئيس اسبق دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران، مرحوم محسن نوربخش رييس اسبق بانك مركزي، دكتر ابراهيم شيباني رييس اسبق بانك مركزي، دكتر حميد ديهيم دبير انجمن اقتصاددانان ايران، دكتر منصور خليلي عراقي رييس اسبق دانشگاه تهران و دانشكده اقتصاد، دكتر ابراهيم گرجي استاد دوره دكتري دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران، دكتر حميد ناظمان، دكتر مهدي تقوي، دكتر محمود قنادان استاد دانشكده تربيتي و روانشناسي ،دكتر مسعود درخشان استاد دانشكده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبايي ، دكتر محمد سعيد نوري نائيني استاد دانشگاه آزاد اسلامي، دكتر عليرضا رحيمي بروجردي رييس اسبق پژوهشكده پولي و بانكي، دكتر حسين عيوضلو، دكتر غدير مهدوي كليشمي، دكترمحمد مهدي زاهدي وفا مشاور وزير اقتصاد ، دكتر اصغر ابوالحسني معاون امور بانك و بيمه وزير اقتصاد و هزاران شاگرد ديگر كه هر كدام به نوبه خود در حال حاضر از استادان به نام اقتصاد به شمار مي روند.
دكتر مشكوة مي‌گفت: كتاب تاريخ عقايد اقتصادي شارل ژيد و شارل ريست فرانسوي را به كريم بختيار سنجابي معرفي و اورا به ترجمه اين كتاب تشويق كرد به گونه‌اي كه هنوز بهترين متن درسي دوره كارشناسي ارشد اقتصاد در ايران به شمار ميرود و خود آن مرحوم نيز تدريس مي‌كرد.
دكتر مشكوة مي‌گفت: هرگز تقاضاي تدريس يك درس خاص را نداشته و هميشه مانند سرباز آماده به خدمت براي تدريس هر درس اقتصادي مانند پول و بانك، كليات اقتصاد، تاريخ عقايد اقتصادي، اقتصاد خرد و كلان، ارز و اقتصاد ماليه آمادگي داشت.
بعد از برگشت به ايران به محض اطلاع دكتر محمد سعيد نوري نائيني از شاگردان قديمي وي كه در آن زمان رييس دانشكده اقتصاد دانشگاه آزاد بود، براي تدريس دعوت شد و در پي آن به دانشكده معارف اسلامي و اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) كه تحت مديريت ديگر شاگردش دكتر مسعود درخشان بود دعوت شد و تا آخرين روز عمر خود درآن جا ماند.
اين استاد اقتصاد راهنمايي و مشاوره صدها دانشجوي كارشناسي ارشد و دكتري را به عهده داشت وچنان تيز بين بود كه دانشجو بعد از شش ماه تا يكسال تمركز بر موضوع پايان نامه سر جلسه دفاعيه با سوالهاي بسيار فني و پيچيده مواجه مي‌شد كه بر تسلط بر موضوع آن استاد تعجب مي‌كرد. نام او همچنان زينت بخش پايان نامه‌ها است.
*سوگنامه برادر
دكتر سيد محمد علي مشكوة برادر كوچكتر كه خود داراي تحصيلات دكتراي متالوژي از انگلستان و پژوهشگر اين رشته است، با ارسال نامه الكتروني نوشت: سوگ برادر براي همه دردناك است، به خصوص اينكه مردي عالم و دانشمند، افتاده و متواضع باشد كه نبودش حفره‌هاي بسياري در كشور و جامعه برجاي گذارد.
دكتر مشكوة بين اهالي محل "دركه " تهران پيرمردي آرام و بي‌آزار بود كه به كوهپيمايي و راهپيمايي علاقه داشت و با هم‌محلي‌ها در بحث و گفتگو پيرامون مسايل دنيا شركت مي‌كرد. از پير و جوان همه با او دوست بودند و او را دوست مي‌داشتند.
