علی (ع ); تمام و کمال

[Victor007]

برای شناخت امام (ع ) علاوه بر مطالعه تاریخ و تحلیل آن می توان به سخنان آن حضرت درباره خودشان یا سخنان کسانی که حضرت را درک کرده و در مکتبش پرورش یافته اند ـ بی واسطه یا با واسطه و حتی دشمنانش مراجعه کرد.
از آنجا که امام (ع ) از مقام عصمت برخوردار است شناخت حضرتش برای غیر معصوم کاری مشکل و چه بسا غیرممکن است ; به همین جهت شاید بهترین راه شناخت حضرت مراجعه به سخنان معصومان (ع ) و از جمله خود ایشان باشد.
لذا در این نوشتار بنابر آن است که امام (ع ) را از زبان مبارکش معرفی کنیم . طبیعی است که با بضاعت ناچیز نگارنده و محدودیت مقاله فقط به جلوه های اندکی از شخصیت آن بزرگوار پرداخته ایم
۱) علی (ع ) پرورش یافته مکتب پیامبر اکرم (ص ) است
الف) دوران طفولیت امام (ع )
هنگامی که امام (ع ) نوزاد بود پیامبر گهواره او را در کنار رختخواب خود قرار می داد; حتی گاهی بدن او را می شست و در مواقعی شیر در کام او می ریخت و او را به سینه می فشرد۱.
امام (ع ) خود در این باره چنین می فرماید :
« و قد علمتم موضعی من رسول الله (ص ) بالقرابه القریبه والمنزله الخصیصه وضعنی فی حجره و انا ولد یضمنی الی صدره و یکنفنی فی فراشه و یمسنی جسده و یشمنی عرفه و کان یمضغ الشی ثم یلقمنیه » ۲
شما می دانید مرا نزد رسول خدا چه رتبت است و خویشاوندی ام با او در چه نسبت است . آنگاه که کودک بودم مرا در کنار خود نهاد و بر سینه خویشم جا داد و مرا در بستر خود می خوابانید چنان که تنم را به تن خویش می سود و بوی خوش خود را به من می بویانید و گاه بود که چیزی را می جوید سپس آن را به من می خوراند
ب) دوران نوجوانی امام (ع )
در سال خشکسالی مکه ابوطالب که بزرگ قریش بود به جهت زیادی عایله خود ـ و شاید رسیدگی به امور دیگران ـ با مشکل اقتصادی شدیدی مواجه شد. پیامبر اکرم (ص ) از این فرصت استفاده کرد و برای مساعدت به ابوطالب و به همراه عمویش عباس کفالت دو تن از پسران او را متقبل شدند. در نتیجه جعفر به کفالت عباس و امام (ع ) که کوچکترین پسر خانواده بود به کفالت پیامبر اکرم درآمدند و بدین وسیله حضرت که هنوز سنین کودکی خود را می گذرانید به طور کامل تحت تربیت پیامبر اکرم (ص ) قرار گرفت ۳.
امام (ع ) در این باره می فرماید :
« لقد کنت اتبعه اتباع الفصیل اثر امه یرفع لی فی کل یوم من اخلاقه علما و یامرنی بالاقتدا به . » ۴
من همچون فرزندی که همواره همراه مادر است همواره با پیامبر بودم و به دنبال او حرکت می کردم و او هر روز نکته تازه ای را از اخلاق نیک برای من آشکار می ساخت و مرا فرمان می داد که به او اقتدا کنم .
ج) امام (ع ) هنگام بعثت پیامبر اکرم (ص )
حضرت در این وقت حدود ده سال داشتند اما شخصیت ذاتی آن بزرگوار و تاثیرات تربیتی مکتب پیامبر اکرم (ص ) ایشان را به جایی رسانده بود که خود می فرمایند
« لقد کان (ص ) یجاور فی کل سنه بحرا فاراه و لایراه غیری ... اری نور الوحی و الرساله و اشم ریح النبوه . » ۵
پیامبر(ص ) مدتی از سال مجاور کوه حرا می شد پس تنها من او را مشاهده می کردم و کسی جز من او را نمی دید. من نور وحی و رسالت را می دیدم و نسیم نبوت را استشمام می کردم .
