قالب­های شعر فارسی

[SaNbOy]

قالب­های شعر فارسی

1. قصیده : شعری است که بیت اول با مصراع­های زوج هم قافیه باشد و بیت­های آن از 15 بیت بیشتر بالاتر است.
محتوای قصیده رثا، حکمت، عرفان و فلسفه و ... است.
ساختار قصیده و اجزای تشکیل دهنده­ی آن به ترتیب زیر است :

الف : تغزل (تَغَزُّل - تشبیت - نسیب) مقدمه­ی قصیده است با مضامینی چون عشق، یاد جوانی و وصف طبیعت و ...
ب : تخلص (تـَخـَلــّـُص) : پیوند میان مقدمه و تنه­ی اصلی قصیده است.
پ : تنه­ی اصلی : مقصود شاعر است با محتوایی چون مدح، رثا، پند و اندرز، حکمت، عرفان.
ت : شریطه و دعا : شامل دعا برای جاودانه بودن ممدوح است و در پایان قصیده و در جواب جمله­هایی شرطی می­آید.

مطلع و مقطع : بیت نخست و پایانی قصیده است.
نکته : در دوره­های بعد، نوع دیگری از تخلص در ادب فارسی رایج شد و آن آوردن نام هنری شاعر در پایان غزل و قصیده است.

شکل قصیده
------------× ------------× مطلع
------------ ------------× تغزل
------------ ------------×
------------ ------------× تخلص
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------× تنه­ی اصلی
------------ ------------× شریطه یا
------------ ------------× دعا
------------ ------------× مقطع

2. غزل : قالب شعری است که بیت نخست با مصراع­های زوج هم قافیه است، تعداد بیت­های آن بیشتر از 7 تا 12 بیت است.
محتوای غزل­ها عشقی، عرفانی، عاشقانه - عارفانه و بعد از مشروطه سیاسی - اجتماعی شده است.

شکل غزل
------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×

3. قطعه : شعری است حداقل دو بیت که معمولا مصراع­های زوج آن هم قافیه است.
محتوای قطعه بیشتر اخلاقی، اجتماعی، آموزشی و تعلیمی، مدح و هجو است.

شکل قطعه
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×

4. ترجیع بند : غزل­هایی است هم وزن با قافیه­های متفاوت که بیت یکسان مُصرَّعی آن­ها را به هم می­پیوندند.
به هر غزل یک «خانه» یا «رشته» و به بیت تکراری میان آن­ها «ترجیع» یا «برگردان» می­گویند.
قالب ترجیع بند ویژه­ی شعر فارسی است.
درون مایه­های ترجیع بند عشق، مدح و عرفان است.

شکل ترجیع بند
------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------#
------------#
------------+ ------------+
------------ ------------+
------------ ------------+
------------#
------------#

5. ترکیب بند : قالب شعری است چند بخش که هر بخش آن از نظر قافیه و درون مایه همانند قصیده و غزل است، این بخش­ها را بیت مصرع و بدون تکرار به هم پیوند می­دهد.

شکل ترکیب بند
------------× ------------×
------------ ------------×
------------ ------------×
------------#
------------#
------------+ ------------+
------------ ------------+
------------ ------------+
------------*
------------*

6. مسمط (مُسَمَّط) : شعری است که از رشته­های گوناگون پدید می­آید. قافیه­ی رشته­ها متفاوت است و در هر رشته همه­ی مصراع­ها به جز مصراع آخر هم قافیه­اند. به هر بخش رشته می­گویند و به مصراع آخر هر رشته، بند گویند. در ضمن تمام بندها با هم هم قافیه می­باشند.

شکل مسمط
------------+ ------------+
------------+ ------------+ رشته
------------+ ------------# بند
------------× ------------×
------------× ------------× رشته
------------× ------------# بند

. مثنوی : قالب شعری است که هر بیت آن دارای ردیف و قافیه­ای جدا باشد. قالب مثنوی مناسب­ترین قالب برای داستان­ها و مطالب طولانی است.