دكتر مشكوة با دانشجويان نيز رابطه‌اي نزديك داشت، به طوري كه آنها را به خانه خود دعوت مي‌كرد و با آنان به سفر تفريحي مي‌رفت.
وي همانند پدر، مرحوم آيت‌الله سيد محمد مشكوة، يك زندگي بسيار ساده داشت و حتي براي مواقع اضطراري نيز حاضر به حمل تلفن همراه نبود.
اين برادر كوچكتر گفت: او تنها زندگي مي‌كرد و هميشه داستانهاي تلخ و شيرين زندگي خود را بي‌پرده تعريف مي‌كرد و من از شنيدن آنها لذت مي‌بردم، زيرا همانند درس‌هاي زندگي بود. در تدريس خود نيز درس را مانند يك داستان شيرين بيان مي‌كرد.
پژوهشگر متالوژي در ادامه متن خود آورده است: دكتر مشكوة آزاد انديش و مستقل بود و هميشه سعي مي‌كرد باري بر دوش كسي تحميل نكند. حتي وقتي به منزل ما مي‌آمد و با اصرار حاضر مي‌شد يك شب را سر كند، همزمان با رفتن بچه‌ها به مدرسه، به منزل خود باز مي‌گشت. ليكن بارها ما را به خانه خود دعوت مي‌كرد.
وي در ادامه گفت: از به ياد مانده‌ترين شبها براي من چند ماه پيش بود كه همه خانواده را به رستوراني در دركه دعوت كرد و همه ما بيش از غذاي لذيذ، از خوش صحبتي و خوشرويي ديدگاه آن گل مجلس نسبت به زندگي لذت برديم.
او سيگار نمي‌كشيد و چاي كم مي‌خورد، حتي در يكي از صحبتهاي اخير ما، صحبت از راهكاريي براي كاهش خواب خويش مي‌كرد، تا بتواند بيشتر كار كند. به اينترنت و ايميل نيز خيلي علاقه داشت و مي‌خواست آخرين مقالات و پيشرفتهاي علمي را از اين طريق كسب كند.
در سالهاي اخير كه چند بار سكته قلبي كرده بود، سفر نهايي براي او كاملاً پذيرفته شده‌بود و هيچ باكي از آن نداشت و نمي‌خواست كسي براي او به زحمت افتد. البته پدر ما هم هميشه همين‌طور بودند. ايشان(پدر) هم در صحن حرم حضرت معصومه (ع) در قم دفن شدند. فوت اين برادر عزيز 10 هزار و 635 روز پس از فوت پدر(در سال 1359) بود و تا آخرين روز زندگي به تدريس در دانشگاه امام صادق(ع) مشغول بود.برادر! ما هميشه به تو افتخار مي‌كنيم.
خبر ز حالت ما آن برادران دارند كه جان به يكديگر از مهر در ميان دارند
برادرا ز فراق تو در جهان چه كنم به دل چه سازم و با جان ناتوان چه كنم
قدم ز بار فراق تو شد كمان او جدل به چرخ مقوس نمي‌توان چه كنم
توان تحمل بار فراق كرد به صبر ولي فراق تو باريست بس گران چه كنم
تب فراق توأم سوخت استخوان و هنوز برون نمي‌رود از مغز استخوان چه كنم
به جانم و اجل از من نمي‌ستاند جان درين معامله درمانده‌ام به جان چه كنم
محتشم كاشاني
سيدمحمدعلي مشكوة در پايان مي گويد:از آنجا كه در صدد زنده نگه‌داشتن ياد پدر و پسر همنام سيدمحمد مشكوة هستم، از همه تقاضا دارم در صورت داشتن هر مطلب، عكس، نوشته، جزوه، شعر و غيره، يك كپي از آن را براي اينجانب ارسال نمايند تا از طريق اينترنت در اختيار همگان قرار گيرد. Ali@Meshkot.com