ایمان امام (ع )
الف) اول کسی که ایمان آورد امام (ع ) است
بعد از آن که پیامبر به رسالت مبعوث شد اول کسی که ایمان آورد امام (ع ) بود
چنانکه فرموده است : « والله لانا اول من صدقه . » ۶
به خدا سوگند! من نخستین کسی هستم که وی را تصدیق کردم
یا فرموده است :
« انی ولدت علی الفطره و سبقت الی الایمان . » ۷
من بر فطرت توحید تولد یافته ام و در ایمان از همه پیش قدم تر بوده ام .
ابن ابی الحدید معتزلی ـ از بزرگان اهل سنت ـ دلایل زیادی بر اینکه اول کسی که به پیامبر ایمان آورد امام علی (ع ) است اقامه می کند و اشکالاتی را که به این ادعا وارد کرده اند جواب می دهد۸.
ب) ایمان امام (ع ) توام با یقین بود
حضرت می فرمایند : « انی لعلی یقین من ربی و غیر شبهه ج من دینی . » ۹
من به پروردگار خویش یقین دارم و در دین و آیین خود گرفتار شک و تردید نیستم ! و یا فرموده است : « ما سککت فی الحق مذ اریته . » ۱۰
من از زمانی که حق را یافته ام در آن تردید نکرده ام
امام (ع ) معیار هدایت و راه نجات است .
امامی که با حق است و حق هم با اوست : « علی مع الحق والحق مع علی . » ۱۱ کسی که قرآن ناطق است .
پس چراغ هدایت و راه نجات نیز هست .
می فرماید : « انما مثلی بینکم کمثل السراج فی الظلمه یستض ی بها من ولجها . » ۱۲ من در میان شما همچون چراغی در تاریکی هستم ; هر کس به سوی آن چراغ روی آورد و در کنارش بنشیند از نورش بهره مند می گردد.امام (ع ) چراغ هدایتی است که هیچ گاه کسی را گمراه نمی کند
« لا ضللت و لا ضل بی . » ۱۳ »
هرگز گمراه نبوده ام و هرگز کسی به وسیله من گمراه نشد.
امام (ع ) مطیع خدا و رسول اکرم (ص ) بود
یکی از ویژگیهای امامان (ع ) اطاعت از پروردگار متعال است و امام علی (ع ) نیز در این ویژگی سرآمد می باشد. حضرت می فرمایند : « انی لم ارد علی الله و لا علی رسوله ساعه قط و لقد وآسیته بنفسی ... » ۱۴
من حتی یک لحظه به معارضه با (احکام و دستورات ) خدا و پیامبر برنخاسته ام .آری ایشان خود را در مقابل پیامبر اکرم مطیع محض می دانست . چنانکه به مناسبتی کسی به ایشان عرض کرد : « یا امیرالمومنین فنبی انت قال : ویلک انما انا عبد من عبید محمد(ص ) . » ۱۵
(ای امیرمومنان پس تو پیامبر هستی فرمود : وای بر تو! من بنده ای از بندگان پیامبر اکرم (محمدص ) هستم
● موقعیت علمی امام (ع )
الف) از محضر پیامبر کمال استفاده را برد
حضرت که از طفولیت تا واپسین لحظات عمر پیامبر ملازم ایشان بود بیشترین بهره علمی را از مکتب عالی نبوت برد. امام (ع ) می فرمایند : « لیس کل اصحاب رسول الله (ص ) من کان یساله و یستفهمه حتی آن کانوا لیحبون ان یجی الا عرابی الطاری فیساله (ع ) حتی یسمعوا و کان لا عربی من ذلک شی و الا سالته عنه و حفظته . » ۱۶ این طور نبوده که همه اصحاب پیامبر(ص ) از او پرسش کنند و استفهام نمایند; عده ای دوست داشتند اعرابی یا سائلی بیاید و از آن حضرت چیزی بپرسد و آنها پاسخ آن را بشنوند و بهره بگیرند. اما من هر چه از خاطرم می گذشت از او می پرسیدم و حفظ می نمودم . ابن ابی الحدید در شرح این فراز از بیانات امام می نویسد :