محتوای مثنوی بر چهار نوع است :
الف : حماسی مانند شاهنامه­ی فردوسی و تاریخی مانند اسکندرنامه­ی نظامی گنجه­ای.
ب : اخلاقی مانند بوستان سعدی و تعلیمی و آموزشی مانند گلشن راز شیخ محمود شبستری.
پ : عاشقانه مانند خسرو و شیرین نظامی و بزمی مانند ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی.
ت : عارفانه مانند مثنوی معنوی مولوی و حدیقه الحقیقه سنایی و منطق الطیر عطار نیشابوری.

شکل مثنوی
------------× ------------×
------------+ ------------+
------------# ------------#

8. رباعی : قالبی ویژه­ی شعرهای ایرانی است که چهار مصراع دارد و معمولا مصراع سوم آن قافیه ندارد.
محتوای رباعی­ها بیشتر عارفانه، عاشقانه یا فلسفی است.
خیام بزرگ­ترین رباعی سرای جهان است.

شکل رباعی
------------× ------------×
------------ ------------×

9. دو بیتی : به دو بیتی در ادب فارسی ترانه گفته می­شود و شعری است دارای دو بیت که گاه مصراع سوم آن قافیه ندارد. درون مایه­ی آن عاشقانه و عارفانه است.

شکل دو بیتی
------------+ ------------+
------------ ------------+
نکته : هرگاه هجای نخست (بخش اول) مصراع اول دارای سه یا چهار واک (صدا) باشد رباعی است و اگر هجای نخست مصراع اول دارای دو واک باشد دو بیتی است.
مانند :


مـردی بـایـد ، بـلنــد هـمـت مـردی / زین تجربه دیده­ای، خرَد پروردی
کاو را به تصرف اندر این عالم خاک / بـر دامـن هـمـت نـنـشـیـنـد گـردی
بابا افضل کاشانی

همانطور که می­بینید هجای نخست مصراع اول «مـَر» می­باشد که دارای سه واک است : «مــ»+«ــَـ»+«ر» و این شعر رباعی است.
حالا این نمونه :


به صحرا بنگرم صحرا تو وینم / به دریا بنگرم دریا تو وینم
به هرجا بنگرم کوه و در و دشت / نشان از قامت رعنا ته وینم
بابا طاهر

هجای نخست مصراع اول «به» (بِ) است که دو واک دارد : «بــ»+«ــِـ»؛ پس این شعر دو بیتی است.

10. چهارپاره : شعری است دارای چند بخش که هر بخش از دو بیت تشکیل شده است و بیشتر مصراع­های زوج با هم هم قافیه هستند و قافیه­های بخش­های دیگر با هم متفاوت است.
درون مایه­ی چهارپاره­ها میهنی و اجتماعی و غنایی است.

شکل چهارپاره
------------ ------------+
------------ ------------+
------------ ------------×
------------ ------------×

11. مستزاد : شعری است که به آخر هر مصراع آن واژه یا واژه­هایی افزوده شود.
افزوده­های معنی مصراع پیشین و یا پسین خود را کامل می­کنند.

شکل مستزاد
1 ------------ -----×
2 ------------ -----×
3 ------------ --------
4 ------------ -----×
5 ------------ -----
6 ------------ -----×
نمونه :


هرکه گدای در مُشکوی توست / پادشاست
شه که به همسایگی کوی توست / چون گداست


12. نیمایی : شعری است با مصراع­های کوتاه و بلند که در آن قافیه الزامی نیست.
بنیان­گذار آن «علی اسفندیاری» معروف به «نیما یوشیج» است.
درون مایه­ی آن احساسات و تجربه­های فردی، عشق و سیاست است. نیما با چاپ شعر افسانه در سال 1301 خورشیدی نخستین گام را در راه شعر نو برداشت.

شکل نیمایی
--------------
-------------------
----------×
----------------------
--------
----------------
--------------------------×