واعلم ان امیرالمومنین (ع ) کان مخصوصا من دون الصحابه رضوان الله علیهم بخلوات کان یخلو بها مع رسول الله (ص ) لایطلع احد من الناس علی ما یدور بینهما و کان کثیر السوال للنبی (ص ) عن معانی القرآن و عن معانی کلامه (ص ) و اذا لم یسال ابتداه النبی (ص ) بالتعلیم والتثقیف و لم تکن احد من اصحاب النبی (ص ) کذلک . بل کانوا اقساما : فمنهم من یهابه ان یساله و هم الذین یحبون ان یج الاعرابی او الطاری فیساله و هم یسمعون . و منهم من کان بلیدا بعید الفهم قلیل الهمه فی النظر والبعث و منهم من کان مشغولا عن طلب العلم و فهم المعانی اما بعباده او دنیا و منهم المقلد یری ان فرضه السکوت و ترک السوال . و منهم المبغض الشان الذی لیس للدین عنده من الموقع ما یضیع وقته و زمانه بالسوال عن دقائقه و غوامضه وانضاف الی الامر الخاص بعلی (ع ) ذکاوه و فطنته و طهاره طینته و اشراق نفسه وضوها. و اذا کان المحل قابلا متهیئا. کان الفاعل المویر موجودا والموانع مرتفعه و حصل الاثر علی اتم ما یمکن فلذلک کان علی (ع ) کما قال الحسن البصری . ربانی هذه الامه و ذا فضلها و لذا تسمیه الفلاسفه امام الائمه و حکیم العرب . » ۱۷
بدان که امیرمومنان نسبت به پیامبر ویژگی هایی داشت که دیگر صحابه آن ویژگی ها را نداشتند : او با پیامبر انس و خلوتی داشت که هیچ کس نمی دانست در آن لحظات بین آن دو چه می گذرد. از معانی قرآن و کلام پیامبر بسیار از حضرتش می پرسید اگر او سوال نمی کرد پیامبر خود او را تعلیم می داد و آگاه می ساخت ; در حالی که هیچ کدام از صحابه پیامبر چنین نبودند. آنان چند گروه بودند.
۱) گروهی که خود از پیامبر سوال نمی کردند ولی دوست داشتند کسی بیاید از پیامبر چیزی بپرسد تا آنها نیز بشنوند و بهره ببرند .
۲) گروهی از فهم ناچیزی برخوردار بودند و در بحث و کسب علم همتی کم داشتند .
۳) گروهی نیز عبادت یا میل به دنیا آنها را از فراگرفتن علم بازداشته بود .
۴) گروهی دیگر نیز وظیفه خود را سکوت و ترک سوال می دانستند .
۵) بعضی نیز برای دین آن قدر ارزش قائل نبودند تا وقت خود را در یادگیری دقایق و مشکلات آن صرف کنند .
اما امام (ع ) که از ذکاوت هوش طهارت باطن و نورانیت نفس برخوردار بود و تمام شرایط آمادگی و قبول معارف الهی را داشت به نحو تمام و کمال از پیامبر اکرم (ص ) بهره گرفت .
ب) دعای پیامبر در حق امام نسبت به علم و آگاهی او
امام (ع ) می فرماید : « ... علم علمه الله نبیه فعلمنیه و دعالی بان یعیه صدری و تضطم علیه جوانحی » . ۱۸
علمی است که خداوند آن را به پیامبرش تعلیم کرد و او نیز به من آموخت و برایم دعا کرد که خدا آن را در سینه ام جای دهد و اعضا و جوارحم را از آن مالامال سازد.
ج) گستره علم امام (ع )
از آن جایی که امام (ع ) از دو منبع لایزال قرآن و پیامبر(ص ) بهره گرفته و مشمول دعای خاص پیامبراکرم (ص ) قرار گرفته بود از گستردگی علمی فوق العاده ای برخوردار بودچنان که فرمود : « ایها الناس سلونی قبل ان تفقدونی فلانا بطرق السما اعلم منی بطرق الارض » ۱۹.
ای مردم پیش از آن که مرا نیابید آنچه می خواهید بپرسید زیرا من به راه های آسمان از راه های زمین آشناترم ابن ابی الحدید در این باره می نویسد : اجمع الناس کلهم علی انه لم یقل احد من الصحابه و لا احد من العلما (سلونی ) غیر علی بن ابیطالب . » ۲۰
همه مردم اتفاق دارند که هیچ کدام از صحابه پیامبر و هم چنین از دانشمندان چنین ادعای (سلونی قبل ان تفقدونی ) نکردند غیر از علی بن ابی طالب !
امام (ع ) در جای دیگر فرموده اند : « فو الذی نفسی بیده لاتسالونی عن شی فیما بینکم و بین الساعه و لا عن فئه تهدی مئه و تضل مئه الا انباتکم بناعقها و قائدها و سائقها و مناخ رکابها و محط رحالهالله » ۲۱ سوگند به کسی که جانم در دست قدرت او است ممکن نیست از آنچه بین امروز تا قیامت واقع می شود یا درباره گروهی که صد نفر را هدایت و یا صد نفر را گمراه کنند از من پرستش کنید جز آنکه از دعوت کننده و رهبر و آن کسی که زمام این گروه را به دست دارد و جایگاه خیمه و خرگاه و محل اجتماع آنها شما را آگاه می سازم
▪ امام (ع ) عامل به علم بود
امام می فرماید : « ایها الناس انی والله ما احثکم علی طاعه الا و اسبقکم الیها و لا انهاکم عن معصیه ج الا واتناهی قبلکم عنها . » ۲۲
ای مردم به خدا سوگند من شما را به هیچ طاعتی وادار نمی کنم مگر این که پیش از شما خودم به آن عمل می کنم و شما را از معصیتی نهی نمی کنم مگر اینکه خودم پیش از شما (از آن ) کناره گیری می کنم .
د) کمبود ظرفیت ها برای استفاده از علم امام
علیرغم این گستره بی نهایت علمی امام (ع ) به خاطر شرایط نامساعد آن روزگار فرصت تعلیم این علوم را به جامعه نیافت . عواملی مانع کسب فیض از محضر امام (ع ) شد از جمله
۱) نبود افراد شایسته
امام (ع ) خطاب به کمیل بن زیاد فرمود :
« ها ان هاهنا لعلما جما (و اشار بیده الی صدره ) لو اصبت له حمله ! بلی اصبت لقنا غیر مامون ج علیه . » ۲۳
بدان در اینجا علم فراوانی است . (با دستش اشاره به سینه مبارکش کرد) اگر افراد لایقی می یافتم به آنها تعلیم می دادم . آری تنها کسی را می یابم که زود درک می کند ولی قابل اطمینان نیست .
۲) نبود ظرفیت مناسب در افراد
امام (ع ) چنین فرموده اند :
« والله لو شئت ان اخبر کل رجل منکم بمخرجه و مولجه و جمیع شانه لفعلت ولکن اخاف ان تکفروا فی برسول الله (ص ) الا و انی مقضیه الی الخاصه ممن یومن ذلک منه . » .۲۴
به خدا سوگند اگر بخواهم می توانم هر کدام شما را از آغاز و پایان کارش و از تمام شوون زندگی اش آگاه سازم ولی از آن می ترسم که این کار موجب کافر شدن شما به پیامبر گردد (درباره ام غلو کنید!)
آگاه باشید من این اسرار را به خاصانی که مورد اطمینان هستند خواهم سپرد.
● امام (ع ) شریک غم و همراه سختی های مردم
امام (ع ) در نامه ای که خطاب به « عثمان بن حنیف » فرماندار بصره نوشته اند فرموده اند :
« اقنع من نفسی بان یقال هذا امیرالمومنین و لا اشارکهم فی مکاره الدهر او اکون اسوه لهم فی جشوبه العیش . » ۲۵
آیا به همین قناعت کنم که گفته شود : من امیرمومنانم ! اما با آنان در سختیهای روزگار شرکت نکنم و پیشوا و مقتدای آنان در تلخی های زندگی شان نباشم
● امام و ساده زیستی
عثمان بن حنیف در بصره به مهمانی یکی از سرمایه داران شهر رفته و بر سر سفره او نشسته بود. امام بعد از شنیدن این خبر در نامه ای ضمن توبیخ او شیوه خود را نیز بیان کرد وفرمود : « الا و ان امامکم قد اکتفی من دنیاه طمعه و من طعمه برصیه ... فوالله ما کنزت من دنیاکم تبرا و لا ادخرت من غنائمها وفرا و لا اعددت لبالی ثوبی طمرا و لا حزت من ارضها شبرا و لا اخذت منه الا کقوت آتان ج دبره . » ۲۶
به خدا سوگند من از دنیای شما طلا و نقره ای نیندوخته ام . و از غنایم و ثروت های آن مالی ذخیره نکرده ام و برای این لباس کهنه ام بدلی مهیا نیاساخته ام و از زمین آن حتی یک وجب در اختیار نگرفته ام و از این دنیا بیش از خوراک مختصر و ناچیزی بهره نبرده ام .
● سیاست امام (ع )
امام (ع ) در هیچ شرایطی حاضر به عدول از مبانی قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم (ص ) نشدند حتی زمانی که به خلافت رسیدند علیرغم اینکه بعضی دوستان حضرت توصیه هایی که در ظاهر با حسن نیت و در نظر گرفتن مصالح امام و حکومت همراه بود به ایشان می نمودند اما آن بزرگار از هر گونه مصلحت اندیشی و ظاهرنگری پرهیز می کردند و در جواب این قبیل پیشنهادات می فرمودند :
« اتامرونی ان اطلب النصر بالجور فیمن ولیت علیه والله لا اطور به ما سمر سمیر . و ما ام نجم فی السما نجما . » ۲۷
آیا به من دستور می دهید که برای پیروزی خود از جور و ستم در حق کسانی که بر آنها حکومت می کنم استمداد جویم . به خدا سوگند تا عمر من باقی است و تا شب و روز برقراراند و ستارگان آسمان در پی هم طلوع و غروب کنند هرگز چنین کاری نخواهم کرد!
ابن ابی الحدید می گوید :
« سیاست امام علیه السلام در واقع همان سیاست پیامبر اکرم (ص ) بوده است . » سپس وجوه تشابه سیاست امام (ع ) با پیامبر اکرم (ص ) را ذکر می کند; در ادامه نیز میان سیاست خلیفه دوم و امام (ع ) مقایسه می کند و سیاست امام را از هر جهت مقدم بر سیاست عمر می داند . » ۲۸
امام (ع ) خود نیز نسبت به سیاست معاویه می فرماید :
« والله ما معاویه بادهی منی ولکنه یغدر و یفجر و لولا کراهیه الغدر لکنت من ادهی الناس ولکن کل غدره فجره و کل ف جره کفره . » ۲۹
سوگند به خدا معاویه از من سیاستمدارتر نیست ; اما او نیرنگ می زند و مرتکب انواع گناهان می شود. اگر نیرنگ ناپسند و ناشایسته نبود من سیاستمدارترین مردم بودم ولی هر نیرنگی گناه است و هر گناهی یک نوع کفر!
ابن ابی الحدید می گوید :
« کان علی لایستعمل فی حربه الا ما وافق الکتاب والسنه و کان (معاویه ) یستعمل خلاف الکتاب والسنه و یستعمل جمیع المکاید حلالها و حرامها . » ۳۰
امام (ع ) در جنگ ها از چیزهایی که با کتاب و سنت پیامبر موافق نبود استفاده نمی کرد ولی معاویه علاوه بر اینکه از امور مخالف قرآن و سنت بهره می گرفت تمام مکر و حیله ها را خواه حلال یا حرام به کار می بست .
● شجاعت امام (ع )
امام (ع ) در تمام عمر شریف خود از شجاعت فوق العاده ای برخوردار بودند. ایشان درباره نوجوانی خود می فرماید :
« انا وضعت فی الصغر بکلاکل العرب و کسرت نواجم قرون ربیعه و مضر . » ۳۱
من در دوران نوجوانی بزرگان و شجاعان عرب را به خاک افکندم و شاخه های بلند درخت قبیله ربیعه و مضر را درهم شکستم .
امام (ع ) در جای دیگر می فرماید : آن ویژگی که در جوانی داشتم در سن کهولت به همان صورت باقی است :
« اما والله ان کنت لفی ساقتها حتی تولت بحذافیرها : ما عجزت (ضعفت ) و لا جبنت (وهنت ) و ان مسیری هذا لمثلها فلانقبن الباطل حتی یخرج الحق من جنبه . » ۳۲
به خدا سوگند من در دنبال این لشکر بودم و آنها را به پیشروی وا می داشتم تا باطل به کلی عقب نشینی کرد و حق ظاهر گشت ; در این راه هرگز ناتوان نشدم و ترس مرا احاطه نکرد. هم اکنون نیز به دنبال همان راه می روم و پرده باطل را می شکافم تا حق از درون آن خارج گردد.
در جواب نامه معاویه نیز می فرماید :
« انا ابوحسن قاتل جدک و اخیک و خالک شدخا یوم بدر و ذلک السیف معی و بذلک القلب القی عدوی . » ۳۳
من ابوالحسن درهم کوبنده جد و برادر و دایی تو در روز بدرم اکنون همان شمشیر با من است و با همان قلب پرتوان با دشمن روبرو می شوم !
● شخصیت منحصر به فرد امام در نگاه دیگران
الف) امام حسن مجتبی (ع ) پس از شهادت امام (ع ) فرمود :
« الا انه قد مضی فی هذه اللیله رجل لم یدرکه الاولون و لن یری مثله الآخرون . » ۳۴
امشب مردی درگذشت که پیشینیان به حقیقت او نرسیدند و آیندگان هرگز مانند او را نخواهند دید.
ب) تعقاع بن زراره درباره امام گفت :
« رضوان الله علیک یا امیرالمومنین فوالله لقد کانت حیاتک مفتاح خیر ولو ان الناس قبلوک لاکلوا من فوقهم و عن تحت ارجلهم ولکنهم غمطوا النعمه و آثروا الدنیا علی الآخره . » ۳۵
رضوان خدا بر تو باد ای امیرمومنان ! به خدا
سوگند زندگی ات کلید هر خیر بود و اگر مردم تو را می پذیرفتند از بالای سر و زیر پای خود می خوردند و نعمت خدا آنان را فرا می گرفت ; لکن اینان نعمت را ناسپاسی کردند و دنیا را بر آخرت برگزیدند.
آری امام (ع ) شخصیتی است که در کعبه زاده شد و در مسجد به شهادت رسید. شخصیتی که بعد از پیامبر اکرم (ص ) همتا و همانندی نداشت دارای خصوصیات و ویژگیهای منحصر به فردی می بود و وجود مبارکش مجموعه ای از اضداد می نمود.
جمعت فی صفاتک الاضداد فلهذا عزت لک الافداد
زاهد حاکم حلیم شجاع فاتک نامیک فقیر جواد۳۶
برای تو صفات گوناگون گرد آمده است و از این رو برای تو همتایی نمی توان یافت : تو انسانی وارسته سیاستمدار بردبار شجاع عابد جری تهیدست سخاوتمند و ایثارگر هستی !

منبع:
پاورقیها :
۱ ـ فروغ ولایت ص .۱۷
۲ ـ نهج البلاغه خطبه ۱۹۲ (قاصعه ) .
۳ ـ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج ۱۳ ص ۱۹۸ و .۱۹۹ تاریخ طبری .۳۱۳ ۲
۴ ـ نهج البلاغه خطبه ۱۹۲ (قاصعه . )
۵ ـ همان .
۶ ـ همان خطبه ۳۷ و .۷۱
۷ ـ همان خطبه .۵۷
۸ ـ ر . ک به شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ۱۱۶ ۴ ـ۱۲۵ و ۱۳ ۲۲۴ ـ.۲۴۰
۹ ـ نهج البلاغه خطبه .۲۲
۱۰ ـ همان خطبه .۴
۱۱ ـ الغدیر ج .۳
۱۲ ـ نهج البلاغه خطبه .۱۸۷
۱۳ ـ همان حکمت .۱۸۵
۱۴ ـ همان خطبه .۱۹۷
۱۵ ـ میزان الحکمه (ترجمه فارسی ) .۲۶۸ ۱
۱۶ ـ نهج البلاغه خطبه .۲۱۰
۱۷ ـ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید .۴۸ ۱۱
۱۸ ـ نهج البلاغه خطبه .۱۲۸
۱۹ ـ همان خطبه .۱۸۹
۲۰ ـ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ۴۶ ۷ و .۱۰۶ ۱۳
۲۱ ـ نهج البلاغه خطبه .۹۳
۲۲ ـ همان خطبه .۱۷۵
۲۳ ـ همان حکمت .۱۴۷
۲۴ ـ همان خطبه .۱۷۵
۲۵ ـ همان نامه .۴۵
۲۶ ـ همان .
۲۷ ـ همان خطبه .۱۲۶
۲۸ ـ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ۲۱۲ ۱۰ ـ .۲۲۲
۲۹ ـ نهج البلاغه خطبه .۲۰۰
۳۰ ـ شرح نهج البلاغه ۲۲۸ ۱۰ ـ .۲۳۲
۳۱ ـ نهج البلاغه خطبه .۱۹۲
۳۲ ـ همان خطبه .۳۴
۳۳ ـ همان نامه .۱۰
۳۴ ـ تاریخ یعقوبی .۲۱۳ ۲
۳۵ همان .
۳۶ ـ فروغ ولایت استاد جعفر سبحانی موسسه امام صادق (ع ).۷۸۵
محمد صفر جبرئیلی